Rządy Kazimierza Odnowiciela

(1)

Rządy Kazimierza Odnowiciela

Wprowadzenie Przeczytaj

Mapa interaktywna Sprawdź się Dla nauczyciela

Obraz Wojciecha Gersona Kazimierz Odnowiciel wracający do Polski z 1887 r. Na obrazie powracający do kraju władca napotyka ciało kapłana przygniecione złamanym krzyżem. Przewrócony kielich mszalny, rozsypane hos e, upuszczona księga są symbolicznym przedstawieniem upadku religii chrześcijańskiej na ziemiach polskich podczas nieobecności

(2)

Po śmierci Mieszka II w 1034 r. władzę na ziemiach polskich objął jego syn Kazimierz. Mieszko i Rycheza dali pierworodnemu na drugie imię Karol, nawiązując do postaci cesarza Karola Wielkiego. Po latach okazało się, że Kazimierz w czasie kryzysu polityczno‑gospodarczego odegrał podobną rolę jak Karol Wielki. Książę piastowski został restauratorem, czyli odnowicielem i zjednoczycielem państwa polskiego.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Zdeﬁniujesz pojęcie wieków ciemnych na ziemiach polskich i wskażesz, na jakiej podstawie można cokolwiek o nich powiedzieć.

Uzasadnisz trafność przydomka Odnowiciel, jakim określa się księcia Kazimierza.

Na portretach wskażesz elementy, które świadczą o czymś innym niż wygląd portretowanej osoby.

Ustalisz, jakie działania mające na celu zjednoczenie państwa po kryzysie podjął Kazimierz.

Rządy Kazimierza Odnowiciela

księga są symbolicznym przedstawieniem upadku religii chrześcijańskiej na ziemiach polskich podczas nieobecności Kazimierza. Jeden z wojów prowadzi konia księcia.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

(3)

Przeczytaj

Seria niefortunnych zdarzeń

Kazimierz w momencie śmierci ojca w 1034 r. przebywał w klasztorze. Nie wiadomo, czy na ziemiach polskich czy za granicą. Prawdopodobnie został wysłany tam po naukę. Na pewno władzę objął człowiek wykształcony, posiadający poprzez matkę Rychezę koneksje na dworze niemieckim.

Wkrótce, bo już w 1037 r. (inne źródła podają datę 1034 r.), Kazimierz opuścił kraj. W historiograﬁi czasy te zostały nazwane „wiekami ciemnymi”, ponieważ informacje źródłowe o wydarzeniach z lat 1038–1039 są niepełne, trudno ustalić przebieg wydarzeń. Na pewno na ziemiach polskich wybuchł bunt przeciw możnowładcom i duchowieństwu (tzw. reakcja pogańska). Równocześnie na Mazowszu cześnik Masław (Miecław) oddzielił Mazowsze od reszty ziem piastowskich i objął tam samodzielną władzę. Pomorze powróciło do pogaństwa i pod rządy lokalnych możnych. Wielkopolskę splądrowały wojska czeskiego księcia Brzetysława w 1038 roku. Z Gniezna zostały wywiezione olbrzymie łupy, w tym relikwie św.

Wojciecha, Pięciu Braci Męczenników oraz szczątki Radzima Gaudentego (pierwszego arcybiskupa polskiego). Udając się z powrotem do Czech, książę Brzetysław przyłączył do swojego państwa ziemie śląskie.

Polecenie 1

Na jakich zasadach zostali przesiedleni mieszkańcy Giecza do Czech? Wyjaśnij, dlaczego książę czeski

„dogadzał ich prośbom”.

Wielka kariera niedoszłego mnicha

Kosmas z Pragi

Fragment o pierwszym wysiedleniu mieszkańców ziem polskich poza granice państwa

I gdy przybył do grodu Giecz, grodzianie oraz wieśniacy, którzy się tam

schronili, nie czując się na siłach znieść uderzenia księcia, wyszli mu naprzeciw niosąc złotą gałązkę, co było znakiem poddania się, i pokornie prosili, aby ich w pokoju z ich trzodami i innymi przynależnościami przeniósł do Czech. Książę, dogadzając ich prośbom, skoro przeprowadził ich do Czech, dał im niemałą część lasu […], ustanawiając jednego z nich ich zwierzchnikiem i sędzią,

i postanowił, aby tak oni, jak ich potomkowie żyli na wieki według prawa, jakie mieli w Polsce […].

