Paleozoik Suwalszczyzny

Kwartalnik Geologiczny, 1. 31, nr 4, 1987 r., sir. 569-580

Borys AREN

Paleozoik Suwalszczyzny

Wend na Suwalszczyznie i na przyleglych obszarach ZSRR nie wyst~puje. Karnbr, udokumentowany trylobitami, reprezentujll osady piaszczyste, wyst~pujlfce bezposrednio na krystaliniku, i slf analogiczne jak we wschodniej cz~sci syneklizy perybaftyckiej. Kambr srodkowy budujll piaskowce drobnoziamiste.

Ordowlk i sylur obejrnujlf nieznaczny obszar polnocnej Suwalszczyzny. Najszerszy zasi~g rna czerwony sPllgowiec, kt6ry przypomina wendyjskie piaskowce z obnizenia podlaskiego. Trias lezy przekraczajll~

cO na cechsztynie i czerwonym sPllgowcu tub wprost na krystaliniku.

WSTJ;P

Nieust~j~~e zainteresowanie geologi~ Suwalszczyzny upowazma autora do przypommema, przynajmmej W og61nym zarysie, wainiejszych prablem6w star- szego paleozoiku tego obszaru oraz niekt6rych niescis!oSci, znanych z literatury.

Paleozoik Suwalszczyzny do 1973 r. znany by! z tymczasowego sprawozdania 0

wynikach wiercenia Szlinokiemie- Suwa!ki IG 1 (1. Znosko, 1958; M. Juskowiako- wa, J. Znosko, 1974) i syntetycznego opracowania syneklizy peryba!tyckiej pod kierunkiem S. Tyskiego (Praca zbiorowa, 1969). Z prac tych wynika!o, ze wendu na Suwalszczyznie brak, a kambr dolny spoczywa wprost na krystaliniku pod kambrem srodkowym. Wyzej wyst~puj~: ordowik, sylur i perm, przykryte triasem i innymi osadami mezozoiku i kenozoiku. Dzi~ki sci~ciu erozyjnemu perm lezy na r6Znych ogniwach starszego paJeozoiku i na krystaliniku, a trias z kolei na permie lub krysta- liniku.

Obraz tego uporz~dkowanego ukladu geologicznego naruszal jedynie nowy profil stratygraficzny otworu Szlinokiemie odmiennie zinterpretowany przez J.

Znosk~ (1965), w kt6rym przedstawiono trias spoczywaj~cy wprost na sinianie bez sladu kambru i permu.

Pomijaj~c to nieuzasadnione odst~pstwo, budowa geologiczna Suwalszczyzny nakreslona w wymienionym wyzej opracowaniu syntetycznym zosta!a og61nie

przyj~ta do wykorzystania w biez~cych pracach geologiczno-poszukiwawczych Instytutu Geologicznego, w kt6rych sprawdzi!a si~ niejednokrotnie.

Jednak w 1973 r. ukazaly si~ w druku trzy nowe wypowiedzi 1. Znoski (a, b, c)

570

5. 2 0 2S SO 75km ~

, ! ! !

Borys Areri

Fig. I. Szkic sytuacyjny wyst~powania wen- du gornego

Situational sketch of the Upper Vendian occurrence

I - obszar wyst~powania wendu g6rnego; 2 - otwory wiertniczc: 1 - Gusiew; 2 - Nieslcrowo;

J - Kibartaj; 5 - Kalwaria: 5 - Tauczionis; 6 - IIgaj

I - the Upper-Vendian occurrence area; 2 - boreholes

na temat paleozoiku Suwalszczyzny. w ktorych autor ten niespodziewanie wprowa- dzil calkiem nowe elementy interpretacji profilu stratygraficznego i rozprzestrze- nienia paleozoiku na Suwalszczyznie. Interpretacja ta doslownie burzy dotych- czasowy logiczny obraz budowy geologicznej Suwalszczyzny i doprowadza do kon- t1iktu z wynikami opracowan paleozoiku na polskich i radzieckich obszarach przygranicznych. Litwie i w obwodzie kaliningradzkim.

Zaistniala sytuacja wymaga uporz'ldkowania konkretnych wiadomoSci z za- kresu geologii paleozoiku Suwalszczyzny i przedstawienia niektorych znanych fak- tow opartych na wynikach dotychczasowych badan.

Obszar Suwalszczyzny w niniejszym artykule identyfikuje si~ z obszarem Poje- zierza Suwalskiego w sensie geograficznym. Opracowywane problemy byly dyskuto- wane ze specjalistami z zakresu poruszonych dyscyplin. za cO w tym miejscu skladam

podzi~kowanie nast~puj'lcym Osobom: doc. dr hab. K. Lendzion. doc. drowi H.

Tomczykowi, doc. drowi hab. Z. Modlinskiemu, drowi J. Pokorskiemu. dr M.

Juskowiakowej. drowi R. Wagnerowi i dr H. Szyperko-Sliwczynskiej.

WEND G6RNY

W publikacjach J. Znoski (1973a. b. c) niektore odcinki profili otwor6w wiert- niczych z obszaru Suwalszczyzny (np. Jezioro Okr'lgle IG I. Suwalki IG I i inne) opisane S'l jako wend. Jest to seria: ... piaskowcowo-ilasta z gipsem i rozproszo- n'l soIl! kamienn'l ... ktora: ... wyst~puje jako platy i ostance erozyjne. znane ...

na Podlasiu i Suwalszczyznie" (1. Znosko. 1973b. str. 18). Utwory te wedlug J.

Znoski: .. Ku polnocy od masywu suwalskiego ... rozwijajl! si~ i zwi~kszajl! nieznacz- nie swojl! mi'liszosc na obszarze Litwy ... (1. Znosko 1973b. str. 51).

Paleozoik Suwalszczyzny 571 Wedlug K.A. Mens i E.A. Pirrusa (1974) nigdzie na Litwie w poblizu polskiej granicy wend nie wyst~puje. Serii gdowskiej na Litwie w og61e brak. Te obie serie wendu g6mego nie maj~ nic wsp61nego z osadami Suwalszczyzny.

