Od nastoletniego macierzyństwa do życia w dorosłości w wypowiedziach kobiety z niepełnosprawnością intelektualną

Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej NUMER 17/2017

A

M

Od nastoletniego macierzyństwa do życia w dorosłości w wypowiedziach kobiety

z niepełnosprawnością intelektualną

ABSTRACT: Aleksandra Mach, Od nastoletniego macierzyństwa do życia w dorosłości w wypowiedziach kobiety z niepełnosprawnością intelektualną [From being a teenage mother to adult life according to a woman with intellectual disability]. Interdyscy- plinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej, nr 17, Poznań 2017. Pp. 99-31. Adam Mic- kiewicz University Press. ISSN 2300-391X

Maternity in the case of women with intellectual disabilities is exposed to many factors hindering its implementation. Research on this occurrence shows that one of the main reasons for that is insufficient or inept support for this group of women in different areas, such as educational, financial, informative, emotional. Teenage mothers with disabilities are in a particularly difficult situation. The article presents the analysis of statements of an adult woman with mild intellectual disability on her experience of teenage pregnancy as well as maternity as an adult woman. The hu- manistic attitude of giving the floor to the respondent allowed to determine other meaningful matters in the woman’s life (among others: relationships with life part- ners, relationship with the mother, vision of the future, financial situation) The methodology of research used was qualitative research. Two open interviews took place 8 months apart. The interviews were recorded to an electronic device. The material obtained was later transcribed. Triangulation of the sources was included (two family assistants were interviewed).

K^{EY WORDS}: intellectually disabled woman, teenage pregnancy, maternity, inter- generational transmission, life difficulties

Wprowadzenie

Macierzyństwo to kategoria trudna do jednoznacznego zdefi- niowania. W perspektywie humanistycznej może jawić się jako war- tość przesiąknięta wieloma podmiotami uważanymi za cenne, wręcz niezbędne w życiu, nie tylko samej kobiety. Istotą macierzyństwa są dwa nierozerwalne byty: matka i dziecko. Akcent miłości macie- rzyńskiej wpisuje się we współczesne rozumienie macierzyństwa.

Zdaniem Małgorzaty Karwowskiej jest ono ujmowane jako społecz- na rola odgrywana przez kobietę wobec dziecka, wyróżniająca się spośród innych ról więzią biologiczną i więzią emocjonalną. Rola ta może być także podejmowana przez kobietę wobec dziecka innej kobiety (matka zastępcza lub adopcyjna)¹.

Badacze zjawiska macierzyństwa kobiet z niepełnosprawnością intelektualną zwracają uwagę na wiele problemów w realizacji tej sfery życia. Katarzyna Ćwirynkało i Agnieszka Żyta wymieniają trzy podstawowe grupy przyczyn utrudniających drogę do macie- rzyństwa, jak i samo macierzyństwo kobiet z niepełnosprawnością intelektualną, a mianowicie: braki w edukacji seksualnej, nieko- rzystne uwarunkowania biopsychiczne oraz środowiskowe. Jak wyjaśniają, czynniki biopsychospołeczne mogą być związane z nie- pełnosprawnością intelektualną. Czynniki środowiskowe okazują się być bardziej znaczące dla jakości odgrywania roli rodzicielskiej aniżeli sam iloraz inteligencji rodzica². Dorota Lizoń-Szłapowska na podstawie badań własnych stwierdza, iż macierzyństwo kobiet z niepełnosprawnością intelektualną jest pełne sprzeczności i wy- kluczeń. Realizacja macierzyństwa odbywa się intuicyjnie, a od- grywanie roli matki ma głównie charakter sytuacyjny. To spostrze-

________________

1 M. Karwowska, Macierzyństwo wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2007, s. 38-40.

2 K. Ćwirynkało, A. Żyta, Kobieta z niepełnosprawnością intelektualną jako matka – problematyka wsparcia, „Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej” 2015, nr 18, s. 113-129; por. U. Bartnikowska, K. Ćwirynkało, A. Chyła, Niepełnosprawność a macierzyństwo – możliwości i bariery. Studium fenomenograficzne samotnych matek z niepełnosprawnością intelektualną, „Studia nad Rodziną” 2013, XVII, nr 2(33), s. 29-52.

żenie było szczególnie widoczne u kobiet z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym. Jakość macierzyństwa warunkowały wcześniejsze doświadczenia, sytuacja, w której się aktualnie znajdowały, ale też ich indywidualne możliwości i dyspo- zycje³. Kluczowy problem kobiet z niepełnosprawnością intelektu- alną, zwłaszcza w stopniu głębszym, sprowadza się do braku zain- teresowania najbliższej rodziny ich macierzyństwem. W swoich życiowych wyborach często są osamotnione⁴. Podejście do małżeń- stwa i rodzicielstwa osoby z niepełnosprawnością intelektualną opierają na własnych doświadczeniach życiowych⁵. Niektórzy ba- dacze wskazują na deklaracje bądź konkretne działania rodziców wspierających dorosłe już dzieci z niepełnosprawnością intelektual- ną w wielu zadaniach istotnych z punktu widzenia ich etapu ży- ciowego. Chodzi tu przede wszystkim o stwarzanie dogodnych warunków mieszkaniowych, pomoc w poszukiwaniu pracy zarob- kowej lub wypełnianiu niezbędnych formalności, ale też o opiekę nad wnukami. Podane przykłady dotyczą jednak najczęściej rodzin prawidłowo funkcjonujących, oraz osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim⁶. Trudności w odgrywaniu ról związanych z macierzyństwem są w tej grupie kobiet przewidy- walne. Pomimo tego problem wciąż jest spychany na margines ży- cia społecznego⁷.

