I N S T Y T U T Ś L Ą S K I W KATOW ICACH
Seria IV K om unikat Nr 1
Pięć lat p r a c y In sty tu tu Śląskiego
O d chw ili założenia In sty tu tu Śląskiego m inęło pięć la t w łaściw ie ju ż w końcu listo p ad a 1933 r., poniew aż je d n a k n o rm a ln ą działalność In sty tu t rozpoczął dopiero z chw ilą o bjęcia czynności przez d y rek to ra w dniu 16 m a ja 1934, m ożna uw ażać, iż pięciolecie p ra cy In sty tu tu p rz y p a d a n a bieżący miesiąc.
P ięć la t nie je st jeszcze długim okresem w" życiu in sty tu cji n auko
w ej, okres taki w ystarcza je d n a k , aby sp o g ląd ając wstecz na je j osiąg
nięcia, w yrobić sobie zdanie o celowości istnienia i użyteczności dan ej instytucji. P rag n iem y niniejszym dać krótki rzut oka n a p race In sty tu tu w ciągu m inionych 5 lat, p o d k re śla ją c tylko n ajw ażn iejsze osiągnięcia.
D okładniejsze śledzenie postępu p rac i ew olucji zad ań In sty tu tu um ożli
w ia ją roczne spraw o zd an ia dyrekcji, ogłaszane re g u la rn ie w kom uni
k atach Instytutu.
O R G A N IZ A C JA IN S T Y T U T U
In sty tu t Śląski pow stał z in icjaty w y w ojew ody śląskiego d ra M. G rażyńskiego d la pro w ad zen ia system atycznych b a d a ń naukow ych n a Śląsku oraz d la rozszerzania i pogłęb ian ia znajom ości Śląska. Z e b ra n ie o rg an izacy jn e In sty tu tu odbyło się 29 listopada 1933 r., statu t został zatw ierdzony 15 g ru d n ia tegoż roku, 28 lutego 1934 r. odbyło się pierw sze w alne zgrom adzenie członków In sty tu tu , na którym dokonano w yboru Z arząd u , zaś d y re k to r In sty tu tu został m ianow any 10 kw ietnia 1934 r. In sty tu t Śląski nie je st instytutem badaw czym , lecz przede w szystkim organizacyjnym , dąży do o pracow ania m etodam i naukow ym i tem atów szczególnie aktu aln y ch z zakresu spraw śląskich, w zględnie za
g a d n ień szerszych, m ający ch szczególne znaczenie d la Śląska.
P odstaw y finansow e In sty tu tu o p ie ra ją się na subw encjach skarbu śląskiego, a d alej na składkach członków w spierających i zw yczajnych, w reszcie na dochodach w łasnych ze sprzedaży w ydaw nictw i z innych
2 K o m u n i k a t I n s t y t u tu Śląsk iego w K a to w ica ch n r 1
źródeł. B udżet In sty tu tu w zrósł w om aw ianym pięcioleciu z kw oty 97.653,22 zł w pierw szym roku do kw oty 221.592,32 zł w p iąty m roku.
Stosunek w pływ ów p rz ed staw ia się w ten sposób, iż subw encje stanow iły w pierw szym roku działalności In sty tu tu 57% ogółu dochodów , zaś w p iąty m roku — 42 % , dochody w łasne ze składek członków, sprzedaży w ydaw n ictw itp. w yniosły w pierw szym roku 4 3 % , w piątym roku zaś 58% sum y dochodów , w tym sprzedaż w ydaw nictw w pierw szym roku 0,01% (11,65 zł), w piątym roku 12,5% (26.820,32 zł) ogólnej sum y dochodów . W gospodarce finansow ej In sty tu tu p rzestrzeg an a je s t ściśle zasada, że w szelkiego ro d z aju subw encje są przeznaczane w yłącznie n a cele naukow o-w ydaw nicze, wszystkie zaś w yd atk i ad m in istracy jn e po k ry w an e są je d y n ie z dochodów w łasnych (składek członkowskich, sprzedaży w ydaw n ictw itp.), k tóre zresztą stale p rzew yższają w y d atk i ad m in istracy jn e.