Zasi~g osad6w wendu g6mego w ZSRR na wsch6d od Suwalszczyzny i Pod- lasia ilustruje fig. 1, na kt6rej przedstawiono wycinek Mapy strukturalnej stropu serii waldajskiej kompleksu wendyjskiego na platformie wschodnioeuropejskiej (W.W. Brongulejew i in., 1975), uzupeJnionej szkicem wyst~powania wendu g6mego w p6lnocnej cz~sci obnizenia podlaskiego w Polsce. Z mapy tej wynika, ze w poblizu przygranicznych z ZSRR obszar6w Suwalszczyzny osad6w wendu g6mego nigdzie nie stwierdzono (B. Awl, 1978). Potwierdza to r6wniez L.N. Laszkowa (1973), kt6ra w opisach kambru kraj6w nadbaltyckich podaje, ze "". w zachodniej cz~sci

poludniowej krainy nadbaltyckiej kambr lezy wprost na zwietrzalych skalach pod- loza krystalicznego".

Wedlug W. Korkutisa (1971) osady kambru spoczywaj~ na podlozu krystalicz- nym m.in. w nast~puj~cych otworach wiertniczych na Litwie, polozonych najblizej granicy p6lnocno-wschodniej Polski: Gusiew, Niestierowo, Kibartaj i Kalwaria.

Dopiero w znacznej odleglosci na p61nocny wsch6d od polskiej granicy w otworach stwierdzono na podlozu krystalicznym wend. Np. w otworze Tauczionis na krystali- niku pod kambrem spoczywaj~ piaskowce serii gdowskiej. Podobna sytuacja za- chodzi w otworze I1gaj. Stratygrafi~, litologi~ i rozprzestrzenienie wendu na Litwie dokladniej opisuje W.F. Sakalauskas (1968), nie m6wi~c juz 0 autorach wypowia-

daj~cych si~ obecnie (B. Awl, A.P. Brangulis i in., 1979). Utwory wendyjskie z otwor6w wiertniczych I1gaj i Tauczionis reprezentowane s~ przez typowe piaskowce arkozowe serii gdowskiej oraz wyzej lez~ce piaszczysto-mulowcowe osady cz~scio­

wo nalezllce do serii kotlinskiej. Najdalej si~gaj~ce ku p61nocy osady g6rnowen- dyjskie na Podlasiu reprezentowane Sl! przez piaskowce arkozowe bardzo charak- terystyczne dla forrnacji kruszynianskiej, zas osad6w g6rnowendyjskich wyzszych od kruszynianskich tam nie rna (B. Aren, 1982).

Gdyby wi~c na Suwalszczyznie rzeczywikie wyst~powaly erozyjne ostance g6mego wendu, to musialyliy one swym charakterem litologicznym przypominae piaskowce arkozowe serii gdowskiej po!udniowo-wschodniej Litwy lub analogiczne piaskowce formacji kruszynianskiej p6!nocnego Podlasia. Ewentualnie mog!yby tam bye ostance dOlnowendyjskiej serii efuzywnej. Tymczasem domniemany wend reprezentowany jest na Suwalszczyznie gl6wnie przez osady drobno- i srednioziar- niste: piaszczysto-mulowcowo-ilaste niepodobne do wendyjskich, lecz dajl!ce si~

zidentyfikowae z osadami dolnokambryjskimi. Liczne otwory wiertnicze z obszaru Suwalszczyzny dostarczaj~ wystarczajl!co bogatego materialu rdzeniowego do opra- cowania charaklerystyki litologicznej i biostratygraficznej osad6w kambru, nawet z przekonywuj~c~ dokumentacj~ paleontologiczn~.

PALEOZOIK

Paleozoik syneklizy perybaltyckiej zostal spenetrowany licznymi g!~bokimi

otworami wiertniczymi i opracowany dose gruntownie, CO znalazlo sw6j wyraz w postaci r6i:norodnych publikacji i prac archiwalnych.

Z wi~kszosci tych opracowan wynika jednoznacznie, ze paleozoik Suwalszczyzny pod wzgl~dem sedymentologicznym, stratygraficznym, petrograficznym i tekto- nicznym nalezy do syneklizy ba!tyckiej i nie stanowi odr~bnej, odosobnionej jed-

572 Borys Areri.

nostki. Co prawda, w sensie paleogeograficznym w paleozoiku starszym caly ob- szar starej platformy (w Polsce) naleiy traktowae jako calose i nie oddzielae syneklizy od innych jednostek tektonicznych. Jesli chodzi 0 transgresj~ kambru, ordowiku i syluru, to na obszarze syneklizy postl'powala ona z poludniowego zachodu, zachodu i polnocnego zachodu wzdlui generalnej osi syneklizy. Regionalne przekroje geo- logiczne przez syneklizl' baltyck~ z zachodu na wschod (Polska) i z polnocy (ZSRR) na poludnie ujawniaj~ roll' wyniesienia mazursko-suwalskiego w niektorych momen- tach historii gornego wendu i starszego paleozoiku jako obszaru l~dowego lub plytkowodnego, ktorego strefa obrzeienia oscylowala, okr~iaj~c niekiedy naj- wyiej dZwigaj~cy si~ cokol wyniesienia.

Starszy paleozoik w syneklizie i na zboczu wyniesienia mazursko-suwalskiego stanowi zwarty kompleks osadow morskich uloionych zgodnie. spokojnie i poziomo.

Nierownomierne sci~cie warstw na obrzezeniu wyniesienia spowodowalo wyklinowy- wanie si~ wszystkich systemow paleozoiku, co nast~pilo w wyniku ruchow epejro- genicznych. Odbiciem tych ruchow s~ wyj~tkowo liczne przerwy sedymentacyjno- -stratygraficzne mi~dzy system ami i wewn~trz systemow.

