Dzieje teologii w starożytności

S tu d ia Teologiczne 2(1984)

Bp EDW ARD OZOROW SKI

DZIEJE TEOLOGII W STAROŻYTNOŚCI

T r e ś ć : I. Z ag a d n ien ia w stę p n e; II. P o czątk i teologii; III. Od S oboru N icej­ skiego do S oboru C halcedońskiego.

I. ZA G A D N IEN IA W STĘPN E

1. Dzieje terminu

Term in „teologia” (theos — Bóg, logos — słowo, nauka, wiedza) po­ jawił się po raz pierwszy w yraźnie w pismach Platona na oznaczenit poetyckiego, mitycznego rozpraw iania o bogach. A rystoteles rozumiał przezeń w yjaśnianie bytów zmiennych przez Byt niezmienny. Była to tzw. pierw sza filozofia. Od pow stania szkoły stoickiej w Grecji teolo­ gią nazywano m ityczne opowiadania o życiu bogów (teologia mityczna), tłum aczenia n atu ry bytu (teologia fizyczna) i objaśnienia dotyczące kultu rządzących (teologia cywilna lub polityczna).1

Chrześcijanie długo ociągali się z przyjęcem na własność term inu „teologia”. To, co dzisiaj rozum iem y przez teologię, określali mianem sacra doctrina, sacra eruditio, divina pagina etc. Dopiero Orygenes (+ ok. 254) użył go na oznaczenie chrześcijańskiej nauki o Bogu. Termin ten wszakże nie miał jeszcze u niego znaczenia technicznego. Bardziej pozytywnie odniósł się do słowa „teologia” Euzebiusz z Cezarei ( + ok. 339). W prowadził on je do sporów try n itarn y ch i chrystologicznych. Przez teologię rozumiał prawdziwą naukę o prawdziwym Bogu. Od IV w. teologię odróżniano od ekonomii. Pierw sza oznaczała poznanie n atu ry Boga (Trójcy Świętej), druga —- poznanie zbawczego planu i jego reali­ zacji w historii. Rozróżnienie to utrzym yw ało się przez długi czas w

1 H. F r i e s , Theologie. W: H a ndbuch theologischer G ru n d b eg riffe , t. 2, K ösel 1963 s. 641—643.

chrystologii. Św A ugustyn (+ 430) przyjął znaczenie „teologii” jako „myślenia lub rozpraw iania o boskości” (ratio sive sermo de Divinita-

t e )2, Pseudo-Dionizy A reopagita nadaw ał jej sens duchownego i m istycz­

nego poznania Boga, zwłaszcza na drodze negacji. Tytuł „teologa” o trzy ­ m ali w starożytności Jan Ewangelista i św. Grzegorz z Nazjanzu.

Term inem „teologia” w znaczeniu zbliżonym do dzisiejszego po raz pierw szy posłużył się A belard (+ 1142), Jedno ze swoich dzieł zaty­ tułował on Theologia Christiana. Jednakże jeszcze św. Tomasz z A kwi­ nu ( + 1274)- obok słowa „teologia” chętnie korzystał z term inów: doc-

trina Christiana, sacra doctrina

,

występował w pismach franciszkańskich, rzadziej — w dominikańskich. O jego praw ie obyw atelstw a w Kościele i znaczeniu treściowym osta­ tecznie przesądziły powstające w tym czasie uniw ersytety. Teologia sta­ ła się w tedy jedną z dyscyplin naukowych, uform owanych w odrębny w y dział.3

2. U ściślenie pojęć

Teologia (Theos — Bóg, logos — słowo) w swym złożeniu etymolo­ gicznym może oznaczać: słowo Boga, słowo do Boga i słowo o Bogu. W pierw szym w ypadku obejm uje ona natchnione teksty biblijne jako zaw arte w słowie ludzkim Słowo Boże, w drugim — wszelkiego rodza­ ju m odlitwy, w trzecim — naukę o Bogu i o wszystkim tym , co z Nim się wiąże. Trzy te aspekty łączą się ściśle ze sobą. Słowo o Bogu staje się autorytatyw ne w tedy, gdy jest w yrazem słowa Bożego, nabiera zaś szczególnej mocy i siły w italnej, gdy idzie w ślad za słowem do Boga. W ikonografii chrześcijańskiej często w ystępow ał m otyw teologa klę­ czącego na kolanach i wsłuchującego się w głos Ducha Świętego przed­ stawionego symbolicznie w postaci gołębicy. Sw Jan Ewangelista został nazw any teologiem dlatego, że w sposób niedościgniony przekazał sło­ wo Boże. W starożytności za praw dziw ą teologię uważano Pism o św. Ono przede wszystkim stanowiło źródło dociekań i kontemplacji. W średniowieczu natom iast teologia stała się głównie słowem o Bogu, od­ ryw ając się w wielu w ypadkach od słowa Bożego i zapom inając o tym , że ma być jednocześnie słowem do B oga.4

Powyższe rozróżnienie jest pomocne przy ustalaniu tego co dane i tego co konstruow ane. Teologia jest konstrukcją wznoszoną na danych Objawienia. G ranica wszakże między tym co dane i konstruow ane w teologii jest bardzo subtelna. N aw et w Piśm ie św. obie te w arstw y w y­ stępują obok siebie. H istoryk teologii musi umieć je rozróżniać, inaczej

2 De c iv ita te Dei, V III, 1.

3 Y. M. C o n g a r , W iara i teologia. W: T a jem n ic a Boga, P o zn ań 1967 s. 99. 4 Zob. szerzej n a te n te m a t: E. O z o r o w s k i , Teologia sło w em Boga i sło ­ w e m o Bogu, W iadom ości kościelne A rc h id ie ce zji w B iały m sto k u , 5 (1979) n r 2 s. 46—47; tenże, W trosce o słow o, B iu lety n in fo rm a c y jn y ATK, n r 5 (1981) s. 4—6. 88

bowiem pobłądzi w metodzie. Odnosi się to zwłaszcza do Tradycji, która jest przekazicielką Objawienia i zarazem jego in terpretatorką.

Historia teologii różni się od historii Kościoła, Objawienia, dogma­ tów, soborów, orzeczeń papieskich itp. Różnica ta wszakże nie zrywa wzajemnych między nimi powiązań. Nakłada to na historyka teologii obowiązek w ykorzystania wszystkich możliwych źró d eł.B Pow inien on nadto zdawać sobie spraw ę ze zmian, jakim podlegało pojęcie teologii i sposób jej upraw iania oraz pojęcie nauki z całym jej w arsztatem m e­ todologicznym. H istoryk teologii tylko w tedy jest sobą, gdy przedm iot swój ujm uje historycznie, tzn. w jego w ymiarze czasowym i środowis­ kowym. 6

Historia teologii obejmuje szeroki dział wiedzy (o ludziach, insty­ tucjach ,szkołach, ideach itp .).1 W ninijszym opracowaniu poprzesta­ liśmy na śledzeniu dziejów koncepcji teologii i rozwoju idei teologicz­ nych. W ykorzystaliśmy do tego zarówno dostępne opracowania, jak też konieczne w poszczególnych wypadkach źródła.

3. Typy teologii

Dwiema głównie drogami szedł rozwój teologii: drogą zgłębienia de­ pozytu w iary i obrony jej przed zarzutam i przeciwników. W efekcie powstawała teologia o nastaw ieniu pozytywnym lub apologijnym. K aż­ da z nich korzystała z właściwych sobie środków wyrazu. P rzy in te r­ pretacji Objawienia posługiwano się zwykle egzegezą, filozofią i dany­ mi doświadczenia. Wprowadzało to dalszą specyfikację teologii. Dzieliła się ona głównie na teologię: a) egzegetyczną lub filologiczną, docieka­ jącą znaczenia słów, w których zawiera się praw da objawiona; b) filo­ zoficzną lub spekulatyw ną, w ykorzystującą możliwości ludzkiego rozu­ mu przy w yjaśnianiu danych Objawienia; c) praktyczną, konfrontującą teorię z wymogami codziennego życia. Pierw sza z nich święciła trium fy w starożytności, dróga — w średniowieczu, trzecia — w czasach n aj­ nowszych. Obok nich w yrastały dyscypliny pokrewne o ukierunkow aniu historycznym, praw nym lub socjologicznym.