P ersonel In sty tu tu m im o rozw oju działalności zw iększał się n ie znacznie i o b ejm u je obecnie ogółem 9 osób, m ianow icie dy rek to ra, z a stępcę dy rek to ra, 2 pracow ników naukow ych, 2 pracow ników ad m in i
strac y jn y c h oraz woźnego i gońców. Je st to m ożliw e dzięki tem u, że w In stytucie k o n ce n tru je się głów nie p ra ca o rg a n izacy jn a, zaś głów ny ciężar p ra cy naukow ej p rz y p a d a w udziale w spółpracow nikom In sty tu tu z zew nątrz. W spółpracow nikam i tym i są przede w szystkim uczeni z różnych ośrodków uniw ersyteckich oraz w ybitni specjaliści z zakresu za g ad n ień śląskich. Liczba w spółpracow ników w ynosi obecnie 305 osób, w tym 132 osoby ze Śląska, 54 — z K rakow a, 33 — z W a rszaw y , 28 — z P oznania, 17 — ze Lw ow a, 22 z innych m iast i 18 osób z zagranicy.
L okal In sty tu tu m ieścił się przez pierw szych p a rę m iesięcy d z ia ła l
ności w je d n e j z sal Sejm u Śląskiego. Od lipca 1934 r. uzyskał In sty tu t obszerne 5-pokojow e pom ieszczenie w D om u O św iatow ym przy ulicy F rancuskiej 12, gdzie m ieścił się do w rześnia 1938 r. W tym m iesiącu przeniósł się In sty tu t do specjalnego budynku przy ul. M arsz. P iłsu d skiego 42, któ ry dzięki p o parciu w ojew ody śląskiego został odnow iony i przystosow any sp ecjaln ie do celów Instytutu. C ałe pierw sze p iętro b u d y nku zostało z a ję te przez b iu ra In sty tu tu , n a p a rte rz e zaś z n a jd u je się sala w ykładow a, za opatrzona w e wszystkie p otrzebne u rządzenia.
W pozostałych u b ikacjach p a rte ru z n a jd u je pom ieszczenie kilkanaście to w arzystw naukow ych z Tow . P rzy jac ió ł N au k n a czele, przez co sie
dziba In sty tu tu sta ła się pew nego ro d z aju ośrodkiem życia k u ltu raln eg o w K atow icach.
W skład w ład z In sty tu tu Śląskiego w chodzą: do K urato riu m : w o je w oda d r G rażyński (1934), prof, d r K utrzeba (1934), m arszałek sejm u śląskiego K. G rzesik (1935). D o Z arząd u : m in. K w iatkow ski (1934), dr L u tm an (1934), d r Dobrow olski (1934), dyr. L ig o ń (1934), ks. d r Szra- m ek (1934), nacz. J. P rzy b y ła (1934), d r Olszewicz (1934), d r C. Szul- czewski (1938), k u ra to r M. Z aw idzki (1938). D yrektorem In sty tu tu jest
K o m u n ik a t I n s ty tu tu Śląskiego w Katow icach n r 1 3
d r Rom an L utm an, zastępcą dyrek to ra d r A ntoni W rzosek. Do K om isji R ew izyjnej w chodzą: d r A dam Kocur, przew odniczący, dyr. gen. inż.
A. Ciszewski i dyr. J. L itw iniuk. Liczba członków w spierających wynosi 55, liczba członków zw yczajnych — 147.
D ziałalność In sty tu tu idzie głów nie w kierunku organizacji badań naukow ych, akcji w ydaw niczej oraz ak cji p o p u lary z acy jn e j, odczytow ej, in fo rm ac y jn ej itp. T e trzy głów ne kierunki działalności nie d adzą się zresztą ściśle oddzielić, poniew aż wyniki bad ań naukow ych, osiągnięte dzięki pomocy o rg a n izacy jn ej Instytutu, z n a jd u ją najczęściej swój w y
raz w działalności w ydaw niczej Instytutu, a również ak c ja p o p u lary z a
c y jn a wiąże się często z publikow aniem treści wygłoszonych odczytów, z w ydaw aniem kom unikatów prasow ych itd.