Dewonskich i karbonskich osadow w syneklizie baltyckiej na terenie Polski, jak rowniei: na wyniesieniu mazursko-suwalskim nigdzie nie stwierdzono. Dopiero utwory czerwonego sp'lgowca stanowi~ nast~pne ogniwo stratygraficzne w pol- nocnej cZ~Sci Suwalszczyzny; wyiej lei,! osady cechsztynu, zajmuj,!c tylko niewielki skrawek poloiony jeszcze bardziej ku polnocy. Ponad cechsztynem wystl'puj,!

piaszczyste osady triasu dolnego, lei~ce przekraczaj'!co na permie i pokrywaj,!ce cal,! Suwalszczyzn~.

KAMBR

Osady kambru w polnocnej cz~sci Suwalszczyzny tworz'! pokryw~ ci,!gl'! na podloiu krystalicznym. Kambr stwierdzonow nast~puj,!cych otworach wiertniczych: Jezioro Okr'!gle IG 1 i IG 2, Suwalki IG 1, Zaboryszki I, w niektorych otworach Krzemianki i w otworach Udrynia. Dalej ku poludniowi utworow kambru w wier- ceniach Suwalszczyzny nie stwierdzono i na tej podstawie wyznaczono schematycz- n,! granicl' poludniowego zasi~gu kambru na Suwalszczyznie (fig. 2).

Charakterystyczny profil kambru na Suwalszczyznie, podobnie jak na calym obszarze wschodniej cz~sci syneklizy baltyckiej, sklada si~ z piaskowcow drobno- i srednioziarnistych dobrze wysortowanych, rzadziej zlepiencowatych Oraz mulow- cow i ilowcow w nieregulamych przewarstwieniach. Cz~stym skladnikiem jest glau- konil. W niZszych odcinkach profilu wystl'puje wzbogacenie osadu w tlenki ielaza.

J. Znosko (1973b, str. 52) podaje, ie: "Osad6w kambru dolnego, srodkowego i g6rnego nie rna na Suwalszczyznie i Augustowszczyinie".

Brak kambru gornego nie budzi w'!tpliwosci. Natomiast 0 istnieniu kambru srodkowego i dolnego swiadcz,! niezbite dowody.

KAMBR DOLNY

Znaleziska try lobi tow i malioraczkow w dolnych odcinkach profili otwor6w wschodniej cz~sci syneklizy baltyckiej upowainiaj,! do stwierdzenia, ie wprost na podloiu krystalicznym spoczywaj,! utwory kambru dolnego, nalei,!ce do poziomu Holmia.

Okazy Holmia kjerulfi Lnrs wyst~puj'lce w otworze K~trzyn IG 2, Torellella laevigala Lnrs w otworze Olsztyn IG 2 ora, Olenellidae w otworze Klewno I swiadczye mog'! 0 obecnosci dolnego kambru trylobitowego w otworach Barto-

PaJeozoik Suwalszczyzny

A B 7

- - -

Fig. 2. Poludniowy zasi~g paleozoiku na Suwalszczyznie The southem range of Palaeozoic in the SuwaJki region

573

Granica: I - kambru (wedlug K. Lendzion), 2 - ordowiku (wedlug Z. Modlinskiego), 3 - syluru (wedlug H. Tom- czyka), 4 - czerwonego sPUowca (wedlug J. Pokorskiego), 5 - cechsztynu (wedlug R. Wagnera); 6 - otwory wiert- nicze; 7 - Iinia przekroju geologicznego na fig. 4

Borders of: I - Cambrian (aner K. Lendzion). 2 - Ordovician (aner z. Modlinski), 3 - Silurian (aner H. Tomczyk), 4 - Rotliegendes (after 1. pokorski), 5 - Zech.stein (aner R. Wagner); 6 - boreh.oles; 7 - line of geologica! section in Fig. 4

szyce IG I i Go/dap IG I bezposrednio na pod/Oiu krystalicznym (K. Lendzion, 1974, 1976, I 983a). Najwainiejszym jednak dowodem na wyst~powanie osadow poziomu Holmia na pod/oiu krystalicznym jest znalezisko cz~sci tarczy g/owowej trylobita Strenuaeva w metrowej odleg/osci od powierzchni krystaliniku (otwor wiertniczy Jezioro Okr~gle IG I, gl~b 1057,3 - 1061,5 m - kolekcja K. Lendzion) oraz malioraczkow w kambrze otworu wiertniczego Udryn 8.

Jak wynika z zestawienia profili kambryjskich syneklizy ba/tyckiej, najstarsze ogniwa kambru rozwini~te s~ na zachodzie syneklizy, a w cZ~Sci wschodniej ogniw tych brak, poniewai transgresja kambryjska w syneklizie ba/tyckiej wkroczyla od zachodu i stopniowo zalewa/a sk/on wyniesienia mazursko-suwalskiego w ten spo- sob, ie we wschodniej cz~sci syneklizy w poziomie subholmiowym mog/o nie dojse do sedymentacji (B. Aren, K. Lendzion, 1978).

Charakterystyczn~ cech~ osadow kambru dolnego z poziomu Holmia wschod- niej cz~sci syneklizy bahyckiej zarowno w Polsce, jak i w ZSRR, jest wyst~powanie

poziomu korelacyjnego osadow piaszczystych wzbogaconych w tlenki ielaza.

Np. w otworze Olsztyn IG 2 (2655 - 2675 m) wyst~puje nieregularnie koncentracja

574 Borys Aren

hematytu w spoiwie piaskoweow i muloweow Oraz przemazy ilu hematytowego.

Podobne, a nawet silniejsze zazelazienie zanotowano w otworze Suwalki IG 1 (772-800 m). W otworze K,trzyn IG I na gl,b. 1810- 1833 m oproez lepiszeza zelazistego w piaskoweaeh i muloweaeh wyst,puj~ liezne oolity zelaziste.

Uwzgl,dniaj~e zasi,g osadow poziomu subholmiowego i jego transgresywny charakter, znaleziska fauny poziomu Holmia oraz korelaeyjny poziom koneentraeji tlenkow zelaza w piaskoweaeh i muloweaeh dolnego kambru (rowniez w poziomie Holmia) mozemy stwierdzie, ze na podlozu krystalieznym polnoenej Suwalszezyz- ny bezposrednio wyst,puj~ osady kambru dolnego poziomu Holmia, a nie starsze osady poziomu subholmiowego (B. Areti., K. Lendzion, 1978).