Nie zawsze trzy wymienione modele teologii w ystępow ały w czystej postaci. Często tw orzyły się form y pośrednie. Tak np. starożytny ko­ m entarz biblijny zawierał rozważania filozoficzne i ascetyczne, śred­ niowieczna dysputa sięgała do w yjaśnień filologicznych, a najnowsze

6 E. O z o r o w s k i , U w hgi o h isto rii teologii, S tu d ia T heologica V arsav ien sia, 17 (1979) n r 2 s. 83—85.

6 W ym ogu tego nie u w zg lęd n ił M. G r a b m a n n w książce p t. G eschichte der ka th o lisc h en T heologie (I w yd. F re ib u rg im Br. 1933). P o jm u ją c ry g o ry sty cz n ie teologię jako sy stem a ty cz n ą syntezę d o k try n ch rześcijań sk ich , rozpoczął jej dzieje od w czesnego średniow iecza. Dziś ju ż w szakże zarzucono to sta n o w isk o i pow ­ szechnie się p rz y jm u je , że ta k ż e sta ro ż y tn e ch rześcijań stw o posiadało sw oją teo lo ­ gię. Zob. Y. M. J. C o n g a r , Theologie. W: D ictionnaire de la théologie catholique, t. 15, kol. 346; J. D a n i e 1 o u, P a tristic L itera tu rę. W: T h e P élican G uide to M o­ dern T ehology, t. 2, A y lesb u ry 1969 s. 25—32.

^rozprawy z teologii praktycznej w ykorzystują zarówno egzegezę jak i spekulację. Dominacja jednego z tych trzech elementów stanowi w ta ­ kich wypadkach punkt oparcia do klasyfikowania teologii. Teologia nad­ to różnicowała się w zależności od przedm iotu, którym się zajmowała, i szkoły, w której była upraw iana. Niekiedy w ybitne jednostki wycis­ kały na niej «we niezatarte piętno (np. św. Augustyn).

4. Problem periodyzacji

Wszystkie podziały chronologiczne dziejów nauki są z reguły umowne. H istoria bowiem nie czyni skoków, a procesy rozwojowe dokonują się powoli. W podobnym położeniu znajdow ała się teologia. Jej dziejopiso- wie korzystają zwykle z cezur ustalonych w historii kultury, filozofii lub literatu ry i m ają do tego prawo. Teologia bowiem pozostawała w ^ścisłych związkach z tym i dziedzinami życia umysłowego. Trzeba jed ­

nak pam iętać o różnicy, jaka zachodzi m iędzy teologią a chociażby filo­ zofią czy lite ra tu rą piękną. W tych ostatnich dziedzinach można śmiało mówić o naw arstw ianiu się myśli i o pojawianiu się nowych idei. W teo­ logii natom iast sąd w tym względzie musi być bardziej ostrożny. Teo­ logia bowiem jest próbą rozumienia tego, co już zostało powiedziane

(Objawienie). Teolog przez to nie może oderwać się od źródła, które zo­ stało uw arunkow ane historycznie. Upływ czasu dostarcza teologowi no­ wych narzędzi, ale zarazem oddala go od tego źródła. Stąd postęp ro­ zumienia w teologii nie idzie w parze z postępem czasowym.

In terpretacja źródeł Objawienia w teologii posiada cel praktyczny. -Zmierza ono do udzielenia odpowiedzi na egzystencjalne pytania czło­ wieka. U warunkow anie tych pytań przez środowisko, w którym żyje człowiek, przez jego zainteresowania, potrzeby i pragnienia wywierało zwykle wpływ i na teologię. Wiele czynników na przestrzeni dziejów wyciskało swoje piętno na kształcie teologii: filozofia, p rądy kulturow e i umysłowe, herezje, w ojny itp. One też w sumie decydowały o cha­ rak terze teologii w danej epoce.

II. PO C Z Ą T K I TEO LO G II

1. Teologia judeochrześcijańska

Objawienie chrześcijańskie zostało podane ludziom w kategoriach m yśli i k u ltu ry żydowskiej. Teologia przeto w yrasta z semickiego ko­ rzenia. Pierw sze in terp retacje słowa Bożego pochodziły również od Ży­ dów. Oni to przekazali orędzie ewangeliczne poganom, oni też uczyli rozum ienia tego orędzia. I jakkolw iek chrześcijaństwo szybko rozprze­

strzeniło się w kręgu k u ltu ry helleńskiej, łacińskiej i syryjskiej, to jed­ nak w swym rodowodzie nigdy nie przestało być semickie.

Judeochrześcijanie zamieszkiwali głównie tereny Małej Azji, A lek­ sandrię i Rzym. Tam też w ytw orzyli oni swoje własne piśmiennictwo.

Znali je i cytowali ojcowie Kościoła. Potem, na skutek niechętnego sta­ nowiska wobec „opornych” Żydów, pozostawało ono w całkowitym u- kryciu. W czasach najnowszych zainteresow anie nim ogromnie wzrosło.

Ze spuścizny pisarskiej judeochrześcijan posiadamy dziś głównie: pisma ojców apostolskich i szereg pism apokryficznych. Na ich znajo­ mość dużo św iatła rzuciły odkrycia w Q um ran i Nag-Hammadi. Oka­ zało się, że judeochrześcijanie chętnie korzystali z form literackich roz­ powszechnionych w Starym Testamencie, jak np. peszer, midrasz, apo­ kalipsa. 8 Nie stronili również od rabinistycznych metod in terp retacji Pisma św. Należy przy tym pamiętać, że dla pierwszych chrześcijan jedyną Biblią były księgi Starego Testamentu. W nich szukali oni u- zasadnienia mesjańskiego posłannictw a Jezusa, w nich również widzieli fundam ent dla Ewangelii. Metoda ta kształtow ała chrześcijańską apologię oraz naukę o historii zbawienia. P rzy podawaniu zasad moralności ju ­ deochrześcijanie zwykle wzorowali się na katechizmie dla prozelitów, który opierał w ykład na schemacie dwóch dróg, zaś w spraw ach litu r­ gicznych naśladowali k u lt synagogalny.

Pew na grupa judeochrześcijan, zwłaszcza spośród ebionitów, ulegała wpływom gnostyckim. Odbijało się to na formie i treści ich nauczania. Głosili oni skrajny ascetyzm, dyskredytow ali małżeństwo, w chrystolo­ gii opowiadali się za dualizmem, w nauce zaś o Trójcy Świętej p rzy j­ mowali subordynacjanizm . Niekiedy przedstaw iali Syna “ i Ducha Świę­ tego jako aniołów, a w niektórych wypadkach odmawiali w ogóle bóst­ wa Jezusowi C hrystusow i.10 Teologia ta spotykała się z ostrym sprze­ ciwem ojców Kościoła. Największy wpływ judaizm u zaznaczył się w es­ chatologii starochrześcija skiej, która chętnie posługiwała się obrazami w ziętym i z apokaliptyki starotestam entalnej.

Judaizm w yw arł wpływ na rozwój apologii starochrześcijańskiej. U- praw iali ją chrześcijanie pochodzenia żydowskiego i pogańskiego. Z pierw szych należy wspomnieć Pseudo-Barnabę. W swoim liście odróżniał on objawienie starotestam entalne od konkretnej religii żydowskiej. Pod­ czas gdy Objawienie — tłum aczył — pochodzi od Boga, to religia w swoich nakazach i zakazach jest tworem ludzkim. Doszedł on do wnios­ ku, że chrześcijańsb.vo dopiero zrozumiało właściwie Biblię i jest

jedy-8 N ajb a rd zie j rozpow szechnioną fo rm ą lite ra c k ą w śród ju d e o ch rze ścijan była apo k alip sa. Dochodzi ona do głosu w D idache, Liście P seu d o -B a rn a b y i całym szeregu pism ap o k ry ficzn y ch . Poza ta rg u m em , m id ra sze m i peszerem w pism ach tych w y stę p u ją przypow ieści, p sa lm y i hym ny. P or. J. D a n i e l o u , Theologie du jud éo -ch ristia n i& n e, T o u rn a i 1958 s. 5—65; Tenże, P a tristic L ite ra tu re , s. 33—42.