A K C JA W Y D A W N IC Z A
Już na początku istnienia Insty tu tu postanow iono podzielić w y d aw nictw a na dw ie głów ne serie. W iększe o ryginalne p race naukow e o Ś lą
sku zaczęto publikow ać w serii „ P a m i ę t n i k I n s t y t u t u Ś l ą s k i e g o “ . Z serii tej ukazało się d o tąd 11 tomów, obejm ujących razem 213 a rk u szy druku, zaś dalsze 4 tom y z n a jd u ją się obecnie w druku. Poszczególne tom y są bogato ilustrow ane, a je d e n n aw et został w y d an y w kosztownej technice rotograw iury (St. W asylew ski „ N a Śląsku O polskim “). D ruga seria — „ B i b l i o t e k a p i s a r z y ś l ą s k i c h “ ma udostępnić n a jw y b it
niejsze dzieła daw niejszych i nowszych pisarzy, które wskutek w yczer
p an ia lub innych w zględów są tru d n o dostępne, a przez to praw ie nie znane. W tej serii w ydano ti tomów, a 3 dalsze z n a jd u ją się w druku.
W m iarę rozszerzania się działalności Insytutu konkretyzow ały się dalsze serie w ydaw nictw . T ak więc odczyty o treści hum anistycznej, w ygłaszane na Śląsku, były później w rozszerzonej form ie drukow ane jak o broszury, z których pow stała seria „ P o l s k i Ś l ą s k “ , obejm ująca już 43 w ydane num ery. Podobnie odczyty o treści gospodarczej zło
żyły się na serię „ Z a g a d n i e n i a g o s p o d a r c z e Ś l ą s k a “ , liczącą już 14 w ydanych publikacyj. W ostatnich latach uruchom iono nadto serię
„ Z a g a d n i e n i a s p o ł e c z n e Ś l ą s k a “ , oraz „ Z a g a d n i e n i a a d m i n i s t r a c y j n e Ś l ą s k a “. W pierw szej z nich opublikow ał In sty tu t 3 prace, w d rugiej jed n ą.
W celu dostarczenia nauczycielstw u, starszym uczniom i praco w n i
kom ośw iatow ym przystępnie ujętych wiadom ości z zakresu n a jw a ż n ie j
szych dziedzin w iedzy o Śląsku uruchom iono sp ecjaln ą serię „ Ś l ą s k , Z i e m i a i L u d z i e " . Tom iki tej serii, których dotąd ukazało się 6, są rów nież obficie ilustrow ane i odznaczają się niską ceną.
Z innych w ydaw nictw zasługuje na w zm iankę w ydany w r. 1937 obszerny P r z e w o d n i k p o w o j e w ó d z t w i e ś l ą s k i m , który spotkał się z nadzw yczaj życzliwym przyjęciem krytyki fachow ej. W krótce uka-
4 K o m u n ik a t I n sty tu tu Śląsk iego w K a to w ica ch n r 1
że się uzupełnienie tego P rzew odnika, dotyczące odzyskanych ziem. N a leży tu rów nież ilustrow ane w ydaw nictw o t a ń c ó w ś l ą s k i c h , oraz.
w z o r ó w h a f c i a r s t w a l u d o w e g o n a Ś l ą s k u . In sty tu t w ydał po n adto zbiorow ą p ra cę w języku angielskim p. t. „ S i l e s i a n A f f a i r s “ , gdzie zamieszczono szereg o p racow ań aktualnych zag ad n ień śląskich, a obecnie przygotow uje kilka innych w ydaw nictw w językach obcych.