KAMBR SRODKOWY

Kambr srodkowy w syneklizie baJtyekiej wyst,puje powszeehnie: w Polsce i na przyleglyeh obszaraeh ZSRR - obwod kaliningradzki i Litwa. Dokumentaeja paleontologiezna, niezbyt bogata, dostareza jednak przekonywuj~eyeh podstaw biostratygrafieznyeh do zaliezenia kambru srodkowego wsehodniej ez,sei syneklizy do nadpoziomu Eeeaparadoxides oelandieus (K. Lendzion, 1968, 1972, 1974, 1983a, b). Za pomoe~ korelaeji litostratygrafieznej ustalono obeenose osadow kambru srodkowego rowniez w tyeh otworaeh, w ktoryeh brak jest pelnyeh rdzeni i wystarezaj~eo dobrze zaehowanyeh szez~tkow fauny.

Pomimo eharakterystyeznyeh eeeh litologicznyeh kambru srodkowego, odroz-

niaj~eyeh go od dolnego, graniea mi,dzy nimi nie jest latwo dostrzegalna, moze nawet weale nie bye widoezna. Przejscie od kambru dolnego do srodkowego jest s\opniowe, nie zaehodz~ w jego obr,bie istotne zmiany litologiezne, jednoznaeznie uehwytne na duzej przestrzeni.

W stropie kambru dolnego i w sp'!gu kambru srodkowego glownym elementem litologieznym jest piaskowiee kwareowy, drobno- i srednioziarnisty przewaznie jasnoszary, ale cz~sto przybierajq.cy zabarwienie beiowe, roi:owawe, brunatne, zielonawe lub plamiste. Piaskowiee ez,sto zawiera wkladki mulowca, a niekiedy rowniez ilowea Oraz smugi z drobnyeh blaszek muskowitu. Sporadyeznie wyst,puje glaukonit oraz skupienia pirytu. Lepiszeze piaskoweow bywa w,gJanowe, ilaste, zelaziste, ale glownie krzemiankowe.

Jesli ehodzi 0 eechy rozpoznaweze gornyeh warstw kambru dolnego, to mozna do nieh ewentualnie zaliczye wi,kszy udzial muloweow ezy iloweow w postaei przewarstwien w piaskowcu.

Z literatury krajow osciennyeh znane s~ opraeowania wyraznie wskazuj,!ee, na wyst,powanie osadow kambru Srodkowego tuz nad granic,! polnoenej Suwal- szezyzny po stronie radzieckiej (A.A. Kaplan i in., 1972; L.N. Laszkowa, 1973).

W pierwszym opracowaniu do kambru srodkowego zalieza si, gorn~ ez,se serii krasnoborskiej. W drugim przedstawiono map, mi~zszosci i zasi,gu kambru srod- kowego (fig. 3) stwierdzanego w lieznyeh otworach ZSRR w znacznyeh mi~szos­

ciach (izopachyty na granicy z Suwalszczyzn'! od 10-40 m). Rozklad mi'lzszOSci kambru srodkowego wedlug L.N. Laszkowej wyraznie sugeruje rozprzestrzenienie osadow kambru srodkowego rowniez na terenie polnocnej Suwalszczyzny.

Po znalezieniu dolnokambryjskieh trylobitow tuz nad podlozem krystalicznym w otworze Jezioro Okr~gle IG I staje si, zrozumiala uwaga J. Pokorskiego (1966) na temat zroznicowania warstw suwalskich i moze dotyczye obecnie podzialu tychle na dolny i srodkowy kambr: "Wyj'ltkowo duza mi~zszose gornych warstw suwalskich w otworze Jezioro Okr~gle nasuwa podejrzenie, ze nie caly ten kompleks powinno si, zaliczacO do sinianu. Stropowa seria 0 mi~zszosci okolo 40 metrow rozni

Paleozoik Suwalszczyzny

Fig. 3. Mapa mi<lzszoki kambru srodkowego wedlug L.N. Laszkowej (1973) The Middle Cambrian isopachous map (after L.N. Laszkowa, 1973)

575

I - izopachyty: a - pewne, b - przypuszczalne; 2 - otwory wiertnicze: w liczniku numer otworu, w mianowniku

mi~iszo!t osad6w; ) - Otwory wiertnicze, w kt6rych kambr srodkowy nie zostal w pelni przewiercony; 4 - otwory, w kt6rych brak kambru srodkowego: w liczniku osady mlodsze od kambru (0 - ordowik, P - perm, Cr - kreda), w mianowniku Cm] - kambr dolny; nurnery Otwor6w wiertniczyeh: I - Szjaszuwis, 2 - Gordi:jaj, ) - JUrbarkas, 4 - Szakjaj. 5 - Kudirkos-Naumestis. 6 - Kulikowo 1,7 - Krasnoborsk 2, 8 - Prawdiilsk 2, 9 - Gusiew II, iO - Gusiew 3, II - Niestierow I, 12 - Kibartaj 22, 13 - Sasnawa, 14 - Prenaj, 15 - Ukmerge 9,16 - Panksz- czaj, 17 - Tauczionis. 18 - Druskienniki, 19 - Pjarloja. 20 - Pawjarsjakijaj, 21 - Pajawonis 33, 22 - Kalwaria, 23 - Wisztitis

I - isopachytcs: a - certain, b - probable; 2 - boreholes: borehole number in numerator; sediment thickness in denominator; 3 - boreholes, where the Middle Cambrian has not been drilled through; 4 - boreholes with no Middle Cambrian: sedimends younger than the Cambrian (0 - Ordowician, P - Permian. Cr - Cretaceous) in numerator.

em , - ^{the Lower Cambrian} in denomimllor: 1- 23 - borehole numbef5

si~ od serii spllgowej dose wyraznie ... Przy ustalaniu stratygrafii utwor6w sinianu staralem si~ dowi'lzae do opracowanego przez J. Znosk~ otworu Szlinokiemie".