9 „R zekł Je zu s uczniom sw oim : P o ró w n ajcie i pow iedzcie mi, kogo p rz y ­ pom inam ? P ow ied ział M u S zym on P io tr: Je ste ś podobny do sp raw ied liw eg o a n io ­ ł a ”. E w angelia Tom asza. W: A p o k r y fy N ow ego T e sta m e n tu , t. 1, L u b lin 1980 s. 125.

10 Tam że, s. 77; J. D a n i e 1 o u, P a tristic L itera tu re, s. 40.

nym autentycznym ju d aizm em .11 Teologowie • judeochrześcijańscy zeszli ze sceny przy końcu II w. Polem ikę natom iast z religią żydowską pro­ wadzili pisarze pochodzenia pogańskiego. S tarali się oni wykazać, że

Chrystus jest zapowiadanym przez proroków Mesjaszem, a Kościół

— nowym Izraelem .12

L iteratu ra chrześcijańska przeciw Żydom miała swego adrestata nie tyle w przedstawicielach w yznania mojżeszowego, ile w samych chrześ­ cijanach. S tarała się ona po prostu zająć stanowisko wobec faktu ju ­ daizmu.

2. Teologia grecka

Judeochrześcijanie nie mieli zam kniętych oczu na św iat k u ltu ry h el­ leńskiej. Realizując nakaz Chrystusa nauczania wszystkich narodów (Mt 28,19), bardzo wcześnie poczęli oni głościć Ewangelię poganom. P rzej­ ście ze środowiska żydowskiego do greckiego było dla chrześcijaństwa w ydarzeniem epokow ym .13 W płynęło bowiem na moralność, k u lt i dok­ trynę Kościoła oraz pociągnęło za sobą długotrw ały proces racjonalizacji wiary.

Ścieranie się Ewangelii z k u ltu rą helleńską nasiliło się w II i III w. W IV w. Kościół zwyciężył pogaństwo i stał się religią państwową. Okres konfrontacji był dla teologii chrześcijańskiej etapem wzrostu. W czasie tym wypracowano zasady ustalania ortodoksji kościelnej. Wi­

dziano je głównie w kanonie ksiąg biblijnych, tradycji opartej na suk­ cesji apostolskiej i przyjętym wspólnie symbolu w ia ry .u Rozwinięto apologię chrześcijańską. Przyswojono najw ażniejsze osiągnięcia filozofii greckiej, zwłaszcza platońskiej i stoickiej.

Spośród polemistów tego okresu należy wymienić: po stronie pogań­ skiej — M arka Aureliusza (+ 180), Lucjana z Sam osaty (+ ok. 195), Celsusa (II w.) i Porfiriusza ( + ok. 304); po stronie chrześcijańskiej — A rystydesa (I poł. II w.), Ju sty n a M ęczennika (+ ok. 165), Tacjana Syryjczyka (II poł. II w.), A utora Listu do Diogneta (II w.), Hermiasza

11 M. M i c h a l s k i , A ntologia, t. 1, s. 14.

12 J. M. S z y m u s i a k , K ościół sta r o ży tn y w obec religii n ie c h rze śc ija ń sk ic h , A ten e u m k a p ła ń sk ie , 61 (1969) s. 241—246.

13 „... p rze jście od ch rz e śc ija ń stw a Ż ydów do ch rz eśc ija ń stw a p ogan ja k o t a ­ kich... oznacza początek całkiem now ego o k re su h isto rii K ościoła, początek ch rz eś­ cijań stw a, k tó re n ie m ia ło b y być ju ż ek sp o rte m ch rz e śc ija ń stw a żydow skiego do d ia s­ pory, . ale zaszczepieniem c h rz e c ija ń s tw a n a g ru n c ie p o g ań stw a. N ie oznaczało to je d n a k w ża d n ej m ierze o sła b ie n ia zw iązków tego c h rz e śc ija ń stw a z osobą h i­ storycznego Je z u sa ” K. R a h n e r , K u fu n d a m e n ta ln e j in te rp re ta c ji teologicznej V a tic a n u m II, Życie i M yśl, 30 (1980) n r 12 s. 60.

14 „Nie przez kogo innego pozn alim y ekonom ię zb a w ien ia naszego, ja k przez tych, przez k tó ry c h E w an g elia d o ta rła do nas. Otóż n a jp ie rw ją głosili, n astęp n ie zaś z w oli Bożej p rz e k a z a li ją n am w P ism ach , by by ła „ f ila r ib i i u tw ie rd z e ­ n ie m ” (1 T ym 3,15) n aszej w ia ry ”. I r e n e u s z , A d v e rsu s haereses III, t. 1. W: A. B o b e r , A n tologia p a try sty c zn a , K ra k ó w 1965 s. 37. Zob. też: S. P i e s z c z o c h , T ra d yc ja w sta r o ży tn y m K ościele. W: S ło w n ik w c zesn o ch rześcija ń skieg o p iśm ie n ­ n ic tw a , s. 638—641; M. S i m o n , C y w iliza c ja w czesnego ch rześc ija ń stw a . W a r­ szaw a 1979 s. 283.

(pocz. III w.), Ireneusza ( + 202) i Orygensa (+ 254). Posługiw ali się oni różnorakimi form am i literackim i (memoriałem, manifestem , mową obrończą, dialogiem, listem) oraz w ieloraką argum entacją (historyczną, praw ną, skrypturystyczną i filozoficzną). W pismach swych starali się z jednej strony odpierać zarzuty o niemoralność, burzenie porządku społecznego i politycznego oraz nieuctwo, z drugiej — ukazywać wznios­ łość ku ltu i ascezy chrześcijańskiej oraz domagać się rów noupraw nie­ nia z innym i religiam i i filozofiam i.15 Teologia polemiczna sprzyjała

rozszerzaniu się chrześcijaństw a wśród w arstw wykształconych. Nie za­ pobiegła ona wprawdzie prześladowaniu chrześcijan ani nie zdołała za­ interesować swoją nauką szerszego grona filozofów pogańskich, ale za to przyczyniła się do ugruntow ania w iary wśród sam ych wyznawców Chrystusa. Przekonyw ała ich o słuszności tej w iary. Pom agała im w łą­ czyć się w n u rt życia kultowego. Usuwała separatyzm , a w prowa­ dzała uniw ersalizm m y ś li.10

Judeochrześcijanie przynieśli do Kościoła Pismo św. Starego Testa­ m entu, chrześcijanie helleńscy nadto zabrali ze sobą filozofię grecką. Apologeci, zwłaszcza Ju sty n Męczenik, obie te dziedziny połączyli ze sobą. Dali w ten sposób im puls do pow stania teologii spekulatyw nej. Narodziła się ona w szkole aleksandryjskiej i w niej osiągnęła swoją dojrzałość.17 Jej ojcem stał się Klem ens A leksandryjski (+ ok. 215), Ateńczyk z pochodzenia, konw ertyta, hum anista i filozof w jednej o- sobie. Podobnie jak Justyn, zerw ał on z apokaliptycznym separatyzm em niektórych chrześcijan i zaczął dostrzegać w kulturze i filozofii grec­ kiej ziarna tego samego słowa, które zawiera się w Ewangelii. P rzypi­ sywał boskie pochodzenie zarówno praw dom filozoficznym jak i ew an­ gelicznym. Te pierwsze uznaw ał za Testam ent Greków, te drugie nazy­ wał Testam entem Chrystusa. W filozofii widział drogę do w iary. Po­ znanie w iary zaś uważał za praw dziw ą gnozę.18

To, co w szkole aleksandryjskiej zapoczątkował Klemens, do per­ fekcji doprowadził Orygenes ( + ok. 253), filozof, filolog, teolog i m is­

]5 Tam że, s. 135; M. M i c h a l s k i , A ntologia, t. 1, s. 84. 10 Tam że, s. 85—87.