Źródło: Kosmas z Pragi, Fragment o pierwszym wysiedleniu mieszkańców ziem polskich poza granice państwa, [w:] tegoż, Kronika Czechów, tłum. M. Wojciechowska, Warszawa 1968, s. 49.

“

(4)

W czasie tych wydarzeń Kazimierz przebywał na Węgrzech, a następnie na dworze cesarskim. Cesarz niemiecki udzielił mu realnej pomocy – przydzielił 500 wojów, aby pomogli Kazimierzowi w działaniach na rzecz odzyskania i scalenia państwa polskiego.

W ten sposób Henryk III chciał doprowadzić do przywrócenia równorzędnej pozycji Polski i Czech oraz umocnienia obu państw w zależności od Cesarstwa. Spór polsko‑czeski o Śląsk miał rozstrzygnąć cesarz.

Decyzja o pozostawieniu przy Czechach spornych ziem nie usatysfakcjonowała księcia Kazimierza.

Z tego powodu dwukrotnie najechał on Śląsk i zajął go ostatecznie w 1050 r. Cztery lata później na zjeździe w Kwedlinburgu cesarz Henryk II przyznał Śląsk Polsce, jako lenno czeskie (strona polska miała corocznie płacić trybut Czechom - 500 grzywien srebra i 30 grzywien złota).

Kazimierz szukał także sprzymierzeńców na wschodzie. W 1041 r. poślubił siostrę Jarosława Mądrego, Marię Dobroniegę. Więzy sojusznicze z Rusią wzmocniło małżeństwo Izjasława, syna Jarosława z siostrą księcia polskiego, Gertrudą. Rusini udzielili Kazimierzowi pomocy w walce z Masławem na Mazowszu, który został pokonany w 1047 r. Książę polski zwyciężył też w bitwie z Pomorzanami, ale nie uzyskał nad Pomorzem Wschodnim trwałego zwierzchnictwa.

Fragment miniatury przedstawia św. Piotra, który przyjmuje pokłon składany przez siostrę Kazimierza oraz błogosławi jej syna Jaropełka z żoną. Miniatura pochodzi z Kodeksu Gertrudy (na zachodzie nazywanego Psałterzem Egberta). Rękopis wykonano w części dla arcybiskupa Trewiru (X w.) i w części dla księżnej kijowskiej i siostry Kazimierza Odnowiciela, Gertrudy (XI w.). Księżna sama ułożyła teksty osobistych modlitw zawartych w kodeksie. Zwróć uwagę na stroje księżnej i jej bliskich, wyraźnie wskazujące na przynależność Rusi do kręgu cywilizacji bizantyjskiej. W kolorystyce tła dominuje kolor złoty, stroje są pełne przepychu, bogate. Szaty i nakrycia głowy mienią się klejnotami.

Ilustracja Jana Matejki z Pocztu królów i książąt polskich, cyklu z lat 1890–1892. Zwróć uwagę na złożone dłonie księcia – w ten sposób Jan Matejko odniósł się do zakonnej młodości władcy. Podobne znaczenie ma otwarta księga.

Określ, jakie znaczenie ma korona.

 



 



(5)

Odnowienie państwa

Bazę dla działań Kazimierza stanowiła Małopolska, ponieważ Wielkopolska została zniszczona i ograbiona. Kraków zyskał rangę grodu stołecznego. W Małopolsce funkcjonowało, jako jedyne,

biskupstwo krakowskie. W połowie XI w. do Krakowa lub Tyńca Kazimierz sprowadził benedyktynów, aby wzmocnili dzieło odbudowy państwa polskiego. Władca potrzebował duchownych w swojej kancelarii, żeby odtworzyć sprawnie działającą administrację państwową.

Książę zrezygnował z kosztownego utrzymywania drużyny wojów. Zaczął nadawać wojom ziemię, która miała stanowić podstawę ich utrzymania. W zamian byli zobowiązani do stawienia się zbrojnie na wezwanie księcia (wici). Tym samym wprowadził system feudalny i stan rycerski. Kazimierz Odnowiciel zmarł w 1058 roku. Udało mu się odzyskać utracone ziemie w czasie największego kryzysu młodego państwa. Odbudował również znaczenie państwa polskiego na arenie międzynarodowej.

Polska za czasów panowania Kazimierza Odnowiciela. Rozważ, czy korzystniejsze było przyłączenie do państwa polskiego Śląska czy Mazowsza. Odpowiedź uzasadnij.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

Zbliżenie fragmentu miniatury – pokłon składany przez siostrę Kazimierza.