Tyle J. Pokorski. Bye moze rzeczywiscie g6rna cz~se piaszczystych osad6w pod- ordowickich w profilu Jezioro Okr'lgle IG 1 r6zni si~ od dolnych na tyle, ze makro- skopowo daje si~ w tych piaskowcach przeprowadzie granic~.

o

726-739 m do osad6w srodkowego kambru jest znaczne (K. Lendzion, 1983a).

Polozenie otworu Suwalki IG I tuz przy granicy zasi~gu kambru w og61e uzasadnia pogl'ld, ze w tej strefie osady kambru srodkowego mog!y bye zredukowane.

ORDOWIK I SYLUR

Osady ordowiku i syluru na Suwalszczyznie zostaly nawiercone tylko w otwo- rach Jezioro Okr'lgle IG I, IG 2 i Lopuchowo IG 1. Profil litologiczny, wraz ze szczeg6low'! stratygrafi'l ordowiku i syluru, Jeziora Okqglego zostal opracowany przez Z. Modlitiskiego i J. Pokorskiego (1969). Rozprzestrzenienie ordowiku w syneklizie baltyckiej znalazlo si~ w opracowaniu Z. Modlitiskiego (1977), zas

zasi~g syluru na tym obszarze zostal uj~ty w pracy H. Tomczyka i E. Tomczykowej (1976). W obu opracowaniach rozprzestrzenienie ordowiku i syluru obejmuje p61- nocn,! cz~se Suwalszczyzny (fig. 2).

W otworze wiertniczym Jezioro Okr~gle na osadach syluru spoczywaj,! utwory czerwonego sNgowca.

576 Borys Areti

PERM

CZERWONY SPI\GOWIEC

W licznych otworach wschodniej cz~sci syneklizy baltyckiej po stronie polskiej i radzieckiej nawiercone zostaly charakterystyczne utwory piaszczyste i zlepieIico- wate typu arkozowego, wyst~puj~ce pod cechsztynem lub pod pstrym piaskowcem.

Szczegolowy opis dwoch otworow - Goldap i Bartoszyce - przedstawiony jest przez J. Pokorskiego (1974) i M. Juskowiakow~ (1974). J. Pokorski reprezentuje

pogl~d, ie " ... skaly te nalei~ do najwyiszej cz~sci czerwonego sp~gowca gornego (saksonu), a obserwowane makrocykle zwi~zane s~ z procesami diastroficznymi na pograniczu czerwonego sp~gowca i cechsztynu". Rozprzestrzenienie czerwonego

sp~gowca w syneklizie baltyckiej ilustruje mapa umieszczona w publikacji M.

Juskowiakowej i J. Pokorskiego (1970, str. 379). W tej wnikliwej i bardzo starannej publikacji autorzy zebrali obszerny material dotycz~cy badaIi permu dolnego w kraju i za grani~ i wykazali w niej, ie dowody i pogl~dy dotycz~ce omawianej serii zlepieIicowato-piaszczystej syneklizy baltyckiej sprowadzaj~ si~ ostatecznie do

przyj~cia dla niej pozycji stratygraficznej - czerwonego sNgowca.

Otwory wiertnicze z obszaru Suwalszczyzny, ktory jest peryferycznym skraw- kiem syneklizy baltyckiej, dostarczaj~ bogatego materialu rdzeniowego z osadow czerwonego sNgowca wyst~puj~cych (w dotychczas wykonanych otworach wiertniczych) zawsze pod triasem, ale na rOinym podloiu: krystaliniku, kambrze ordowiku i sylurze (fig. 2 i 4). Te :lIe wysortowane roznoziarniste osady zlepieIico- wato-piaszczyste, zloione z rOinorodnych okruchow skal, kwarcu, skaleni i miesza- nego lepiszcza, tworz~ dose rownomiern~ warstw~ nie pozbawion~ jednak przerw w miejscach nierownosci podloza, spowodowanych drobnymi ruchami tektonicz- nymi w strefach uskoku mi~dzy dwoma blokami. W pojedynczych otworach (Jezio- ro Okr~gle, Zaboryszki, Suwalki, Jeleniewo, ZUbryIi i Krasnopol 2), lei~cych w znacznej odleglosci od siebie, osady czerwonego sNgowca odnotowano wsz~dzie.

Natomiast w grupach otworow Krzemionki i Udrynia, w sytuacji lokalizacji za-

g~szczonej, w niektorych otworach brak 51adow osadow zaliczanych do czerwonego sNgowca, a piaskowce dolnego triasu, bye moie, spoczywaj~ wprost na kambrze lub na podlozu krystalicznym.

Z uwagi na to, ie utworow zlepieIicowatych podobnych do wyiej opisanych nigdzie pod kambrem na podlozu krystalicznym nie zanotowano, a dewoIiskich i karbonskich skal na tym terenie dopatrzye si~ niepodobna, przypisywanie im wieku czerwonego sNgowca wydaje si~ bye jedynie moiliwe.

CECHSZTYN

Zasi~g osadow cechsztynu we wschodniej cz~sci syneklizy baJtyckiej obejmuje tylko najbardziej polnocn~ cZ~5e Suwalszczyzny i na poludnie nie dochodzi do otworu Jezioro Okr~gle. 0 utworach cechsztynskich na Suwalszczyinie mozna s~dzie

tylko na podstawie dalej poloionych otworow w polskiej cZ~5ci syneklizy i za graniq, w ktorych wyst~puje cechsztyn. Wedlug R. Wagnera (T. Peryt i in., 1978) na Suwalszczyzn~ si~gaj~ wyklinowuj~co si~ osady cyklotemu werra lei~ce na czerwonym sNgowcu, a przykryte dolnym pstrym piaskowcem. W najbliiszym otworze Goldap IG I granic~ z czerwonym sNgowcem przeprowadza si~ pod wapieniem cechsztynskim, gdyz lupek miedzion05ny tam si~ nie osadzil.

Istotne jest stwierdzenie, ze w osadach cechsztynu syneklizy baltyckiej brak utworow arkozowych czy to w strop ie, w srodku, czy tei w sNgu profilu stratygra- ficznego. Natomiast cech~ litologiczn~ czerwonego sNgowca jest utwor zlepieIico- waty ^I r6znoziarnisty.