W chw ili po w stan ia In sty tu tu nie było n a Śląsku żadnego czaso
pism a k ulturalno-naukow ego, z w y jątkiem zasłużonego, ale walczącego z pow ażnym i trudnościam i finansow ym i „ Z a r a n i a Ś l ą s k i e g o “ w Cieszynie. Z am iast zakładać now e pismo, In sty tu t porozum iał się z Tow.
Ludoznaw czym w Cieszynie w spraw ie w spólnej redak cji. Od r. 1935
„Z a ra n ie Śląskie“ stało się organem obu instytucyj, rozszerzyło swój zasięg i objętość, sp ełn iając doskonale rolę regionalnego, pow ażnego pism a śląskiego. O prócz tego In sty tu t w y d a je re g u la rn ie od stycznia 1935 r. k w a rtaln ik „ W y k a z l i t e r a t u r y b i e ż ą c e j o Ś l ą s k u “, co ułatw i w przyszłości opracow anie całokształtu b ib liografii śląskiej.
Osobnym działem p racy w ydaw niczej je st wreszcie p u b l i k o w a n i e m a p , w którym to zakresie In sty tu t może się ju ż w ykazać pow aż
nym dorobkiem . N ależy tu w ielka ścienna m apa w oj. śląskiego w po- działce 1:100.000 w opracow aniu Fr. Popiołka, ta sam a m apa zm n iej
szona do fo rm atu podręcznego w skali 1: 400.000, m apa gospodarcza Ś lą
ska K. M ałeckiego (1:100.000) w reszcie m apy narodow ościow a i zaw o
dow a Śląska 1:300.000, które stanow ią pierw sze arkusze p ro jek to w a
nego atlasu antropogeograficznego Śląska. Jeżeli uw zględni się fakt, że publikow anie ak tu aln y ch w ydaw nictw naukow ych nie może nigdy o d byw ać się w tem pie b. szybkim, poniew aż opracow ania zag ad n ień m uszą leżeć w ręku odpow iednich fachow ców , którzy nie zawsze od razu i dość szybko m ogą znaleźć czas n a w yw iązanie się z za d an ia, m ożna pow ie
dzieć, że Instytutow i udało się rozszerzyć już pow ażnie w iadom ości o ziemi śląskiej. T rzeb a podkreślić, iż niektóre bardzo ciekaw e i ważne za g ad n ien ia n a które In sty tu t zw rócił już daw no uw agę, nie m ogły być dotychczas opracow ane w łaśnie z pow odu przeszkód uniem ożliw iających odpow iednim fachow com rychłe ukończenie swych p rac. O spraw ach tych In sty tu t ustaw icznie p am ięta i dąży do pom yślnego ich rozw iąza
nia. W y d a w n ictw a In sty tu tu cieszą się znacznym zainteresow aniem na ry n k ach księgarskich, mimo iż In sty tu t nie może prow adzić reklam y księgarskiej w tym zakresie, ja k zw ykła instytucja w ydaw nicza zo rg an i
zow ana n a zasadach handlow ych. Do w ydaw nictw cieszących się szcze
gólnym zainteresow aniem należą np. m onografie Śląska Zaolziańskiego (P aw ia H ulki-L askow skiego) i Śląska Opolskiego (St. W asylew skiego), d a le j P rzew odnik po woj. śląskim , rozpraw y „B ism arck a P olska“ , „P ol ska n a d O d rą i W isłą w X w .“ , „ W a lk a o Śląsk Cieszysńki 1914— 20“ ,
„T a ń ce śląskie“ i inne. D otychczasow e w y daw nictw a In sty tu tu w ykazały w pierw szym pięcioleciu 91 sam odzielnych w ydaw nictw książkow ych,
K o m u n i k a t In s t y t u tu Śląskiego w K a to w ica ch n r 1 5
3 serie (150 num erów ) kom unikatów , 4 roczniki „W y k azu lite ra tu ry bie
żącej o Śląsku“ , 4 roczniki „ Z a ra n ia Śląskiego“ i 5 m ap. O gółem w y d a no 692 arkusze (11.083 strony) druku. D ochody ze sprzedaży w y d a w nictw stały się ju ż pow ażnym źródłem u trzy m a n ia In sty tu tu i w yniosły w całym okresie pięciolecia istn ien ia In sty tu tu 72.768,16 zł, n a k tó rą to sum ę złożyły się głów nie dochody z tego źró d ła w dw u ostatnich latach (64.853,— zł).