________________

3 D. Lizoń-Szłapowska, Macierzyństwo kobiet z niepełnosprawnością intelektualną w świetle badań własnych, [w:] Człowiek z niepełnosprawnością w przestrzeni społecznej.

Tom 11 serii: „Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnospraw- nych”, red. Z. Gajdzica, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, s. 53-57.

4 Ibidem.

5 A. Żyta, Małżeństwa i rodzicielstwo osób z niepełnosprawnością intelektualną – wy- zwania współczesności, „Edukacja Dorosłych” 2013, nr 2, s. 59-71.

6 M. Grütz, Osoby z niepełnosprawnością intelektualną jako partnerzy, małżonkowie i rodzice – dotychczasowe doniesienia badawcze, [w:] Dorośli z niepełnosprawnością intelek- tualną w labiryntach codzienności. Analiza badań – krytyka podejść – propozycje rozwiązań, red. B. Cytowska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 175-203.

7 D. Lizoń-Szłapowska, Macierzyństwo kobiet z niepełnosprawnością intelektualną w świetle badań własnych, [w:] Człowiek z niepełnosprawnością w przestrzeni społecznej.

Tom 11 serii: „Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnospraw- nych”, red. Z. Gajdzica, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, s. 53-57.

Nastoletnie macierzyństwo wiąże się także z szeregiem proble- mów, które mają charakter społeczny, prawny, ekonomiczny, a na- wet medyczny. Badacze nastoletniego rodzicielstwa osób z niepeł- nosprawnością intelektualną zwracają uwagę na wieloczynnikowe jego przyczyny, m.in.: szukanie wsparcia emocjonalnego, opieki i miłości, samotność, a tym samym nawiązywanie relacji z przy- padkowymi osobami, zaburzone relacje z rodzicami, życie chwilą i nieprzewidywanie konsekwencji, niski poziom świadomości sek- sualnej⁸. Okazuje się, że nastoletnie macierzyństwo niesie za sobą ryzyko zmniejszonych możliwości budowania swojej przyszłości⁹.

Założenia metodologiczne badań własnych

Celem przeprowadzonych badań było poznanie postrzegania własnego nastoletniego macierzyństwa oraz macierzyństwa w do- rosłości kobiety z niepełnosprawnością intelektualną. A zatem przedmiotem badań uczyniono doświadczenia dorosłej kobiety z nie- pełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim na temat jej do- świadczenia nastoletniego macierzyństwa, ale także macierzyństwa w dorosłości. Problem główny zawarto w pytaniu: Jak postrzega własne nastoletnie macierzyństwo oraz macierzyństwo w dorosło- ści badana kobieta z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim? Podjęto także próbę poszukiwania odpowiedzi na pytania stanowiące problemy szczegółowe: Z jakimi trudnościami musiała się zmierzyć w realizacji nastoletniego macierzyństwa oraz macie- rzyństwa w dorosłości? W jaki sposób radziła sobie z obowiązkami nastoletniej matki? W jaki sposób realizuje macierzyństwo w doro-

________________

8 D. Sidorczuk, Problem wczesnego macierzyństwa wychowanek ze specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych a czynniki powodujące powstawanie tego zjawiska, „Niepełno- sprawność i Rehabilitacja” 2002, nr 3, s. 58; D. Lizoń-Szłapowska, Usamodzielnianie wychowanek specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych, „Problemy Opiekuńczo-Wy- chowawcze” 2004, nr 8, s. 31-32.

9 Teenage Pregnancy – March of Dimes, por. źródło: http://www.marchofdimes.

org/materials/teenage-pregnancy.pdf [dostęp: 15.09.2016].

słości? Czy, a jeżeli tak, to od kogo badana kobieta otrzymała/

/otrzymuje wsparcie w trakcie nastoletniej ciąży i nastoletniego macierzyństwa oraz macierzyństwa w dorosłości? Jakie są jej relacje z córką z nastoletniego macierzyństwa oraz z dziećmi urodzonymi w dorosłości? Przyjęta orientacja humanistyczna oddająca głos oso- bie badanej pozwoliła wyłonić inne wątki istotne w życiu badanej kobiety (m.in.: relacje z partnerami życiowymi, relacje z matką, wizja przyszłości, byt materialny). Metodologia badań osadzona została

w strategii badań jakościowych. Przeprowadzono dwa wywiady swobodne, w tym o charakterze retrospektywnym. Każdy wywiad trwał około jednej godziny zegarowej. Odbyły się one indywidualnie, w odstępie ośmiu miesięcy, w miejscu wybranym przez badaną oso- bę. Wywiady nagrane zostały na nośnik elektroniczny. Uzyskany materiał poddano transkrypcji. Uwzględniono triangulację źródeł (przeprowadzono wywiad z dwiema asystentkami rodziny). Wybór osoby badanej był celowy, uwzględniał płeć (kobieta), fakt posiada- nia diagnozy o niepełnosprawności intelektualnej oraz doświadcze- nie nastoletniego macierzyństwa. Badana kobieta – Alicja (wszystkie imiona zostały zmienione), w chwili przeprowadzania wywiadów miała 38 lat. Jest matką czwórki dzieci: Magdaleny (21 lat), Marcina (13 lat), Jeremiego (10 lat) i Kamila (7 lat). Magdalenę badana urodzi- ła, mając niespełna 17 lat. W związek małżeński wstąpiła po raz pierwszy z ojcem dwójki najmłodszych dzieci. Obecnie jest osobą rozwiedzioną. Pani Alicja posiada wykształcenie podstawowe.