A JEZIORO OKR~E t.OPUCH:J"v'y'Q 2 1

Paleozoik Suwalszczyzny SlrWAtJ<1

577

SEJNY

8

.200t-________

+400

-600 -700 P.

-800 ,

Fig. 4. Schematyczny przekroj geologiczny Jezioro Okr~gle -Suwalki - Sejny (bez uwzgl~dnienia tek- toniki lokalnej)

Simplified geological section through the Jezioro Okr~gle - Suwalki -Sejny (local tectonites not in- cluded)

I - margie; 2 - wapienie marglisle; 3 - wapienie; 4 - piaski i piaskowce; 5 - lupki; 6 - piaskowce zlepienco.

wate i arkozowe; 7 - mulowce; 8 - podloze krystaliczne; 9 - otwory wiertnicze: 10 - uskok

I - marls; 2 - marly limestones; 3 - limestone; 4 - sands and sandstones; 5 - schists; 6 - conglomeratic and arkozic sandstones; 7 - mudstones; 8 - crystalline basement; 9 - boreholes; 10 - fault

PSTRY PIASKOWIEC

W syneklizie ba/tyckiej pstry piaskowiec rozpoczyna si~ osadami dolnego ogniwa.

W znanych otworach wschodniej cz~sci syneklizy ba/tyckiej (Go/dap IG I,

K~trzyn IG I i IG 2, Bartoszyce IG I, OIsztyn IG I i IG 2, Pas/~k IG I i inne) w doInym pstrym piaskowcu wyst~puje kompleks mu/owcowo-i/owcowy, miejsca-

!Oi wapnisty Iub dolomityczny. Na podstawie pracy A. Szyperko-Sliwczynskiej (1979) doIn~ graniC\' pstrego piaskowca ustala si~ w miejscach pojawiania si~ wsrod materia/u piaszczystego (Bartoszyce IG I, Go/dap IG I) ziarn grubszych, tworz~­

cych wk/adki piaskowca r6inoziarnistego. W zadnym jednak wypadku w sp~go­

wych warstwach pstrego piaskowca oie wyst~puj~ zlepience czy piaskowce arkozowe, jak to sugeruje J. Znosko (1973a, b). Rowniez w gornych warstwach cechsztynu tego typu osady oie S,! znane. Podobnie jak dolny pstry piaskowiec i gorne odcinki cechsztynu cechuj,! osady drobnoziarniste i tylko z rzadka w sp'!gowych warstwach dolnego pstrego piaskowca spotyka si~ skupienia otoczakow kwarcu i skaleni.

Jak opisuje J. Pokorski (1966), w otworach wiertniczych Suwalszczyzny: Jezioro

Okr~g/e, Zaboryszki, Zubryn i Jeleniewo sedymentacja pstrego piaskowca rozpo- czyna si~ od piaskowcow arkozowych piaszczysto-ilastych lub mu/owcow. Podrz~d­

nie wyst~puj,! wk/adki Iupkow ilastych.

Tak wi~c stwierdzenie 0 przekraczaj'!cym u/ozeniu osadow pstrego piaskowca dolnego na roznych ogniwach paleozoiku na Suwalszczyinie (fig. 2 i 4) wydaje si~

bye s/uszne.

578 Borys Aren

WNIOSKI

Na Suwalszczyznie brak osadow wendu, natomiast kambr dolny wyst~puje

wprost na pod/oiu krystalicznym. Zasi~g kambru przebiega przez rejon otworow Krzemianki i nie obejmuje jego otworow po/udniowych. Kambr srodkowy przy- puszczalnie wyst~puje tylko w polnocnej cz~sci Suwalszczyzny.

Czerwony sNgowiec jest szeroko rozwini~ty na Suwalszczyznie - od po/nocy ai po Krasnopol 2. Osady dolnego triasu przekraczaj~co pokrywaj~ obszar Suwal- szczyzny.

Zaklad Oeologii Regionainej Obszar6w Platformowych Instytutu Geologicznego Warszawa, ul. Rakowiecka 4 Nadeslano dnia 6 stycznia 1987 r.

PISMIENNICTWO

AREN B. (1978) Problemy zroznicowania serij osadowych na gran icy kambru z prekambrem na platformie w Polsce. Biu!. Inst. Geel., 309. p. 29-47.

AREN B. (1982) - Rozw6j litologiczno~facjalny wendu gornego na obszarze wschodniej Polski. Prz.

Geol., 30, p. 225-230, nr 5.

AREN B., LENDZION K. (1978) - Charakterystyka stratygraficzno-litologiczna wendu i kambru delnego. Pr. lust. Geol., 105, p. 7 -49.

JUSKOWIAKOWA M. (1974) - Czerwony sp~gowiec. W: Profile gl~bokich otwor6w wiertniczych Inst. Geo!. Bartoszyce IG I, Goldap IG I, z. 14, p. 248-253. lost. Geol. Warszawa.

JUSKOWIAKOWA M., POKORSKI J. (1970) - Osady permu dolnego w syneklizie perybaJtyckiej.

Biui. Inst. Geo!., 224, p. 377 -409.

JUSKOWIAKOWA M., ZNOSKO J. (1974) - Atlas litologiczno-paleogeografi..::zny obszar6w platfor- mowych Polski, cz. It tab!. 3. Praca zbiorowa pod redakcj<l J. Czerminskiego i M. Pajchlowej.

KORKUTIS W. (1971) - Baltijos baseino kambro darinial, Wilnius, "Mintis".

LENDZION K. (1968) - The Cambrian of the East-European Platform in POland. International Geo- logical Congress. Proe. Sec. 9; Stratigraphy of Central EurOpean Lower Paleozoic, p. 109 -117.

Prague.

LENDZION K. (1972) - Kambr subholmiowy w p6lnoeno-wsehodniej Polsce. Kwart. Geo!., 16, p. 557 - 566, nr 3.

LENDZION K. (1974) - Kambr. W: Profile gl~bokieh otworow wiertoiezych lost. Geo!. Bartosz)- ce IG I, Goldap IG I, z. 14, p. lOS -111. lost. Geo!. Warszawa.