O R G A N IZ A C JA B A D A N N A U K O W Y C H
Pierw szym zadaniem In sty tu tu w chw ili rozpoczęcia działalności było dokładne zdanie sobie spraw y ze stan u i potrzeb nau k i polskiej o Śląsku. W w yniku odpow iedniej in icjaty w y In sty tu tu pow stało dzieło zbiorow e 17 specjalistów o brazujące stan i potrzeby nauki polskiej 0 Śląsku w w ażniejszych dziedzinach nauki, w y d an e ja k o pierw szy tom
„P am iętn ik a In sty tu tu Śląskiego“ . P iln y m zadaniem było rów nież zba
d an ie i spis zbiorów naukow ych i k u ltu raln y ch n a Śląsku, in w e n ta ry z a cja archiw aliów , zdobycie m ateriałó w o stanie bibliotek i muzeów śląskich. P race w tym kierunku z n a jd u ją się n a ukończeniu. Dzięki sta ran io m i pom ocy finansow ej In sty tu tu zostały opracow ane przez G łów ny U rz ą d S tatystyczny w yniki spisu ludności z r. 1931 d la Śląska, bardzo potrzebne dla nauki i ad m in istracji. P iln y m zadaniem n auki o Śląsku b y ła rów nież sp raw a opublikow ania bibliografii śląskiej. In sty tu t p rz e ją ł nieopracow ane m ateriały , zebrane przez kom itet re d ak cy jn y przy Biurze Sejm u Śląskiego i rozpoczął system atyczną p ra cę w tym kierunku.
In sty tu t sta ra ł się popierać rozm aite przedsięw zięcia naukow e o szer
szym zakresie, na tych odcinkach, w których dotyczą one Śląska. I tak, podejm ow ano liczne s ta ra n ia o przyspieszenie o p racow ania śląskiego tom u „S łow nika G eograficznego P aństw a P olskiego“ , śląskiego zeszytu
„A tlasu N azw G eograficznych Słow iańszczyzny Z a c h o d n ie j“ , rozpoczęto d ru k „A tlasu A ntropogeograficznego Ś ląska“ , zaczęto p race n ad w y d a niem A tlasu H istorycznego Śląska. In sty tu t rów nież z a ją ł się zb iera
niem śląskich pieśni ludow ych, n adto przygotow ano w y d a n ie baśni i p o d ań śląskich oraz zbioru śląskich kolęd. Z rozległego zakresu p rac o r
g an izacy jn y ch In sty tu tu w spom nim y jeszcze akcję w kierunku opraco
w a n ia dziejów pow stań śląskich, uruchom ienie b ad ań socjograficznych 1 etnograficznych, w yd an ie m ów posłów w p arla m en tach i sejm ie p ru skim, a dotyczących Śląska. W p racy swej nie ogranicza się In sty tu t do spraw ściśle śląskich, lecz zw raca baczną uw agę n a stosunki polsko- niem ieckie oraz ludność polską w Niem czech, (daw niej i w Czechosło
w acji), oraz na położenie ludności serbo-łużyckiej, p u b lik u ją c szereg p ra c z tych dziedzin.