Wychowywała się w pełnej rodzinie. Mieszka w starej kamienicy o podstawowym standardzie (łazienka, kuchnia, pokoje). Nie pra- cuje zawodowo. Dochody finansowe pochodzą głównie z przyzna- nej jej renty socjalnej oraz ze świadczeń na dzieci.

Analiza wyników

Analiza treści wypowiedzi mojej rozmówczyni pozwoliła wyło- nić główne wątki, które pojawiły się w już w pierwszym wywia- dzie. Nadano im nazwę podkreślającą etap życia mojej bohaterki,

pełnioną funkcję, ale też wskazują na osoby istotne dla przebiegu jej życia. W oparciu o wyłonione wątki przeprowadzono analizę wy- powiedzi ukazującą przebieg fragmentu życia pani Alicji od nasto- letniego macierzyństwa do chwili obecnej, z uwypukleniem pro- blemów, z jakimi się zmagała oraz ze sposobami radzenia sobie z nimi. W związku z tym uzyskany materiał badawczy zaprezen- towano zgodnie ze wskazanymi wątkami, w następującej kolejno- ści: 1. Alicja – nastoletnia uczennica, 2. Alicja – nastoletnia matka, 3. Alicja – nastoletnia córka nastoletniej matki, 4. Alicja – matka Magdaleny i trzech synów, 5. Alicja i jej partnerzy, 6. Alicja i jej przyszłość. W wypowiedziach pani Alicji podczas drugiego wy- wiadu nie pojawiły się treści, które pozwoliłyby na wyodrębnienie dodatkowego wątku. Posłużyły one do zgłębienia wielu kwestii, ale też ukazania nowych sytuacji, ważnych nie tylko dla osoby badanej, ale i dla osób z jej otoczenia. Stąd utrzymano zaproponowaną kolej- ność analizy.

Alicja – nastoletnia uczennica

Wątek szkoły pojawia się niemal na samym początku. Alicja, będąc nastolatką, zachodzi w ciążę. Jest wówczas uczennicą szkoły specjalnej. Twierdzi, że posiadała wiedzę związaną z poczęciem dziecka. Raczej nie miała obaw, podejmując współżycie seksualne, że może zajść w ciążę. Nie myślała o konsekwencjach swojego dzia- łania. Współżycie seksualne i myśl o ewentualnej ciąży sprowadza, jak to ujmuje, do umiejętności radzenia sobie z mężczyznami. Jej wiedza z zakresu edukacji seksualnej była raczej powierzchowna.

Zdaniem mojej rozmówczyni, informacja o ciąży nie wywołała u niej negatywnych emocji: Normalnie przyjęłam to, nie tak, żeby

„A Jezu, co ja zrobię” i tak dalej, no nie, albo co zrobić, żeby, nie, nie. Być może miniony czas pozwala dziś pani Alicji popatrzeć na siebie bardziej przez pryzmat bohaterki, odważnej i radzącej sobie kobie- ty. Opis reakcji członków jej rodziny ukazuje tylko pozorny spokój młodej wówczas dziewczyny. Alicja uczęszczała do szkoły, będąc

w ciąży. Nie czuła się wyobcowana. Jak podkreśla: Nie pierwsza i nie ostatnia ja byłam. To nie był szok, jak to się mówi. W tym czasie inne dziewczęta również były w ciąży. Stwierdzenie, że inne koleżanki znalazły się w dużo gorszej sytuacji niż ona, ujawnia pewne obawy albo też trudności, z którymi nastoletnia Alicja musiała się zmie- rzyć. Wspomina, że jednej z uczennic odebrano dziecko. Nie rozu- mie, dlaczego nie dostała wyprawki ze szkoły, tak jak jej koleżanka.

Pamięta incydentalne działania realizowane na terenie szkoły w zakresie edukacji seksualnej (np. oglądanie filmu), reasumując stwierdzeniem: ale wie Pani, w szkole to się tak jakoś, nie?, uwagi, jak to się mówi, nie zwraca, no nie, a gdzie. Nie organizowano też zajęć doty- czących pielęgnacji i opieki nad małym dzieckiem. Nie czuła po- trzeby rozmowy z psychologiem, pedagogiem czy z zaufanym nau- czycielem. Nie przypomina sobie takiej inicjatywy ze strony grona pedagogicznego. Uczęszczała na wszystkie zajęcia, zwolniona była jedynie z wychowania fizycznego. Ciążę znosiła dobrze. Nikt jed- nak nie przygotował jej do momentu porodu. Urodziła naturalnie, podobnie jak i drugie dziecko, które pojawiło się osiem lat później (kolejne dwie ciąże rozwiązane były za pomocą cesarskiego cięcia).