LENDZION K. (1976) - Stratygrafia kambru zachodniej cz~sci syneklizy perybaltyekiej. Biul. lnst.

Geol., 270. p. 59-81.

LENDZION K. (I983a) - Rozw6j kambryjskich osadow platformowych Polski. Pro lost. Geo!., 105.

LENDZION K. (l983b) - Biostratygraf:a osad6w kambru w polskiej cz~d platformy wsehodnio- europejskiej. Kwart. Geo!., 27, p. 669-694, or 4.

MODLlNSKl Z.t POKORSKI J. (1969) - Stratygrafia ordowiku w wierceniu Jenoro Okrllgle I. Kwart.

Geol., 13, p. 777 -793, nr 4.

MODLINSKI Z. (1977) - Dber die Ausbildung des Ordoviziums am Siidwerstraod der Ostentopai- sehen Tafel in der VR Polen. Z. Angew. Geo!., 23, p. 445-449, or 9.

PERYT T.. PIJ\TKOWSKI T., WAGNER R. (1978) - Atlas litofacjalno-paleogeografiezny permu

Streszczenie 579

obszarow platformowych Polski, tabl. 4b, Pokorski J., Kuhn D., tabl. 2b, 4b cechsztyn 2b czer- wony sPllgowiec.

POKORSKI 1. (1966) - Wyniki prac kartograficzno-poszukiwawczych na anomalii Suwalskiej. Arch.

Inst. Geo!. Warszawa.

POKORSKI J. (1974) - Czerwony sp~gowiec. W: Profile gl~bokich otworow wiertniczych Inst. Geo!.

Bartoszyce IG I, Goldap IG I, z. 14, p. 91-93; p. 138-142. Inst. Geol. Warszawa.

PRACA ZBIOROWA (1969) - Synekliza perybahycka, cz. 1. Budowa geologiczna. Pro Geostruktur.

Inst. Geo!. Warszawa.

SZYPERKO-SLlWCZYNSKA A. (1979) - Trias dolny w p6lnocno-wschodniej Polsce. Pro Inst.

Geo!.. 91.

TOMCZYK H., TOMCZYKOWA E. (1976) - Development ashgill and Llandovery sediments in Poland. The Ordovician System: Paleont. Ass. Symp., p. 327-347. Cardiff.

ZNOSKO J. (1958) - Tymczasowe sprawozdanie 0 wynikach wiercenia Szlinokiemie (Suwalki I).

Prz. Geo!., 6, p. 542-545. or 12.

ZNOSKO J. (1965) - Sinian i kambr p61nocno-wschodniej Polski. Kwart. Geo!., 9, p. 465-488, nr 3.

ZNOSKO J. (19730) - Budowa geologiczna p61nocno-wschodniej Polski, Przew. 45 Zjazdu Pol. Tow.

Geo!., p. 11- 25, Inst. Geo!. Warszawa.

ZNOSKO J. (1973b) - Pokrywa osadowa Augustowszczyzny i Suwalszczyzny. przew. 45 Zjazdu Po!.

Tow. Geo!., p. 45 -74. Inst. Geo!. Warszawa.

ZNOSKO J. (1973c) - Profile gl~bokich otworow wiertniczych lost. Geo!. Suwalki IG 1(= Szlinokie- mie IG I), z. 16. lnst. Geo!. Warszawa.

APEHb 6., 6PAHrynV1C A.n. 14 Ap. (1979) - 6allTl4MCKilJl CI4HeKI1Hlil B: CTpaTHrpaq,..,JI aepxHeKeM6pl4lii- CKI4X 14 KeM6pHliicK14X OTI10>Kelouu:t 3anaAa BOCTOYHO-EaponeMcKoM nnaT~opHbl, CTp. 42-68.

V1lA. HaYKil. MOCKS3.

6PAHrynEEB B.B. 14 Ap. (1975) - CTpYKTypHa.ll KapTa KpOSI1H Sal1AilHCKOH cepl4l4 aeHACKoro KOHnneK- ca BOCTOYHO-EsponeHcKoH nn3T~opMbl, 1:2500000. Mocl<sa.

KAnnAH A.A. 101 Ap. (1972) - KeM6pHliicKHe OTl10)l(eHH.II K)>KHOH npH6aI1THKI1. 4I13S. AH CCCP. cep.

reon., f\e 6. CTp. 112-122.

nAWKOBA .n.H. (1973) - HeKoTopble sOnpOCbJ ~aLll1al1bHOrO H nal1eoreOrpa~HyeCKOrO aHal1H)a He~TeHocHblX OTI10>KeHHIiI IO)I(HOH npH6aI1THKH. B: Bonpocbl He~TeHOCHOCTH np146al1THKH, CTp. 5-14. MHHTHC. BHnbHIOC.

MEHC K.A .• nl-1PPYC 3.A. (1974) - BeHAcKHe OTnO>KeHI1Jt npH6allTHI<H H llHT0I10rl4'teCKl4e oco6eH- HOCTI1 HX cpOpHHpOS3HH.II. B: Te3Hcbl AOKnaAoa C08el1.\aHHJt no BepxHeMY AOKel16pHIO (pH~eto) PYCCI<OH nnaTcpopHbl, CTp. 84-87. MOCKBa.

CAKAnAYCKAC B.4>. (1968) - BeHA nl4T8bt. B: CTPaTl4rpa~H.II HH)t(Hero nal1e030Jl. npH6at1THKH H KOppell.llUHJI C ApyrHHH perHOHaHH, CTp. 9-21. MHHTHC. BHllbHIOC.

6opl1c APEHb

nAnE03011t CYBAnbCKOrO PErl10HA Pe310He

neC'taHble OTl10)l(eHH.II, lilner31OLl.II1e HenocpeACT8eHHo Ha KpHCTal1nHyeCKOM EPYHAaMeHTe Ha cesepe CYBal1bl1.\HHbl. aHal10rH\.(Hbl TeM, KOTopble 3al1eratoT Ha BOCTOKe 6anbTHHcKOH C14HeKIlH3bl.