17 C h rze śc ijań sk a szkoła a le k s a n d ry js k a została założona ok. r. 180 przez P a n -tena, pochodzącego p raw d o p o d o b n ie z S ycylii. Jego n a stę p c ą b y ł K lem ens. Do najw iększego ro z k w itu doszła za n au c z a n ia w n ie j O rygenesa. Z ajm o w ała się fi­ lozofią i Biblią. P o siad a ła zw ykle jednego m istrza, n ie m ia ła stałego lokalu. K aż­ dy m ia ł do n iej w stęp , bez w zg lęd u n a w iek i p rze k o n an ia . W filozofii szkoły dom inow ał platonizm , w B iblii trz y m a n o się w y k ła d n i alegorycznej. A. F e r r n a, La scuola di A lle ssa n d ria d ’E gitto. W; E nciclopedia cattolica, t. 1, kol. 758—759; H. L a n g k a m m e r , A le k s a n d r y js k a szkoła egzegetyczna. W: E n cy klo p e d ia k a to ­ licka, t. 1, kol. 348; M. M i c h a l s k i , A ntologia, t. 1, s. 332—335.

18 Z ag a d n ien ie to w iąże się z żyw ą w teo lo g ii II i III w. p ro b le m a ty k ą zb aw ­ czego p la n u Boga. P o d w a lin y pod n ią z a k ła d a ł św. J u s ty n m ęczennik, n a to m ia st ro zb u d o w ał ją św. Iren eu sz, k tó ry przez p o tom nych został um ieszczony n a czele „tw órców teologii h isto rii i teologii zbaw czego p la n u B oga”. B. P r z y b y l s k i , E konom ia Boża w e d łu g êw. Ireneusza. W: Drogi zb a w ien ia , s. 287. Zob. też: G. P e t er s , L ire les pères de l’Eglise, s. 289—313.

tyk. Był niewątpliwie geniuszm swoich czasów. W ywierał wpływ na myślicieli w starożytności (m.in. ojców kapadockich, Hieronim a, Am­

brożego i Augustyna) i średniowieczu (m. in. na B ernarda z Clairveaux). Potęgę jego um ysłu podziwiali naw et jego przeciwnicy. Orygenes pisał po grecku, znał jednak język hebrajski, aram ejski i łacinę. Olbrzymia jego spuścizna pisarska w większości zaginęła lub uległa rozproszeniu. To, co pozostało, stanowi fragm ent i to nie zawsze dokładnie przeka­ zany.

Nauka chrześcijańska w pismach Orygenesa stała się system em wie­ dzy o własnych metodach badań i przekazu. O trzym ała ona po raz pierw ­ szy imię teologii. O pierała się ona na Biblii, a jednocześnie pełną garś­ cią czerpała z filozofii. Poznanie intelektualne łączyła z m odlitw ą i kon­ tem placją.

Teologia Orygenesa w yrastała z w iary w Pismo św. jako słowo Bo­ że. Była ona swoiście pojętą egzegezą biblijną. Metody tej egzegezy wzorował Orygenes na sposobach interpretow ania mitów i pism Ho­ m era w pogańskiej szkole aleksandryjskiej. Widział on w tekstach bi­ blijnych trzy jakby w arstw y, albo sensy: literaln y (cielesny), m oralny (psychiczny) i alegoryczny lub anagogiczny (duchow y).19 Sensy te tw o­ rzą trzy stopnie, po których człowiek wznosi się ku rozum ieniu Słowa.. Pierw szy dostępny jest dla wszystkich czytelników, drugi •— dla tych, którzy ćwiczą się w doskonałości, trzeci — dla doskonałych.20 P raw ­ dziwa teologia znajduje się dopiero na trzecim stopniu.

Na tak założonych fundam entach wznosił Orygenes swoją k o n struk­ cję teologiczną. Była ona zdecydowanie trychotomiczna: cień, obraz, praw da; Izrael, Kościół, królestw o niebieskie; S tary Testam ent, Nowy Testam ent, testam ent ostateczny; pascha żydowska, chrześcijańska, nie­ bieska. 21 W konstrukcji tej Orygenes wiązał historię z eschatologią, przy­ czynę ze skutkiem, początek z końcem. Ideą wiodącą był dla niego ob­ raz Boga jako Ojca, ideą zaś porządkującą historię było m isterium Sło­ wa, obecne sakram entalnie w świecie, objawiające się stopniowo w P iś­ mie św., C hrystusie i Kościele, prowadzące ludzi do osiągnięcia stanu Ducha, blasku T ab o ru .22

19 „P o tró jn ie w ięc n ależ y zapisyw ać w sw ej duszy w szelkie ro zu m ien ie p ism bożych: to znaczy, żeby k aż d y p ro sty człow iek cz erp ał zb u d o w an ie z sam ego, że t?.k pow iem , ciała P ism a — bo ta k n az y w am y p o jm o w an ie zw y czajn ie i h isto ­ ry czn e; jeśli zaś k to ś zaczął ju ż czynić p o stęp y i m oże p a trz e ć nieco szerzej, niech się b u d u je sam ą duszą P ism a; ci zaś, k tó rz y są doskonali... n ie ch a j ja k g d y b y z d u ch a czerp ią zb u d o w an ie z sam ego p ra w a duchow ego, k tó re z a w ie ra cień p rzyszłych d ó b r”. O r y g e n e s , O zasadach, W arszaw a 1979, s. 301.

20 M. M i c h a l s k i , A ntologia, t. 1, s. 342—343. 21 G. P e t e r s , L ire les pères, s. 425.

22 K oncepcję tę stosow ał O rygenes do obecnego św iata, w k tó ry m żyjem y. Jednocześnie je d n a k u zn a w ał m ożliw ość istn ie n ia in n y c h św ia tó w i przechodzenia z jednego s ta n u w inny. H isto ria — w ed łu g niego — m a rac zej bieg k olisty, a nie lin e a rn y . K oniec św ia ta w y o b ra ża ł sobie ja k o o sta te czn e p rz e rw a n ie kolistego cy k lu dziejów . T ru d n o go przeto n azw ać teologiem h isto rii zb aw ien ia. N a m ia ­ no to zasłużył n a to m ia st w cześniej św. Ire n e u sz z L y o n u ( + ok, 202). B. P r z y -94

K onstrukcja teologiczna Orygenesa zawierała w sobie elem enty gno- styckie i platońskie. Zjaw iały się one w niej prawdopodobnie jako efekt wszechstronnego zainteresow ania Orygenesa, jego szacunek dla wszel­ kiej praw dy, niezależnie od tego, gdzie się ona z n a jd u je .28 Dobre inten ­ cje wszakże nie uchroniły Orygenesa od błędu. Zarzucono m u subor-

dynacjanizm w chrystologii, preegzystencję dusz w antropologii, apo- kastazę wszystkiego w nauce o świecie. Epifaniusz (+403) nazw ał go w prost „ojcem Ariuszowym, korzeniem i rodzicem wszelkich h erezji”. 24 Tzw. orygenizm potępiono na synodzie konstantynopolskim w 543 r. i soborze konstantynopolskim II w 553 r., po których oddziaływanie teo­ logii Orygenesa znacznie się zmniejszyło.

3. Teologia łacińska

Rzym jako stolica cesarstw a nie był początkowo centrum myśli chrześcijańskiej. W yprzedzała go pod tym względem A leksandria. K ul­ tu ra wszakże rzym ska w yw arła duży wpływ na rozwój teologii chrześ­ cijańskiej. Jej cechy charakterystyczne — to dążność do ścisłego, jas­ nego i uporządkowanego form ułow ania pojęć. Kościół rzym ski przy­ czynił się nadto w ydatnie do w yodrębniania się nauczania ortodoksyj­ nego spośród głoszonych opinii heterodoksyjnych. W zrost au torytetu Stolicy Piotrow ej zaznaczał się zarówno w spraw ach adm inistracji koś­ cielnej, jak i w kw estiach wiary.