O samym porodzie niewiele mówi. Nie zapamiętała dobrze osoby położnej. Po urodzeniu dziecka przerywa naukę, a więc w pierw- szej klasie szkoły zawodowej. Do szkoły nie powróciła. Nauczyciel zachęcał ją do kontynuowania nauki, jednak ona już nie chciała.

Szkoła, a konkretnie pedagog szkolny, jak twierdzi badana, suge- rował młodej Alicji oddanie dziecka do placówki. Przed ciążą po- strzega siebie jako dziewczynę towarzyską. Przyznaje, że czasem wagarowała, spędzała czas z chłopcami, ale od momentu, gdy do- wiedziała się o ciąży, zmieniła styl życia.

Alicja, nastoletnia matka

Pani Alicja we wspomnieniach o nastoletnim macierzyństwie przybiera postać dziewczyny-matki, samodzielnej, radzącej sobie z no- wymi obowiązkami. Wydaje się być upartą, a zarazem konsekwentną

dziewczyną, która umiała ułożyć sobie plan każdego dnia, dzięki czemu, jej zdaniem, potrafiła połączyć rolę uczennicy z rolą matki.

Jednakże kolejne fragmenty wypowiedzi pani Alicji podają w wąt- pliwość nakreśloną harmonię. Nie ukończyła pierwszej klasy szkoły zawodowej. Z przekonaniem twierdzi, iż była to jej decyzja. Argu- mentem tego wyboru okazały się problemy zdrowotne córki, ale też, jak można przypuszczać, trudne relacje z własną matką, nie ułatwiają- ce młodej Alicji realizacji siebie tak w jednej, jak i w drugiej roli. Pytana o emocje, odczucia w momencie pojawienia się pierwszego dziecka oraz sposoby radzenia sobie z nową sytuacją, sprawia wrażenie pew- nej obojętności wobec tego wydarzenia. Sprowadza je do przygotowa- nia wyprawki kilka miesięcy przed porodem. Pani Alicja nie potrafiła wymienić osób, które jej pomagały w przygotowaniu się do porodu czy w nabyciu umiejętności pielęgnacyjnych małego dziecka. Wska- zuje wprawdzie matkę, ale wspomina ją jako osobę krytykującą i narzucającą, co prowadziło do konfliktów między kobietami.

Alicja, nastoletnia córka nastoletniej matki

Rozmówczyni twierdzi, że w tej nowej sytuacji, nastoletniego macierzyństwa, matka w zasadzie jej pomagała nie tak, jak powin- na. Mówi, że matka nie spełniała się w roli babci. Zdaniem pani Alicji nie wywiązywała się, co ją osobiście drażniło. Wypowiedzi kobiety mogą sugerować, że sytuacja pojawienia się dziecka rodziła między nimi konflikty. Wspomina m.in.: Ona, wiadomo, została [z dziec- kiem], jak ja poszłam, no, ale nie za bardzo, po prostu chęci miała, o tak powiem. Istotnym wątkiem wydaje się kwestia przejęcia obowiąz- ków opieki nad dzieckiem przez matkę młodej Alicji. Jej zdaniem o tym fakcie zadecydowały prawne aspekty. Odpowiedzi pani Ali- cji nawiązujące do relacji matka – córka znów ukazują tę pierwszą jako dominującą postać, w zachowaniu stanowczą, zaborczą, a cza- sem nawet agresywną. Co istotne, kobieta zauważa, że jednak jej matka nie radziła sobie. W tej stanowczości, ale i nieumiejętności rozwiązywania trudności życiowych obydwie kobiety wydają się

być bardzo podobne do siebie. Zdarzały się sytuacje, gdy zgodnie zajmowały stanowisko. Z pewnością znacząca była decyzja o zao- piekowaniu się dzieckiem w rodzinie, pomimo, zdaniem mojej rozmówczyni, sugestii ze strony szkoły oddania dziecka do pla- cówki. Pani Alicja ma żal do matki, ale i pretensje o zdominowanie oraz narzucający styl w pomaganiu stawania się rodzicem. Nie zy- skała akceptacji własnej matki bycia mamą. Sama próbowała wal- czyć o swoją pozycję, co wywoływało częste konflikty. Można zało- żyć, że sposób pomagania ze strony własnej matki negowało jej nową tożsamość rodzicielską. Wypowiedzi mojej rozmówczyni świadczą, że pragnęła podjąć rolę matki. Nie chciała z niej zrezy- gnować. Czuła się odsuwana, nawet w sytuacjach, z którymi mogła się zmierzyć. Matka nie wyjaśniała jej różnych decyzji związanych z dzieckiem. Tego typu okoliczności powodowały zapewne coraz większe zagubienie i coraz głębsze poczucie własnej bezradności.