V1x KeM6pHHCKI114 aOlpaCT nOATSep>KAaeTCJI TpHl106HTaMH H OCTpaKoAaMH. OTl10)l(eHHJI aeHAa OTCyT- cTBytoT H Ha Cyaal1bLl.lI4He 14 B conpeAel1bHblX 06nacTJ!x CCCP B6l1H311 nonbcKOH rp3HMLlbi (~Hf. 1).

B re0l10rl1yeCKOH nHTepaType ceHMAeC.IITblX ropOB HMelOTCJI pillHornaCHJI no Bonpocy CTpilTHfpacpHH CilMblX ApesHMx nopoA, lill1eralOLl.IMX Ha KpHCTanI1H"IeCKOM ~YHAaHeHTe a paliiOHe CKa3)1(HH CyeanKH V1r 1 (= WIlHHOKeMHe It1r 1). B npe.llnaraeMolii CTaTbe aSTOp cTapaeTcs BblflCHI1Tb 3TH palHorl1aCHJt.

580 Borys Aren

BepXHeaeHACKHe OT110)l(eHH.II, Ainbwe Apyrlo1X pacnpOCTpaHHBWloIeCII Hi ceaep B nOAlUICbe, OT- HOC1ITC.A K KpYWHH.IIHCKOM C8HTe H nOXO)f(H Ha apK0108ble nec'{aHHKH rAOBCKOM ceploHI, JaneralOU{Me

Ha ceaepO-BOCTOKe flltT8b •• Ha CyaanbLLtMHe TaKMX aTI10)!(eH14M 8eHAi HeT.

HH>KHMM KeM6pHH pacnpOCTpaHeH c ceaepa Ha Klr annOTb AO CKaa)f(MHbl CYBanKH ~r 1, YAPblHb H K>KeMJlHKa, H He AOCTIOlraeT TOIlbKO caHblX IO>KHbIX B :nOH 06niCTH CK8aJ1(14H: K)f(eMAHKa 33 If 37 (cpHr. 2).

OTnO)l(eHHJI cpeAHero KeM6pHJI, npeACTaBneHHble MenKOlepHMcTblHM neC4aHMKaMM Hi ceBepe CyaanbLLtHHbl. 33.11eraIOT lot 8 JlHTBe, a MX 1'I0LLtHOCTb TaH AOCTl1raeT 70 H (cpHr. 3).

J1HTocTpiTHrpacpH"IeCKi.ll Koppenlll.114A nOlBOnl1na o6HapY)f(I1Tb OTno)t(eHM.II cpeAHero KeM6pl4l'1 H B Tex CKB:ini01Hax, rAe He 6blno nonHoro oT6opa KepHa M xopowo coxpaHMBweikll q,aYHbl.

OPAOBHK M cHnyp laHMMaJoOT HelHa~MTenbHyJoO nnoLl.\aAb Ha ceBepe CYBal1bUJ.HHbl.

CaMblMH pacnpocTpaHeHHblMH TyT IIBmnOTCII neC4aHI1KIt M KOHrnOMepaTbl KpacHoro ne)l(HlI, HecornaCHO 3aneraJoOl1.IHe Ha PalHOBOlpaCTHblx OTnO)l(eHl1l1X HM)I(HerO nane03011 It Ha KpMCTannM~eCKoM

€jlYHAaMeHTe. KpacHblH ne)l(eHb OT4aCTM HanOMMHaeT aeHAcKMe neC4aHMKM nOAllIICCK0I1 BnaAHHbl.

Ha CYBanbLl.\HHe KpacHblH ne)l(eHb n04MBaeT HenocpeACTBeHHO Ha KpHCTannl1~eCKOM cJlYHAaMeHTe, 4TO OTt1e~eHO a CKaa)l(HHaX K)I(eMIIHKa 33 M 37, EneHeao 1, 3y6pMH M KpacHononb 2.

TpHac HecornaCHO 3aneraeT Ha l.I.eXWTeHHe M KpacHoM ne)l(He, a B CKBa.>KHHaX KpacHononb 3, 4, 5

HenocpeAcTBeHHo Ha KpMcTannH~eCKOI1 tPYHAaMeHTe.

Borys AREN

PALEOZOIC IN THE SUWALKI REGION

Summary

Sandy sediments occurring directly on the crystalline basement in the northern Suwalki region are analogous as in eastern part of the Baltic syneclise. Trilobites and ostracOds determine the age as Cambrian. There is no Vendian sediments in the Suwalki region and adjacent regions in the Soviet Union near the Polish border (Fig. I).

In geological literature of the seventies occur disvergences concerning the basement in the Suwatki IG I borehole area (Szlinokiemie IG 1). These disvergences are explained in the paper.

The utmost to the north, the Upper Vendian sediments in Podlasie belong to the Kruszyniany for- mation and are alike to the Gd6w arcosic sandstone series occurring in south-eastern Lithuania. There are no such Vendian sediments in the Suwalki region.

In the north the Lower Cambrian formations reach as far as the Suwalki IG 1, Udryil and Krze- mianka boreholes, besides the utmost to the south the Krzemianka 33 and 37 boreholes (Fig. 2). The Middle Cambrian fonnations are represented by fine-grained sandstones in the north Suwalki region, they also occur in Lithuania with up to 70 m of thickness (Fig. 3). By means of lithostratigraphical correla- tion the presence also has been ascertained of the Middle Cambrian fonnations in tbese boreholes, where there were no complete cores and no well preserved animal remains.

Ordovician and Silurian Occur in a slight area in the north Suwalki region.

The Rotliegendes sandy and conglomeratic formations have the widest range in the Suwalki region.

They transgressiveJy superpose various links of the Lower Palaeozoic and crystalline basement. The Rotliegendes formation are partly alike to the Vendian sandstones of the podlasie depression. In the Suwalki region the Rotliegendes formations directly superpose the crystalline basement in the Krze- mianka 33 and 37, Jeleniewo 1, Zubryti and Krasnopol2 boreholes. Triassic transgressively superposes the Zechstein and Rotliegendes formations and in tbe Krasnopol 3, 4, 5 boreholes directly superposes the crystalline basement.