Ślady piśm iennictwa kościelnego w języku łacińskim sięgają pocz. II w. Były to przeważnie tłum aczenia z języka greckiego.25 Teologia ła­ cińska narodziła się dopiero pod koniec II w. Za jej ojca powszechnie uważa się Tertuliana (+ po 220), a za jej współtwórców — Hipolita Rzymskiego (+ po 235) i Cypriana z K artaginy (+ 2 5 8 ).20 T ertulian był głównie apologetą, Hipolit — egzegetą, a Cyprian — pasterzem . Znali oni język łaciński i grecki. T ertulian pisał w obu językach, H ipolit —

b у 1 s к i, E ko n o m ia Boża w e d łu g św . Ireneusza. W: D rogi zb a w ie n ia , P o zn ań 1970 s. 287; G. P e t e r s , dz. cyt., s. 279—280.

23 O z a in te re so w an iach O rygenesa i jego sto su n k u do p ra w d głoszonych poza c h rz ecijań stw em ta k p isa ł G rzegorz C u d o tw ó rca ( + ок. Э70): „P rze d e wszystkim-, w ięc n a m a w ia ł n a s usilnie, byśm y w m ia rę sił studio.w ali dzieła w szy stk ich filo ­ zofów i poetów , żadnego nie lek cew ażąc a n i po m ijając, ja k o że przecież nie je s­ te śm y jeszcze zdolni z gó ry ich ocenić. W yłączał je d y n ie dzieła a teistó w , z a p rze­ czających w b re w p ow szechnem u zd ro w em u rozsąd k o w i istn ie n ie Boga i B oskiej O patrzności... Poza d ziełam i w szakże p ro p a g u ją c y m i ateizm k a z a ł n a m czytać bezw zględnie w szystko w za k resie pow ażnego p iśm ien n ictw a, bez w zględu n a r o ­ dzaj lite ra c k i, te m a ty k ę oraz osobę a u to ra , nie bacząc, czy to G re k czy b a r b a ­ rz y ń c a ”. M ow a na cześć O rygenesa. W: M. M i c h a l s k i , A n to lo g ia , t. 1. s. 423. 24 E p i f a n i u s z z S a l a m i n y . L ist do b isku p a Jana. W: M. M i c h a l s k i ) A n tologia, t. 2, W arszaw a 1982 ,з. 319.

25 Z n an e są z tego o k resu : ła ciń sk a w e rsja P ism a św. oraz p rz e k ła d y P ie rw ­ szego L list św. K l e m e n s a R z y m s k i e g o , L is tu P seu d o -B a rn a b y, P a ste rza Iierm a sa i D idache.

26 W III w. byli n ad to in n i teologow ie łacińscy, np. N ow acjan, W ik to ry n u s z P e ta v iu m i K om odian. A u to ry te te m w szakże, nie d o ró w n y w a li trz e m w y m ie­ nionym .

tylko po grecku, a C yprian — tylko po łacinie. Myśl swoją wszakże wyrażali zawsze według wymogów i ducha m entalności rzymskiej. Wszys­ cy trzej opowiadali się za rygoryzm em ascetycznym i liturgicznym .

Zasługą Tertuliana było w ypracowanie łacińskiej term inologii teolo­ gicznej, zwłaszcza w trynitologii, chrystologii i sakramentologii. Dok­ try nę chrześcijańską ubrał on w łacińską szatę, co było wydarzeniem nader ważnym, jako że każdy przekład jest zarazem kom entarzem . Ter- tulian jako apologeta stał na przeciw nym krańcu co Justyn. O ile ten ostatni szukał punktów stycznych chrześcijaństw a z pogaństwem, nauki C hrystusa z filozofią grecką, o tyle T ertulian widział między nimi prze­ paść nie do przebycia. „Cóż m ają wspólnego —- pisał — A teny z Jero ­ zolimą? Kościół z Akademią? H eretycy z chrześcijanami? Nasza nauka zrodziła się z portyku Salomona, k tó ry tw ierdził, że Boga należy szu­

kać w prostocie serca. Niech o tym pam iętają ci, którzy głoszą jakieś stoickie, platońskie czy dialektyczne chrześcijaństwo! Po C hrystusie J e ­ zusie nie potrzebujem y już żadnych badań, a po Jego Ewangelii żadnych dociekań. Skoro wierzymy, to nie życzymy sobie poza w iarą niczego więcej.” 27 Ju sty n w ytyczył teologii drogę konfrontacji z mądrością świec­ k ą (;>tał się w ten sposób prekursorem hum anizm u chrześcijańskiego),

T ertulian kazał teologii trzym ać się ściśle ścieżek B iblii.28

W swej postawie antyfilozoficznej i antypogańskiej nawiązał do Ta- cjana (II w.) i Teofila z Antiochii (II w.), pociągnął zaś za sobą Hipolita Rzymskiego. Ten ostatni uważał się za ucznia Ireneusza, nie miał jed­

nak jego finezji myślowej ani jego ducha syntezy. W in terp retacji Bi- Tblii przeciw stawił się alegoryzmowi aleksandryjskiem u, skierował się natom iast ku w ykładni judeochrześcijańskiej. Przyczynił się w ydatnie do upraw om ocnienia w Kościele m etody typologicznej, wyakcentował problem y apokaliptyczne.29 R eprezentow ał typ nauczania rzymskiej szkoły katechetycznej.

Teologia Cypriana pozostawała również pod w pływ am i m yśli T ertu ­ liana. Była jednak od niej bardziej powściągliwa i mniej błyskotliwa. W ynikała ona z troski pasterza o powierzoną sobie trzodę. Stąd też kon­ centrow ała się głównie wokół zagadnień eklezjologicznych. Cyprian bro­ nił instytucjonalności Kościoła, podkreślał kolegialność biskupów, poś­ ród których pierwszeństwo honorowe przyznaw ał biskupowi Rzymu. Był człowiekiem czynu, unikał dialektyki, zajmował się głównie problem a­ mi pastoralnym i, kw estie teologiczne rozwiązywał na sposób p ra w n y .30

27 T e r t u l i a n , P re sk ry p c ja p rze c iw h e r e ty k o m , W arszaw a 1970 s. 47, przekł. E. S tan u la .

28 Z d an iem M. M i c h a l s k i e g o m e n taln o ść T e rtu lia n a ch a ra k te ry z o w a ły trz y cechy: „trzeźw y, p ra k ty c z n y realizm , sy m p a tia dla filozofii sto ick ie j oraz p raw n ic ze podchodzenie do w szystkich, n a w e t ściśle re lig ijn y c h z a g a d n ie ń ” A n to ­ logia, t. 1, s. 209.

29 Tam że, s. 180; J. D a n i e 1 o u, P a tristic h ite ra tu re , s. 70—74; G. P e t e r s , dz. cyt., s. 364.

80 „C y p rian nie d o ró w n y w a ł w p ra w d z ie T e rtu la n o w i e ru d y c ją, ró żnorodnością •96

III. OD SOBORU N IC E JSK IE G O DO SOBORU CH A LCEDONSKIEGO

Czym innym są badania teologiczne, a czym innym obrady i dys­ kusje soborowe. Jedne wszakże nie mogą obejść się bez drugich. Uświa­ domiono to sobie w yraźnie już na pocz. IV w., kiedy to spory try n itarn e tak się zaogniły, że groziły Kościołowi pogrążeniem się w całkowitym chaosie. Jedyną drogą do uratow ania praw dy i jedności kościelnej był sobór. Orzeczenia nicejskie z 325 r. otw ierały przeto nowy etap w teo­ logii. Odtąd gw arantem praw dy staw ała się wspólna w iara Kościoła, wyrażona uroczyście na Soborze, a nie indyw idualna — chociażby n aj­ głębsza — myśl teologa. Dogmat nicejski był zarazem doksologią, tzn. wysławianiem Boga. Potem , kolejne orzeczenia soborowe ten charakter stopniowo traciły. Dogmat chalcedoński był już sform ułowaniem dok­ trynalnym , chociaż jeszcze skierow anym ku wspólnemu w yznawaniu wiary. Zmieniła się odtąd funkcja dogmatu. Miał on zapewnić czystość w iary i poprawność jej interpretacji, a nie skupiać Kościół we wspól­ nym w yznawaniu w iary podczas litu rg ii.31

Okres od Soboru Nicejskiego do Soboru Chalcedońskiego był n aj­ świetniejszym w dziejach teologii chrześcijańskiej. Angażowała ona wówczas lud oraz w ybitne jednostki. O problem ach teologicznych roz­ prawiano na rynkach, w szkołach, św iątyniach i aulach soborowych. Praw dy dochodzono piórem, słowem, a niekiedy i mieczem. Teologów greckich w spierali teologowie łacińscy oraz syryjscy. Byli nim i często wybitni uczeni, a zarazem gorliwi duszpasterze i wielcy święci. Myśl ich wiązała po m istrzow sku teorię z praktyką. W erdykty soborowe na­ stępowały zwykle po burzliwych dyskusjach i inspirow ały dalsze prze­ myślenia. W okresie tym ukształtow ał się zasadniczo zrąb nauki Koś­ cioła. Zagadnieniami wiodącymi były kw estie chrystologiczne. Wokół nich zaś skupiła się właściwie reszta problem atyki teologicznej. W y­ pracowano nowe m etody badań.