Źródło: Małgorzata Smorąg-Różycka, Artur Andrzejuk, gertruda.eu, tylko do użytku edukacyjnego.

(6)

Widok współczesny klasztoru w Tyńcu. Wyjaśnij, co zadecydowało o założeniu klasztoru w tym miejscu.

Źródło: Jerzy Strzelecki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Słownik

benedyktyni

mnisi z zakonu św. Benedykta, założonego jako pierwszy katolicki zakon w 529 r. przez Benedykta z Nursji

Cesarstwo Rzymskie

odnowione w 962 r. w wyniku koronacji Ottona I na cesarza niemieckiego, dokonanej przez papieża w Rzymie; istniało do 1806 r. pod nazwą I Rzeszy Niemieckiej

cześnik

wczesnośredniowieczny urzędnik książęcy na dworze w Polsce, usługujący władcy w czasie posiłków, do jego obowiązków należało m.in. zapewnienie napojów w czasie uczt

grzywna

w dawnej Polsce, Czechach i na Rusi jednostka wagi; określona ilość srebra lub złota koneksja

(łac. connexio - powiązanie) bliska znajomość lub pokrewieństwo z wpływową osobą lenno

(z niem. Leh(e)n) w systemie feudalnym dobra ziemskie nadawane w użytkowanie duchowieństwu, rycerstwu w zamian za świadczenie usług dla władcy

trybut

(łac. tributum) podatek, danina jaką władca podbitego państwa składa władcy zwycięskiego pres ż

(franc. prestige) inaczej poważanie, szacunek, estyma relikwie

(z łac. reliquiae – szczątki, to, co pozostaje) szczątki osoby świętej lub przedmiot z nią związany, stanowiące podstawę kultu religijnego i mające wielką wartość

(7)

wici

w dawnej Polsce były to pęki łozowych witek rozsyłane do rycerzy przez króla, jako wezwanie do stawienia się na wyprawę wojenną; później również uniwersały rozsyłane przez króla i zwołujące pospolite ruszenie

Słowa kluczowe

Masław, Brzetysław, „wieki ciemne”, reakcja pogańska, Kazimierz Odnowiciel

Bibliograﬁa

Barański M., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2018.

Kętrzyński S., Kazimierz Odnowiciel (1034–1058), Kraków 2010.

Kienzler I., Piastowie od Mieszka do Kazimierza. Miłość i władza, Warszawa 2018.

Maciorowski M., Maciejewska B., Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Warszawa 2018.

Szczur S., Historia Polski. Średniowiecze, Warszawa 2013.

(8)

Mapa interaktywna

Polecenie 1

Przestudiuj mapę i wykonaj polecenia.

Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Na podstawie mapy omów kryterium wyboru małżonków w rodzinie Kazimierza Odnowiciela.

Polecenie 3

Uzupełnij tabelę imionami władczyń skoligaconych z Kazimierzem Odnowicielem.

Polecenie 4

Zdecyduj, które zdanie jest prawdziwe, a które fałszywe.

(9)

Sprawdź się

Ćwiczenie 2 Ćwiczenie 3 Ćwiczenie 1

Przyporządkuj wymienione ziemie do imion władców, którzy je uzyskali lub utracili.

Ćwiczenie 4

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i odpowiedz na pytania.

T-raperzy znad Wisły

Kazimierz Odnowiciel

Wtedy właśnie czescy woje wyruszyli na podboje […].

Dostarczyli przykrych doznań, splądrowawszy Wrocław, Poznań, Kraków, Gniezno, i w dodatku Śląsk zabrali sobie w spadku.

I relikwie też Wojciecha do kieszeni wpadły Czecha.

W zaistniałej sytuacji […]

wrócił z emigracji.

Źródło: T-raperzy znad Wisły, Kazimierz Odnowiciel, tekst piosenki dostępny online.

“

輸

醙

(10)

Ćwiczenie 5

Przyjrzyj się ilustracjom i wskaż, który z portretów Kazimierza Odnowiciela według ciebie podkreśla rangę dokonań władcy.

Źródło A

Ilustracja z książki Wizerunki książąt i królów polskich Ksawerego Pilla ego z XIX w., zatytułowana Kazimierz, zwany Mnichem.

Źródło B

Rysunek Jana Matejki z Pocztu królów i książąt polskich. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

醙

(11)

Ćwiczenie 6

Rozstrzygnij, czy oba źródła odnoszą się do tego samego wydarzenia. Uzasadnij odpowiedź, odnosząc się do obu źródeł.