Zakłócone relacje między matką a córką trwają do dzisiaj. Pani Ali- cja ma poczucie, że matka wciąż ją krytykuje i traktuje niepoważnie, nie rozumie jej potrzeb jako dorosłej już kobiety. Wyjaśnia m.in.:

Ostatnio, wie pani, była i zaczęła mi narzucać i mówić, że nie powinnam tych i tych rzeczy robić. No, po prostu, nie to, żebym chciała znów się związać z jakimś innym facetem, ale po prostu, ja też potrzebuję, żeby ktoś przyszedł, posiedział. Ona myśli sobie, że, acha, jak mężczyzna siedzi to

„acha już seks”. To nie znaczy. […] To nie na tym rzecz polega. […] Ja mówię „co cię to obchodzi? Ja mam prawie czterdzieści lat i ty mi będziesz mówić, co ja mam robić. No ty chyba niepoważna jesteś!” […] Ja myślę, że my pod tym względem nigdy nie dogadamy się. Jak można przypuszczać, pani Alicja traciła stopniowo zaufanie do matki, będąc odtrącaną w stawaniu się kobietą, nie uzyskując emocjonalnego wsparcia.

Alicja, matka Magdaleny i trzech synów

Magdalena nie była planowanym dzieckiem. Zdaniem matki, córka nigdy nie pytała o biologicznego ojca. Podobnie syn Marcin nie zadawał pytań o swojego ojca (kolejny partner pani Alicji). Ko-

bieta doświadcza trudności wychowawczych. Z pewnością konflikt z byłym mężem jest jedną z przyczyn dezintegrujących relacje w rodzinie. Panią Alicję niepokoją zachowania byłego męża mogące wpłynąć na stosunki między rodzeństwem z pozostałych związ- ków. Najmłodsi synowie widują się z ojcem w weekendy. Wiele miejsca w naszej rozmowie pani Alicja poświęciła Magdalenie, kon- centrując się przede wszystkim na jej obecnej sytuacji. Schemat po- wielenia biograficznych wątków matki i córki, a nawet babci, jest nader widoczny. Badana uważa, że jej córka jest niedojrzała. Pod- czas pierwszej rozmowy moja rozmówczyni wyraziła zaniepokoje- nie ciążą córki, pomimo jej 21 lat (z informacji uzyskanych podczas wywiadu z asystentkami rodziny i podczas kolejnego spotkania z panią Alicją okazało się, że Magdalena nie była jednak w ciąży).

Córkę przedstawia jako lekkomyślną kobietę, nieradzącą sobie z podstawowymi zadaniami w gospodarstwie domowym. Krytycz- ny ton wobec córki maskuje tak naprawdę lęk o jej przyszłość: oba- wiam się czasem tego, żeby tylko nie zabrali. Naprawdę. – Dziecka? [py- tanie – A.M.] – Yhm, bo ona naprawdę jest nieprzygotowana. Pani Alicja nie widzi możliwości wsparcia córki. Uzasadnia to stwierdzeniem:

Moja matka powiedziała, że jej nie chce. Odnosi się wrażenie, że ona sama wciąż jest pod wpływem własnej matki, ale też nie radzi sobie z trudnymi zachowaniami Magdaleny. Córka badanej jest absol- wentką szkoły specjalnej, do której uczęszczała jej matka. Obecnie przebywa za granicą w celach zarobkowych. Ten fakt skłania do namysłu nad stanowczo pesymistyczną opinią pani Alicji o nieza- radności córki. Relacje z nią mają charakter warunkowy, nawet w sytuacji udzielania jej pomocy. Badana przedstawia swojej córce świat jako zagrożenie: albo tu pracujesz i dokładasz się, albo żegnamy się. Idź sobie wynająć, wynajmij pokój, albo z kimś sobie wynajmij. Wtedy się przekonasz, co to znaczy opłaty. […] Ona się bała, po prostu wiedziała, że ona nie, nie podała temu. No, ja też, wie pani, jak niczym wyprowadzi- łam się, to też myślałam, czy ja sobie dam radę? Ostatnia część wypo- wiedzi świadczy, że matka rozumie stan emocjonalny córki, bo sama doświadczała podobnych sytuacji. Pani Alicja nie usprawie- dliwia jednak zachowania córki, które uważa za lekkomyślne, nie-

odpowiedzialne mówiąc: Wie Pani ona tak się zachowuje, jakby, z dnia na dzień żyje, będzie dzisiaj, to będzie, będzie jutro, nie będzie, to nie bę- dzie. Brak przewidywania konsekwencji i związana z tym beztroska życia Magdaleny, wskazywane przez panią Alicję, jest także charak- terystyczna u niej samej. Odzwierciedla się w wielu fragmentach jej życia (przyjęcie wiedzy o ciąży – mleko się rozlało, spodziewane re- akcje rodziców na wieść o ciąży – i tak by mi nic nie zrobiła [matka], okres nauki szkolnej będąc w ciąży – nie pierwsza i nie ostatnia ja byłam, przygotowanie do pierwszego porodu i emocje z tym zwią- zane – no, co będzie, to będzie, nie?). Zestawiając etapy wchodzenia w dorosłość i początki życia w dorosłości obu kobiet – pani Alicji nie udało się ukończyć szkoły zawodowej, uzyskać kwalifikacji zawodowych czy podjąć pracę zarobkową. Magdalena przeciwnie, kończy szkołę z kwalifikacjami w zawodzie kucharza, posiada do- świadczenia w pracy zawodowej, w tym za granicą (obecny pobyt w Niemczech, a wcześniej w Holandii). A jednak niezależnie od przebiegu losów życiowych, na progu dorosłości obydwie sprawiają wrażenie zagubionych. Elementy bezradności korespondują z by- ciem „tu i teraz”, życiem dniem dzisiejszym. Z relacji matki wynika, że Magdalenie nie udało się na dłuższy czas utrzymać stanowiska pracy. Wypowiedzi matki wskazują na kilka przyczyn tego stanu:

błędnie obrana droga kształcenia, niezaradność, nieodpowiedzial- ność, ucieczka przed trudnymi sytuacjami. Magdalena nie potrafiła także utrzymać związku partnerskiego. Pani Alicja za przyczynę zerwania relacji obwinia córkę, mimo iż sama wspomina o nadu- żywaniu alkoholu przez partnera córki (pani Alicja także ma za sobą związek małżeński z mężczyzną alkoholikiem). Cieszy się, że ciąża córki okazała się nieprawdziwa. Jak mówi: dziecko, to nie za- bawka, a sytuację, w której hipotetyczny ojciec dziecka okazałby się podobny do jej córki, nazywa „tragedią”. Obawy matki wiążą się zapewne nie tylko z zarzutem braku odpowiedzialności do doro- słego życia córki. Jej związki z mężczyznami również kończyły się niepowodzeniem. Być może świadomość samotnego macierzyń- stwa i trudów z tym związanych budzą dodatkowy niepokój o przyszłość ewentualnych wnuków, ale też córki. Nieumiejętność

przekazywania uczuć z pokolenia na pokolenie uwidacznia się w wielu wypowiedziach pani Alicji, również w kontekście jej relacji z Magdaleną. Nie można sądzić, że los Magdaleny jest dla matki obojętny. Ich na pozór oddalenie to wynik nieporadności w budo- waniu kontaktu z dzieckiem. Momentami próbuje zrozumieć córkę.

Przywołuje własne doświadczenia. Twierdzi, że boi się o jej przy- szłość. Być może osamotnienie w wychowaniu pierwszego dziecka, ograniczone wsparcie profesjonalistów, ale też wzorce rodziny ma- cierzystej są powodem problemów z kolejnym dzieckiem, które się pogłębiają. Badana wyjaśniła, że za niewłaściwe zachowanie i wa- garowanie syn Marcin rozmawiał już z sędzią. Po szkole ma obo- wiązek uczęszczać do świetlicy socjoterapeutycznej. Objęty jest tak- że opieką kuratora. Czasem z chłopcem rozmawia pracownik socjalny. Próbuje też dość niefrasobliwie tłumaczyć syna, wyjaśnia- jąc, iż nie zawsze wagarował, bo był przecież w domu. Kobieta po- kłada jednak nadzieję w skuteczność wskazanych profesjonalistów, iż wpłyną na zmianę zachowania Marcina. Wspominając dwóch młodszych synów, wspomina jedynie o ich problemach w uczeniu się.

Alicja i jej partnerzy

Badana niewiele mówiła o ojcu pierwszego dziecka. Odnosiło się wrażenie, że niespecjalnie ma ochotę opowiadać o tamtej znajo- mości. Mężczyzna ten starszy był od pani Alicji o siedem lat. Ona sama dość enigmatycznie opisuje ten związek. O pierwszym spo- tkaniu, okolicznościach poznania i w końcu o ciąży odpowiada krótko: Wie Pani, nad tym się nie zastanawiałam. No jest dziecko. Uwa- ża, że znali się dość długo. Nie był przypadkowym chłopakiem. Na pytanie, czym jej zaimponował, odpowiada lakonicznie: No, jak zazwyczaj, jak każdy, jak to się mówi chłopak. Można przypuszczać, że nie osiągnął psychicznej dojrzałości do odegrania roli ojca i partnera życiowego. Kobieta wspomina: Wie pani. No, dowiedział się i nie, żeby nie był zadowolony, ale nie, nie był przeciwny, no bo mleko się wylało, jak to się mówi. Ale z drugiej strony nie miał takiego postanowienia, że teraz

będzie, że ma rodzinę, że będzie dziecko i tak dalej. Po prostu trza było go za rączkę, tak jak małe dziecko. Ale później, że wyszło tak, jak wyszło, że zostałam sama z tym dzieckiem, i zostałam i nie żałuję tego w ogóle”. Pani Alicja nie utrzymuje już kontaktu z ojcem Magdaleny, podobnie jak i z ojcem swojego drugiego dziecka. Dzieci także nie mają kontaktu ze swoimi ojcami. Drugiego partnera życiowego, ojca Marcina, przedstawia podobnie jak pierwszego. To mężczyzna podporząd- kowany, ale też niezaangażowany. Pani Alicja sprawia wrażenie kobiety dominującej w związku. O trzecim partnerze życiowym dowiaduję się w momencie rozmowy o próbie usamodzielnienia się mojej rozmówczyni: Jak trzecie dziecko się urodziło, no to, jak się to mó- wi, ponaglałam tego wtedy partnera, że ma pewne rzeczy wobec mnie i moich dzieci, ma zrobić. Jeżeli nie zrobi, to będzie koniec. I dążyłam do tego, żeby on po prostu postanowił coś. I tak samo ponaglałam go o pracę, o niechwytania się tych rzeczy co mnie nie odpowiada, czyli picie alkoholu,