1. Teologia wschodnia

Teologia wschodnia, po okresie chwilowego swego zastoju po śm ier­ ci Orygensa, zajaśniała w IV w. nowym blaskiem. Obok A leksandrii prężnym ośrodkiem myśli chrześcijańskiej na Wschodzie stała się An­

zainteresow ań, o ry g in aln o ścią m yśli an i ciętością języka, lecz p rzew y ższał go k o n ­ sekw encją, obiek ty w izm em i trzeźw ością poglądów , oraz ja sn y m i szlach ety m sposobem w y ra ż a n ia sw ych m yśli... p ie rw sz y zw ró cił u w ag ę n a konieczność w i­ d zialnej w ład zy c e n tra ln e j w K ościele dla u trz y m a n ia jego jed n o ści ja k o in sty ­ tu cji.. p ierw szy zm ien ił dotychczasow y sposób p o jm o w a n ia sto s u n k u m iędzy K ościołem pow szechnym w kościołam i lokalnym i... p ie rw sz y w reszcie w sporze z p apieżem S te fa n e m o w ażność c h rz tu udzielanego przez h e re ty k ó w p o ru szy ł sp raw ę sposobu d ziała n ia sa k ra m e n tó w , s ta w ia ją c ją ja k o p ro b lem te o re ty cz n y , przez co d ał p o d n ie tę do dalszego w y p ra c o w a n ia je j w zw iązk u z ca ło k sz tałtem k ato lic k iej sa k ra m e n to lo g ii” M. M i c h a l s k i , A ntologia, t. 1, s. 264, 270.

31 S zerzej n a te n te m a t zob. W. H r y n i e w i c z , W cze sn o ch rześc ija ń sk ie ro­ zu m ie n ie d o g m a tu a re in te rp re ta c ja teologiczna, C o llectanea theologica, 46 (1976) z. 2 s. 5—22.

tiochia. W ykształtow ał się w niej nowy kierunek badań, którem u po­ tem nadano miano szkoły antiocheńskiej. Zapoczątkował go ok. 280 r. Lucjan z Sam osaty (+321), któ ry przeciw stawiając się aleksandryjczy­ kom położył nacisk na sens literalny, gram atyczny i historyczny przy lekturze Pism a św. Zjednał on dla swej metody wielu zwolenników, m.in. Euzebiusza z Nikomedii, M ariusza z Chalcedonu, Teogneta z Nicei, Asteriusza Sofistę, Atanazego z A nazarbu i Diodora z Tarsu. Uczniami tego ostatniego byli m.in. Ja n Chryzostom i Teodor z Mopswestii. Antio- cheńczycy nie odrzucali sensu alegorycznego w Biblii, uważali jedynie, że nie może on być tylko spraw ą wyobraźni, lecz powinien opierać się na gruntow nie zbadanym i ustalonym sensie wyrazowym. Przyjm ow ali sens typiczny. Tego rodzaju in terp retację tekstów biblijnych Diodor z Tarsu nazwał „teorią” i przeciw stawił ją „alegorii’ aleksandryjczyków .82 Szkoły aleksandryjska i antiocheńska na wiele lat w ytyczyły kie­ runki badań teologicznych. U podstaw teologii jako nauki znajdowała się metoda antiocheńska, do teologii jako mądrości i m istyki prow a­ dziła m etoda aleksandryjska. W IV i V w. obie te szkoły ryw alizowały ze sobą. W zasięgu ich wpływów znalazły się Cezarea Palestyńska, Je ­ rozolima, K onstantynopol i inne mniejsze ośrodki myśli religijnej na Wschodzie. Szkoły te nadaw ały ton obradom Soboru Efezkiego (431 r) i Chalcedońskiego (451 r.) P o potępieniu błędów nestoriańskich działal­ ność szkoły antiocheńskiej uległa zahamowaniu, jej duch jednak n ad al pozostawał żywy.

Na styku obu szkół pozostawała teologia Euzebiusza z Cezarei P a­ lestyńskiej (+339). Jako bibliotekarz księgozbioru cezar ej skiego był on kontynuatorem tradycji orygenesow skiej, jako natom iast historyk Koś­ cioła zbliżał się w swej twórczości do realizm u antiocheńskiego. Euze­ biusz uzupełnił to, czego brakowało teologii Orygenesa. Myśl religijną ujął w historyczne ram y. P isana przezeń historia m iała cel apologe- tyczny, opracow yw anym zaś przez siebie apologiom nadaw ał kształt hi­ storyczny. Jego twórczość nie odznaczała się głębią filozoficzną ani po­ lotem poetyckim, zaw iera natom iast wiele m ateriału faktograficznego. Jako apologeta Euzebiusz został szybko zapomniany, jako historyk Koś­

cioła uchodzi za ojca tej dyscypliny. Znalazł on kontynuatorów : na Wschodzie w osobach Sokratesa Scholastyka (+450), Sozomena (+450)

i Filostorgiusza (+433), na Zachodzie — w osobie R ufina z Akwilei (+ ok. 411).83

Ku realizm owi religijnem u zbliżyła się teologia w ujęciu św. A ta­ nazego (+373) i św. Cyryla A leksandryjskiego (+444). Obaj byli bis­ kupam i A leksandrii. Odeszli jednak od alegoryzmu Orygenesowskiego, 82 Handbuch der Kirchengeschichte, t. 1, Freiburg im Br. 1965 s. 277; M. J u - g i e , La scuola di Antiochia. W: Enciclopedia cattolica t. 1, kol. 1468—1471; H. L a n g k a m m e r , A ntiocheńska szkoła egzegetyczna. W: Encyklopedia katolicka, t. 1, kol. 647-—648, tam że literatura.

83 Zob. M. M i c h a l s k i , Antologia, t. 3, s. 13—18. 98

chociaż też nie podzielali literalizm u antiocheńczyków. Ich myśl pozo­ staw ała związana z w ydarzeniam i kościelnymi tego czasu (głównie ze sporami try n itarn y m i i chrystologicznymi). Grzegorz z Nazjanzu naz­ wał Atanazego „kolumną Kościoła i atletą p raw dy”. T ytuły te należy rozpatryw ać łącznie. A tanazy bowiem poszukiwaniu praw dy nadaw ał cel praktyczny, którym była obrona kościelnego „Credo”. Podobnie postę­ pował Cyryl, któ ry dialektykę oddał na usługi praktyki. Dogmaty dla niego były częścią życia, a nie w ysublim ow aną abstrakcją. Przyczynił się on do w ypracowania w teologii trójstopniow ej argum entacji: ex Scriptura, ex patribusl, ex ratione, przez co zaliczany jest niekiedy do pierwszych scholastyków .34

Na przeciwnym krańcu znajdowała się teologia kapadocczyków: Ba­ zylego (+379), Grzegorza z Nazjanzu (+390) i Grzegorza z N yssy(+394). Każdy z nich był na swój sposób wielki, chociaż miano „wielkiego i „bardzo wielkiego” przyznano na Soborze Efezkim i Chalcedońskim Grzegorzowi z Nazjanzu. Ten ostatni otrzym ał również ty tu ł „teologa”. Był on n,im rzeczywiście. Ale teologię pojmował w sposób oryginalny:, jako widzenie boskości i dawanie jej świadectwa (theoria), nieustannie się oczyszczające (katharisis), m ające na celu wyciśnięcie p raw dy w du­ szach słuchaczy (praxis).35 Teolog — to przede wszystkim herold Boga. Takie ujęcie staje się bardziej zrozumiałe, gdy się uwzględni fakt, że w IV w. odróżniano już „teologię”, jako naukę o Bogu, od „ekonomii”, jako nauki o działaniu zbawczym Boga w świecie.