Źródło A

Źródło B

Wojciech Gerson, Kazimierz Odnowiciel wracający do Polski (II), 1887 r.

Anonim tzw. Gall

Kronika polska

Albowiem przeciwko panom niewolnicy, a przeciw szlachetnie urodzonym wyzwoleńcy sami siebie do władzy wynieśli, jednych obracając w niewolników, a innych zabijając, pobrali w sposób plugawy ich żony i w sposób zbrodniczy ich dostojeństwa. Nadto także, odstępując od wiary katolickiej, o czym nie możemy mówić bez płaczu, wszczęli bunt przeciw biskupom i Bożym kapłanom […].

Wówczas Czesi zniszczyli Gniezno i zabrali ciało św. Wojciecha.

Źródło: Anonim tzw. Gall, Kronika polska, oprac. M. Plezia, tłum. R. Grodecki, Wrocław 1982, s. 43–44.

“

醙

(12)

Ćwiczenie 7

Przeczytaj tekst źródłowy i wykonaj polecenia.

Anonim tzw. Gall

Kronika polska

Lecz Kazimierz, oburzony, że sługa ojca i jego własny siłą zatrzymuje Mazowsze, i przekonany, że gdyby nie dochodził swych praw, groziłaby mu wielka szkoda i niebezpieczeństwo, zebrał nieliczną wprawdzie, lecz zaprawioną w walkach garść wojowników i stoczył zbrojnie bitwę, w której Miecław poległ, a on tryumfalnie zdobył zwycięstwo, pokój i cały kraj. […] Sam też Kazimierz, osobiście siekąc mieczem, […] i tak zapamiętale ścigał sam jeden uciekających wrogów, że byłby musiał zginąć, nie znajdując pomocy ze strony swoich; pewien wszakże prosty żołnierz, choć nie ze szlachetnego rodu, szlachetnie pospieszył mu z pomocą, gdy już miał zginąć, co następnie Kazimierz hojnie mu odpłacił, bo i miasto mu nadał, i co do godności wyniósł go między najdostojniejsze rycerstwo.

Źródło: Anonim tzw. Gall, Kronika polska, oprac. M. Plezia, tłum. R. Grodecki, Wrocław 1982, s. 43–44.

“

Ćwiczenie 8

Napisz dłuższą wypowiedź, w której dokonasz bilansu panowania Kazimierza I.

Fragment rozmowy z prof. Jerzym Wyrozumskim na temat Kazimierza Odnowiciela

To może zabrzmi paradoksalnie, lecz powiedziałbym, że jest niedoceniony, ale i doceniony. Doceniony, bo przecież już współcześni przyznali mu przydomek

„Restaurator”, czyli Odnowiciel, a to przecież ma swoją wymowę. Natomiast

rzeczywiście historycy poświęcali mu mniej uwagi niż innym wielkim władcom, i to może sprawiać wrażenie niedocenienia. Tyle że powód jest prozaiczny – brak źródeł.

Źródło: Fragment rozmowy z prof. Jerzym Wyrozumskim na temat Kazimierza Odnowiciela, [w:] M. Maciorowska, B. Maciejewska, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana., Warszawa 2018, s. 108.

“

難

(13)

Dla nauczyciela

Autor: Katarzyna Moskwa

Temat lekcji: Rządy Kazimierza Odnowiciela Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum, technikum Podstawa programowa:

zakres podstawowy

IX. Polska w okresie wczesnopiastowskim.

Uczeń:

2) opisuje zmiany terytorialne państwa polskiego w X–XII w.;

3) rozpoznaje tendencje centralistyczne i decentralistyczne w życiu politycznym państwa polskiego w X–

XII w.;

4) zestawia najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski i Europy w X–XII w.

zakres rozszerzony

IX. Polska w okresie wczesnopiastowskim.

Uczeń:

2) charakteryzuje organizację państwa wczesnopiastowskiego;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie, kompetencje cyfrowe,

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje przyczyny oraz przebieg kryzysu państwa pierwszych Piastów;

wyjaśnia okoliczności powrotu do kraju Kazimierza Odnowiciela i opisuje jego dokonania;

określa na mapie zasięg terytorialny państwa Kazimierza Odnowiciela;

analizuje teksty źródłowe i mapy;

wyjaśnia pojęcia: reakcja pogańska, benedyktyni, cześnik.