„od kolegów wara” ja mówię i „wtedy będziemy rozmawiać”. I na począt- ku, wie pani, on, to mu odpowiadało, ale później już…. Pani Alicja z tym mężczyzną wstąpiła w związek małżeński, który zakończył się rozwodem. Samotne macierzyństwo niesie za sobą obowiązki, z któ- rymi sobie nie radzi. Ponadto trudne relacje z matką przyczyniły się do tego, że szukała oparcia w kimś innym „po omacku”. Wiąże się z mężczyznami, którzy nie są w stanie zapewnić jej oraz dzieciom stabilizacji życiowej, nie tylko w zakresie wsparcia materialnego, ale i poczucia bezpieczeństwa. W postępowaniu z mężczyznami cechuje ją duży rygoryzm. Stawia im wymagania, w zasadzie niemożliwe do spełnienia „tu i teraz”. Powodem są z pewnością uzależnienia, styl życia świadczący o wyuczonej bezradności i prawdopodobnie kontynuacja powielania wzorców obowiązujących w środowisku, w jakim żyją. Ten swego rodzaju autorytaryzm wobec parterów życiowych odnajdujemy też u matki badanej. Moja rozmówczyni szukała sposobów na poprawę relacji małżeńskich, jednakże koń- czyły się one fiaskiem. Konflikt między panią Alicją a jej byłym mę- żem nie został zażegnany. Moja rozmówczyni obecnie spotyka się ze starszym od siebie o 10 lat mężczyzną, który ma dorosłe już dzie- ci. Pani Alicja znów stawia wyraźną granicę mężczyźnie: Ja jestem

z tych, jak mówię tak, to tak, jak mówię nie, to nie. To ja muszę podjąć decyzję, a nie on. Czy jest to przejaw silnej Alicji, która nauczyła się od profesjonalistów stawiania granic i mówienia „nie”, wysławiania swoich potrzeb i oczekiwań? Budowanie związku w oparciu o wła- sne wyobrażenia? Istnieje też prawdopodobieństwo powielania schematów relacji rodzinnych obserwowanych i doświadczanych w dzieciństwie, ale i dorosłości. Matka Alicji też jawi się jako kobie- ta dominująca, ojciec jest postacią drugiego planu. Pani Alicja pod- kreśla konieczność podjęcia decyzji o związku tylko przez nią samą.

Nie uwzględnia stanowiska partnera.

Alicja i jej przyszłość

Badana twierdzi, że nie jest gotowa na poważny związek z ko- lejnym mężczyzną. Nie wierzy, że jej życie prywatne może się jesz- cze jakoś ułożyć. Argumentuje to przede wszystkim obecnością czwórki dzieci. Kobiece marzenia sprowadza wyłącznie do posia- dania własnego mieszkania. Zapytana o dzieci odpowiada, że chcia- łaby je zabezpieczyć, tzn., żeby miały własny kąt. Marzenia pani Alicji uwikłane są w prozę skomplikowanego życia. Podczas dru- giej naszej rozmowy usłyszałam: Wie Pani, ja tylko myślę o mieszka- niu, właśnie pojutrze idę do adwokata, bo były mąż nie chce, nie dość, że mnie wymeldował, to jeszcze chce mnie pozbawić całkowicie tego mieszka- nia, żebym nie była współwłaścicielem.

Podsumowanie

Wspomnienia pani Alicji zwracają uwagę na kilka istotnych za- gadnień, ważnych z perspektywy pedagogicznej. Pierwszy wyło- niony wątek nawiązuje do samego zjawiska nastoletniego macie- rzyństwa dziewcząt z niepełnosprawnością intelektualną. Jego skala jest wciąż nierozpoznana. Podobnie jak zjawisko nastoletniego ojco- stwa w tej populacji osób. Kolejny zasygnalizowany problem, pod-

kreślany w literaturze przedmiotu, dotyczy wciąż niskiego poziomu edukacji seksualnej osób z niepełnosprawnością intelektualną¹⁰. W związku z tym, że nastoletnie rodzicielstwo jest zjawiskiem, któ- re spotyka się również wśród uczniów szkół specjalnych, interesu- jącą propozycją mogą być programy edukacyjne z wykorzystaniem symulatorów niemowlęcia, kierowane również do osób z niepełno- sprawnością intelektualną w stopniu głębszym¹¹. Warto się zasta- nowić, na ile dzisiejsza szkoła, ale i inne instytucje, w porównaniu do okresu, w jakim dorastała moja rozmówczyni, pomagają nasto- letniej matce przejść ciążę, przygotować się do porodu czy wyposa- żyć ją w umiejętności związane z pielęgnacją i opieką nad dziec- kiem. Dotyczy to zwłaszcza tej grupy młodych kobiet, które nie mogą liczyć na swoich najbliższych. Nastoletnie macierzyństwo może się wiązać nie tylko z ryzykiem opóźnienia realizacji procesu edukacyjnego. Faktem jest, że współczesne szkoły, przy wsparciu po- radni psychologiczno-pedagogicznych, stwarzają możliwość uczęsz- czania i ukończenia edukacji nastoletniej matce. Nie można jednak wykluczyć sytuacji, w której dziewczęta zbliżające się do uzyskania pełnoletności podejmują decyzję przerwania nauki, gdyż nie mają oparcia w bliskich i z konieczności wybierają takie rozwiązania.