Głównym źródłem teologii Grzegorza z Nazjanzu była Biblia. Nie stronił on zarazem od dzieł pisarzy chrześcijańskich (zwłaszcza K lem en­ sa A leksandryjskiego, Orygenesa i Atanazego) i filozofów greckich. Dzię­ ki tem u jego myśl religijna odznaczała się głębią, wszechstronnością ujęcia oraz pięknem języka. P rzybierała ona często formę poetycką. Grzegorz z Nazjanzu był najw iększym stylistą spośród Kapadocczyków. Na Wschodzie dorównywał m u jedynie Efrem Syryjczyk (+373), poe­ ta, teolog i egzegeta, autor licznych hymnów i pieśni liturgicznych, n a­ zyw any „doktorem m ary jn y m ”. 36

Teologię w służbie życia monastycznego i liturgii zaprzągł Bazyli Wielki, b rat Grzegorza z Nyssy i przyjaciel Grzegorza z Nazjanzu. Był on niezłym teoretykiem — przyczynił się do w ypracowania term inologii dogmatu trynitarnego — a jeszcze większym praktykiem . Posiadał zmysł porządkowania wiedzy. Reguła, dogmat, kanon — były jakby wyznacz­ nikami jego myśli. Stał się obrońcą ortodoksji w polemikach z ariana­

34 E. S t a n u 1 a, W stęp. W: C y r y l A l e k s a n d r y j s k i W y k ła d p ra w d zi­ w e j w ia ry, W arszaw a 1980 s. 15.

36 S zeroko o G rzegorzu z N az jan z u pisze J. S z y m u s i a k w sw oim dziele pt. G rzegorz Teolog. U źró d eł ch rześc ija ń sk ie j m y ś li IV w ie k u , P o zn ań 1965, tam że o b fita lite ra tu ra .

36 Zob. S ło w n ik w czesn o ch rześcija ń skieg o p iśm ie n n ic tw a , s. 128— 129; G. P e ­ t e r s , dz. cyt., s. 593—598. v

mi, ojcem monastycyzmu wschodniego i współtwórcą liturgii w języku greckim. Inspirował teologię Jana K asjana ( + ok. 435) i Benedykta z N ursji (+548). Pozostaje nadał żywy w klasztorach rządzących się ułożonymi przezeń re g u ła m i.37

Blask filozofii wreszcie związał z teologią Grzegorz z Nyssy. O ile teologię Grzegorza z Nazjanzu wyróżniało piękno języka, Bazylego — uporządkowanie m yśli i monastycyzm, o tyle doktrynę w iary Grzegorza z Nyssy charakteryzow ała głębia filozoficzna. Sobór Nicejski II z 787 r. nazwał go „ojcem ojców”. Nawiązał on do wspaniałej tradycji teolo­ gicznej Klem ensa Aleksandryjskiego i Orygenesa, oddzialając ziarno praw dy od plew błędów. Grzegorz z Nyssy był w nikliwym filozofem i głębokim m isty k iem .38 Na tym ostatnim wszakże polu prześcignął go Pseudo-Dionizy Areopagita, który stał się tw órcą tzw. teologii apofatycz- n e j .89 Poza tym na uwagę z tego okresu zasługuje teologia katechetycz­ na yryla Jerozolimskiego ( + 386) i homiłetCyczna Jan a Chryzostoma ( + 407).40

2. Teologia zachodnia

Przeniesienie siedziby cesarskiej z Rzymu do Bizancjum miało zna­ czenie zarówno polityczne jak i kulturow e. Zachód odtąd został jakby skazany na samodzielność. W ypracowywanie jej w dziedzinie kościel­ nej było tym łatw iejsze, że biskup rzym ski jako następca św. Piotra cieszył się wśród biskupów Kościoła szczególnym autorytetem . Jego p ry ­ m at w miarę upływ u lat staw ał się coraz bardziej widoczny w kw es­ tiach w iary i adm inistracji, a potem naw et w życiu politycznym. U- warunkowaniom tym podlegała teologia zachodnia, która starała się za­ radzić rodzącym się na tym terenie problemom.

W IV w. teologia zachodnia pozostawała w ścisłej łączności z teo­ logią wschodnią, była od niej zależna, starała się ją z większym lub m niejszym powodzeniem naśladować, razem z nią staw ała do w alki z

37 Dużo u w ag i B azylem u p o św ięcił w sw oich p rze m ó w ien ia ch G rzegorz T eo­ log i G rzegorz z N yssy. In fo rm a c je b ib lio g ra ficz n e n a te n te m a t p o d aje S ło w n ik W czesnochrześcijańskiego p iśm ie n n ic tw a , s. 87—90.

38 M. M i c h a l s k i , A ntologia, t. 2, s. 263—372; J. D a n i e 1 o u, S. G regoire de N ysse. W: Théologie de la vie m o n a stiq u e , P a ris 1961 s. 141; A. H a m m a n, P o rtre ty ojców , W arszaw a 1978 s. 138—147.

39 „W h isto rii c h rz eśc ija ń sk iej duchow ości G rzegorz odeg rał ro lę w ażną, co za naszych dni w p ełn i uznano. S tan o w i ogniw o łączące F ilo n a i P lo ty n a z Dio­

nizym A re o p ag itą i M aksym em W yznaw cą. W y w a rł g łęboki w p ły w n a w schod­ n ie życie m nisze. Ś redniow iecze n a Z achodzie, k tó re kom en to w ało P seudo-D ioni- zego, nie dom yślało się w cale, że pochodzi on w p ro ste j linii od G rzegorza. T ak oto w pożyczonym u b ra n iu b isk u p z N yssy p rzy szed ł na Z ach ó d ”. T. H a m m a n, dz. cyt., s. 144. K im b y ł a u to r u k ry w a ją c y się pod im ieniem D ionizego A reopa- gity, ucznia św. P aw ła, do dziś nie b ard z o w iadom o. Różne są n a te n te m a t h i­ potezy. N iek tó rzy w nim u p a tru ją P io tra Ib e ra (G ruzina). W iadom o jed y n ie, że żył n a przeł. IV/V w. P rz e k ła d u w szy stk ich dzieł P seudo-D ionizego, nie zaw sze czytelnego, dok o n ał E. B u ł h a k (K rak ó w 1933), ta m że ob fita lite r a tu r a .

40 Zob. S ło w n ik w c zesn o ch rze ścija ń sk ieg o p iśm ie n n ic tw a , s. 113—114, 216—220 G. P e t e r s , dz. cyt., s 496—412

herezjam i. P rzykładem takiej postaw y może być H ilary z Poitiers ( + 376), nazwany przez potom nych A tanazym Zachodu. I rzeczywiście był do niego podobny w życiu i głoszonej nauce. A tanazy podczas swego wygnania przebyw ał na Zachodzie, H ilary lata tułaczki (356—361) spę­ dził na Wschodzie we Frygii. Tam pogłębił swą naukę, studiując pisma ojców greckich, a zwłaszcza Orygenesa. Pisał po łacinie. Był znakom i­ tym stylistą. Przyczynił się do w ypracow ania słownictwa teologicznego w języku łacińskim. Zwalczał gorliwie błędy ariańskie. W egzegezie bi­ blijnej chętnie korzystał z m etody typologicznej. K ontynuow ał ponie­ kąd tradycję teologiczną Tertuliana, Hipolita i Cypriana. Zasłużył na miano pierwszego teologa dogmatycznego na Zachodzie.41