A K C JA O D C Z Y T O W A I P O P U L A R Y Z A C Y JN A
Corocznie w okresie jesiennym i zim owym urządza In sty tu t w K a
tow icach odczyty publiczne o charakterze pow szechnych w ykładów u n i
K o m u n i k a t In s t y t u tu Śląskiego w K a to w ica ch n r 1
147715
W z
w ersyteckich, z w olnym w stępem . O dczyty te o dbyw ały się także n ie
kiedy w innych m iastach Śląska, a w ostatnim roku urządzono także odczyty n a tem aty śląskie w innych większych m iastach Polski (Lwów, W iln o , G dynia, T o ru ń . Bydgoszcz, Poznań). O dczytów takich odbyło się się dotychczas około 90. N iezależnie od tego u rz ąd zan o także zeb ran ia o charak terze w ieczorów dyskusyjnych, niekiedy w spólnie z innym i ślą
skimi tow arzystw am i naukow ym i. W latach 1934— 36 In sty tu t p ro w a dził w katow ickiej rozgłośni Polskiego R ad ia re fe ra t odczytów n au k o w ych i in fo rm acy jn y ch na tem aty śląskie. O dczytów takich wygłoszono około 120. Po znacznym rozbudow aniu p ersonalnym rozgłośni, obow ią
zek ten m ógł odpaść i obecnie w spółpraca z Polskim R adiem p rz y b rała c h a ra k te r b ard ziej okolicznościowy.
O żyw ieniu ruchu k u ltu raln eg o w K atow icach m iała służyć rów nież przejściow o przez In sty tu t p ro w ad zo n a a k c ja „Ż yw ych D zienników “ w latac h 1935— 37. A k cja ta m ogła być następ n ie odstąp io n a innym tow arzystw om .
D la zaintereso w an ia p ra sy zagad n ien iam i śląskim i In sty tu t w y d a je stale k om unikaty in fo rm u jące o aktualnych w ydarzeniach, w y d a w n i
ctw ach i p rzy p o m in ające w ażniejsze szczegóły z dziejów Śląska. K om u
n ik ató w takich, drukow anych n a praw ie rękopisu, opublikow ano d o ty ch czas 150 w trzech seriach.
In sty tu t Śląski u trzy m u je stale k ontakt z pokrew nym i instytucjam i n a Śląsku i w innych dzielnicach Polski, a także zag ran icą, bierze udział w zjazd ach naukow ych, na których om aw iane są spraw y in teresu jące Śląsk. Szczególnie podkreślić n ależy ścisły ko n tak t z K om itetem W y daw n ictw Śląskich przy Polskiej A kadem ii U m iejętności, którego p rz e d staw iciel, prof. Semkowicz bierze udział w posiedzeniach Z a rz ą d u I n stytutu. N ad to d y re k to r In sty tu tu je st członkiem K om itetu W y d aw n ictw Śląskich. W ielo k ro tn ie u łatw iał także In sty tu t obcym uczonym zap o zn a
nie się n a m iejscu z zagadnieniam i śląskim i i terenem , a m iejscow ym in stytucjom i osobom udziela stale przelicznych in fo rm ac ji z dziedziny zag ad n ień śląskich. T ru d n o było by w yliczać wszystkie w ypadki, w któ rych In sty tu t Śląski byw a zainteresow any, poniew aż są to często spraw y drobne, je d n a k trzeb a stw ierdzić, że liczba i zakres takich w ypadków ustaw icznie rośnie.
Pom yślne rozw iązanie licznych problem ów z dziedziny org an izacji b a d a ń naukow ych n a Śląsku, przychylnie przez k ry ty k ę p rz y ję ty d o ro bek w ydaw niczy, a wreszcie ow ocna ak c ja p o p u la ry z a c y jn a ośm ielają do tw ierdzenia, iż pięcioletnia działalność In sty tu tu przyniosła re aln e w artości d la rozw oju nauki, w zm óżenia zainteresow ań i rozszerzenia w iadom ości dotyczących ziemi śląskiej.
W Y D A W C A : I N S T Y T U T ŚLĄSKI. K A T O W I C E , UL. MARSZ. PIŁ SU DSK IE GO 42 D R U K I E M K. M I A R K I S P Ó Ł K I W Y D. W M I K O Ł O W I E