Strategie nauczania:

konektywizm, lekcja odwrócona.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych, analiza materiału źródłowego,

elementy dramy – wywiad z postacią historyczną,

(14)

praca z mapą.

Formy zajęć:

praca indywidualna, praca w parach,

praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu, zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale,

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom e‑materiał „Rządy Kazimierza Odnowiciela”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Przeczytaj”

i multimedium w sekcji „Mapa interaktywna” tak, aby podczas lekcji mogli w niej aktywnie uczestniczyć i wykonywać zadania.

2. Odpowiednio wcześniej (np. tydzień wcześniej) nauczyciel wybiera ucznia, który będzie kreował postać księcia Kazimierza Odnowiciela (na podstawie dodatkowych informacji przygotowanych przez nauczyciela lub wyszukanych przez samego ucznia). Pozostali uczniowie odgrywają rolę dziennikarzy (muszą również wcześniej przygotować się do swoich ról). Można zrobić losowanie stacji telewizyjnych lub redakcji, których przedstawicielami będą uczniowie (np. Telewizja Trwam, TVN, „Puls Biznesu”).

Faza wstępna:

1. Przybliżenie przez nauczyciela wyświetlonych na tablicy tematu i celów lekcji. Określenie wiążących dla uczniów kryteriów sukcesu.

2. Raport z przygotowań. Nauczyciel za pomocą dostępnego w panelu użytkownika raportu sprawdza przygotowanie uczniów do lekcji, m.in. kto zapoznał się z udostępnionym e‑materiałem. Prowadzący zadaje uczniom pytanie o umiejscowienie tematu lekcji w czasie. Pyta: W jakim okresie się

znajdujemy? Co ważnego działo się wcześniej?

3. Przedstawienie zasad przebiegu lekcji (inscenizacja konferencji prasowej) i zaprezentowanie uczestników.

Faza realizacyjna:

1. Lekcja przyjmuje formę konferencji prasowej, na której uczniowie w roli dziennikarzy zadają „księciu”

pytania na temat jego życia, działalności politycznej, gospodarczej itp. Nauczyciel przyjmuje rolę rzecznika prasowego księcia. Udziela głosu, pomaga „księciu” przy odpowiedziach (jeżeli wymaga tego sytuacja), precyzuje pytania i odpowiedzi. Mapa interaktywna oraz teksty źródłowe pełnią funkcję „doniesień prasowych”, na które uczniowie „dziennikarze” mogą się powoływać.

2. Nauczyciel ustala czas trwania konferencji prasowej. Poleca też uczniom, aby w czasie jej trwania robili notatki, które przydadzą się do późniejszej pracy domowej.

3. Uczniowie uczestniczą w konferencji prasowej, zadają pytania, precyzują fakty.

4. Po upływie ustalonego czasu pięć minut otrzymuje „książę” na wygłoszenie podsumowania rządów lub nauczyciel „rzecznik”, który komentuje zakończoną inscenizację.

Faza podsumowująca:

1. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Celem podsumowania wiadomości uczniowie wykonują

indywidualnie ćwiczenia z sekcji „Sprawdź się”, a następnie porównują swoje odpowiedzi z kolegą lub koleżanką. Wybrane osoby przedstawiają odpowiedzi na forum klasy, nauczyciel udziela uczniom

(15)

informacji zwrotnej.

2. Nauczyciel ponownie odczytuje temat lekcji „Rządy Kazimierza Odnowiciela” i inicjuje krótką

rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego uczniowie się dowiedzieli? Na koniec poleca chętnemu uczniowi podsumowanie i – jeśli to potrzebne – uzupełnia informacje.

Praca domowa:

Oceń rządy Kazimierza Odnowiciela. Napisz krótkie uzasadnienie swojej decyzji:

„Popierałabym/popierałbym Kazimierza Odnowiciela, ponieważ…” lub „Nie popierałabym/nie popierałbym Kazimierza Odnowiciela, ponieważ…”.

Materiały pomocnicze:

Barański M., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2018.

Kętrzyński S., Kazimierz Odnowiciel (1034–1058), Kraków 2010.

Kienzler I., Piastowie od Mieszka do Kazimierza. Miłość i władza, Warszawa 2018.

Maciorowski M., Maciejewska B., Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Warszawa 2018.

Szczur S., Historia Polski. Średniowiecze, Warszawa 2013.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Mapa interaktywna może być wykorzystana przez uczniów do opracowania notatki opisującej sytuację polityczną w Europie w XI w.