Większość teologów zachodnich tego okresu posiadała wykształcenie klasyczne i pasjonowała się filozofią grecką. P rzyjm ując w iarę chrześ­ cijańską w wieku dojrzałym, myśliciele ci nie zryw ali z nabytą wcześ­ niej wiedzą. Pow staw ała z tego ubrana w łacińską szatę swoista synte­ za myśli greckiej i nauki chrześcijańskiej. Laktancjusz (+330) był w łaś­ ciwie bardziej filozofem i retorem niż teologiem. Nie przeszkadzało mu to wszakże upraw iać apologii chrześcijaństw a i zabierać głosu w spra wach wiary. M ariusz W iktoryn (+363) był tak znakom itym retorem , że postawiono mu posąg na forum rzymskim, nie bacząc na jego chrześci­ jańską religię. Tłumaczył na łacinę dzieła A rystotelesa i P lo ty na i w ten sposób utorow ał drogę Boecjuszowi. Swoją wiedzę filozoficzną i ta­ lent oratorski z powodzeniem w ykorzystyw ał do tłum aczenia i głosze­ nia praw dy objawionej. Otworzył drugą epokę teologii łacińskiej, w y­ w arł wpływ na św. A u g u sty n a.42

W drugiej epoce teologia zachodnia osiągnęła apogeum swego roz­ woju. Stało się to głównie dzięki św. Ambrożemu (+397), św. H iero­ nimowi (+419) i św. Augustynowi (+430). Łączyła ich ze sobą pasja, z jaką starali się żyć Ewangelią i przekazywać ją innym. Różnili się natom iast między sobą charakteram i, rodzajem wiedzy i kierunkiem za­ interesowań. Ambroży był przede wszystkim duszpasterzem. Pisanie traktow ał jako przedłużenie kaznodziejstwa. Interesow ały go głównie pro­ blemy egzegetyczne i zagadnienia m oralne. W pierwszej dziedzinie naś­ ladował Filona i Orygenesa, w drugiej wzorował się na Cyceronie. Spo­ pularyzował na Zachodzie egzegezę alegoryczną, przezwyciężył ostat- tecznie na swoim terenie arianizm, ustalił zasady współżycia Kościoła z pań stw em .43 Hieronim natom iast był niezwykłym erudytą, znawcą

41 Zob. P. G a l t i e r , S a in t H ilare de P oitiers, P a ris 1960, ta m ż e lite r a tu r a ; S ło w n ik w czesn o ch rześcija ń skieg o p iśm ie n n ic tw a , s. 192—>194; G. P e t e r s , dz. cyt., s. 496— 512.

42 J. D a n i e l o u , P a tristic L ite r a tu re , s. 88—90; S ło w n ik w c zesn o ch rześci­ jańskiego p iśm ie n n ic tw a , s. 258—260, 278—279.

43 B ib lio g rafię dotyczącą św. A m brożego znaleźć m ożna w : Sw: A m b r o ż y z M e d i o l a n u , O w ierze , W arszaw a 1970 s. 252—257; Tenże, W yb ó r p ism dog­ m a ty c zn y c h , W arszaw a 1970 s. 9—20.

języków biblijnych. Dokonany przezeń przekład Pism a św. na łacinę stał się na wiele wieków oficjalnym tekstem w Kościele rzym sko-ka­ tolickim. Rozpracował i przyswoił Zachodowi m etody in terpretacji Bi­ blii, zgromadził wiele m ateriału archeologicznego, pozwalającego oglądać Wschód chrześcijański łacińskim i oczyma.

N ajw iększym z nich wszakże był św. A ugustyn, filozof, teolog i dusz- pastrzerz w jednej osobie, m istrz słowa i m odlitwy, doktor łaski i mi­ łości, znawca k u ltu ry świeckiej i Ewangelii. Teologia w pismach Augu­ styna osiągnęła niespotykaną dotychczas dojrzałość i wszechstronność. Augustyn potrafił zajmować się problem am i niezwykłe subtelnym i (np. pochodzeniem Osób w Trójcy Świętej), a zarazem zniżać się do poziomu prostaczków (np. De catechizandis rudibus), pisać językiem cyceroniań- skim i posługiwać się mową potoczną, rozkoszować się filozofią platoń­ ską i wykorzystyw ać ją do objaśniania chrześcijaństwa, wypowiadać się zarówno w uczonych traktatach, jak i homiliach, katechezach, listach, a naw et w pełnych liryzm u wyznaniach. Form y wypowiedzi i zagadnie­ nia były różne, człowiek wszakże pozostawał wszędzie ten sam: uczony

konw ertyta, który całą swoją dotychczasową wiedzę, całe nabyte do­ świadczenie chciał spożytkować dla E w angelii.46

Teologia augustyńska rodziła się w polemice doktrynalnej i trosce

duszpasterskiej. Zwalczając manichejczyków, A ugustyn rozpracował

problem zła i dobra w świecie, w ystępując przeciw donatystom, zary­ sowa} kontury eklezjologii chrześcijańskiej, polemizując zaś z pelagia- nami, ukazał fundam enty doktryny o łasce. W De civitate Dei zawarł teologię dziejów, w De Trinitate — syntezę nauki o Trójcy Świętej. W De doctrina Christiana podał zasady wyjaśniania Pism a św., a w De catechizandis rudibus — reg u ły nauczania katechizm u.40 Nie sposób tu wyliczyć wszystkich zagadnień, którym i zajmował się Biskup z Hippony Jego olbrzymia spuścizna pisarska nie przestała do dziś fascynować ba­ daczy. Z niej to czerpał obficie P io tr Lom bard w swoich Quattuor Ubri sententiarum i Tomasz z Akwinu w Sum m a Theologica. Inspirow ała ona nie tylko Bonaw enturę, Dunsa Szkota, Pascala i Newmana, lecz również Wiklefa, Husa, Lutra, K alw ina i Bartha.

44 W ybór lite r a tu r y o teologii św . H iero n im a p o d a je S ło w n ik w c zesn o ch rze ś­ cija ń skieg o p iśm ie n n ic tw a , s. 191

45 O lbrzym ią lit e r a tu r ę a u g u s ty ń sk ą z e b ra ł W. K o r n a t o w s k i w: Św. A u g u s t y n , O p a ń stw ie B o żym , W arszaw a s. 43—83.

40 T łum aczen ia ty c h dzieł na języ k polski u k a z a ły się w n a s tę p u ją c y m po ­ rz ą d k u : P o czą tko w e nau cza n ie religii: W: Sw. A u g u s t y n , P ism a k a te c h e ty c z­ ne, W arszaw a 19521; O T ró jc y Ś w ię te j, P o zn ań 1963; O p a ń stw ie B o żym , P oznań 1930—1937; toż w p rzek ł. W. K o rnatow skiego, W arszaw a 1977; O nauce ch rześ­ c ija ń sk ie j, W arszaw a 1979.

D IE G E S C H IC H T E D E R T H E O L O G I E IM A L T E R T U M Z u s am m e n f a s s u n g

D ieser A rtik e l v e rsu c h t sy stem a tisc h die G eschichte d er Theologie im A lte r­ tu m d arz u stellen , von d en E v an g e lie n au sg eh en d u n d a u f dem C halzedoner K onzil (451) schliessend. D er V e rfa sse r ist davon ü b erz eu g t, dass das A lte rtu m vo n en ­ tsc h e id e n d e r B e d eu tu n g f ü r die c h ristlic h e Theologie ist, d en n im A lte rtu m h at sich se lb st d er B e g riff d e r Theologie h e ra u sg e b ild e t u n d sind ih re H a u p tty p e n e n tsta n d e n .. E r ging v o n d e r V o rau ssetzu n g aus, dass die Theologie, als ein e R e­ fle x io n ü b e r das W o rt G ottes, die sich im G ebet, in d er M e d ita tio n u n d W issen­ sc h aftlic h em S tu d iu m äu ssert, das C h riste n tu m von A n fan g se in e r E n tste h u n g an begleitete.

D ie G eschichte des C h riste n tu m s ist au c h u n te r a n d e re n die m enschliche G es­ ch ich te des W ortes G ottes. D er A rtik e l e n th ä lt In fo rm a tio n e n ü b e r die, b e d e u te n ­ d ste n T heologen des A lte rtu m s, ü b e r die, in d iser Z eit g e g rü n d e ten S ch u len und e tn ste h e n d e n U n tersu c h u n g sm e th o d en . D ie G eschichte d e r Theologie ist d a rin oft m it d er G eschichte d e r K irch e u n d D ogm engeschichte v erb u n d e n .