Nieukończenie szkoły w dużym stopniu zaważyło na dalszych lo- sach mojej rozmówczyni. Pani Alicja jest do dzisiaj osobą bezrobot- ną, bez kwalifikacji zawodowych. W zasadzie jeszcze do niedawna żyła w środowisku dysfunkcyjnym, a próby jego zmiany prawdo- podobnie byłyby łatwiejsze w sytuacji posiadania posady. Pomijając

________________

10 W. Dykcik, Przygotowanie młodzieży upośledzonej umysłowo do życia seksualnego jako element przyszłej samorealizacji małżeńskiej i rodzinnej, [w:] Drogi samorealizacji młodzieży dorastającej, red. L. Niebrzydowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkie- go, Łódź 1997, s. 165-172; A. Mach, Młodzież z niepełnosprawnością intelektualną wobec życia w małżeństwie i rodzinie, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2015, s. 71-84.

11 A. Gonera, Symulatory niemowlęcia a uczenie się rodzicielstwa, „Niepełnospraw- ność. Dyskursy pedagogiki specjalnej” 2015, nr 20, s. 190-200; zob. R. Kijak, Seksual- ność człowieka z niepełnosprawnością intelektualną a rodzina, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014, s. 107-120.

kwestie finansowe, praca zawodowa z reguły wpływa na poczucie własnej wartości, a także stwarza możliwości nawiązania kontaktu z innymi ludźmi. Niejednokrotnie bywa szansą oderwania się od dotychczasowego, nie zawsze przyjaznego środowiska, a tym samym poznania innej alternatywy życiowej, innego sposobu funk- cjonowania. Braki w edukacji, na jakie częściej narażone są nastolet- nie matki, powodują, że stają się w mniejszym stopniu konkuren- cyjne na rynku pracy¹². Jak wyjaśnia Mieczysław Radochoński:

przedwczesne rodzicielstwo skorelowane jest z wieloma czynnikami ryzyka dla przyszłego rozwoju dziecka, jak niski status ekonomiczny i zawodowy oraz samotne macierzyństwo. W rezultacie takie dziecko, w porównaniu z rówieśnikami, może gorzej rozwijać się pod wzglę- dem fizycznym, intelektualnym i emocjonalnym, co ułatwia między- pokoleniową transmisję zaburzeń zachowania¹³.

Analizując wypowiedzi bohaterki prezentowanych badań, trudno nie zauważyć powielanych przez nią schematów życiowych własnej matki, sposobów postępowania wobec najbliższych, nawet tych nieakceptowanych. Te podobieństwa zauważa się również u córki pani Alicji. Okazuje się, że w przypadku podejmowania roli rodzicielskiej, kobiety są nośnikami tradycji, natomiast mężczyźni nośnikami zmiany. Dlatego też u kobiet obserwuje się zgodność oczekiwań, wartości, ewaluacji, a także oczekiwań dotyczących czasu realizacji, w zakresie trzech pokoleń (młoda dorosła – matka, matka – babcia, młoda dorosła – babcia)¹⁴. Przedstawione fragmen- ty życia ujawniają trudności w nawiązywaniu relacji osobistych, partnerskich i małżeńskich oraz wychowawczych.

________________

12 Zob. Jones K.H., Woolcock-Henry C.O., Domenico D.M., Wake up call: preg- nant and parenting teens with disabilities, „The International Journal of Special Educa- tion” 2005, t. 20, nr 1, s. 97.

13 M. Radochoński, L. Perenc, A. Radochońska, Rodzina a zachowanie antyspołecz- ne, [w:] Psychologia rodziny, red. I. Janicka, H. Liberska, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2015, s. 523.

14 M. Farnicka, H. Liberska, Transmisja międzypokoleniowa – procesy zachodzące na styku pokoleń, [w:] Psychologia rodziny, red. I. Janicka, H. Liberska, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2015, s. 201.

Udzielanie wsparcia nastoletniej matce, w tym matce z niepeł- nosprawnością, w realizacji jej macierzyństwa, wymaga spojrzenia także na jej rodzinę. Najlepiej wyjaśniają to słowa mojej rozmów- czyni odnoszące się do własnego doświadczenia, które nakreśliło jej dalsze losy: Żałować nie żałuję, ale jakbym miała teraz rozum, taki, jak teraz mam, no to, by nie było. To może by było, później, no, może. No ale, że się tak po prostu potoczyło, no to się potoczyło. Nie wiem, może odgapi- łam to, wie pani od mojej matki. Bo moja matka też miała ze 17 [śmiech], no nie wiem, czy to tak dziedzicznie, no nie? Nie wiem.

Bibliografia

Bartnikowska U., Ćwirynkało K., Chyła A., Niepełnosprawność a macierzyństwo – możliwości i bariery. Studium fenomenograficzne samotnych matek z niepełnosprawno- ścią intelektualną, “Studia nad Rodziną” 2013, XVII, nr 2(33).

Ćwirynkało K., Żyta A., Kobieta z niepełnosprawnością intelektualną jako matka – pro- blematyka wsparcia, “Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej” 2015, nr 18.

Dykcik W., Przygotowanie młodzieży upośledzonej umysłowo do życia seksualnego jako element przyszłej samorealizacji małżeńskiej i rodzinnej), [w:] Drogi samorealizacji młodzieży dorastającej, red. L. Niebrzydowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódz- kiego, Łódź 1997.

Farnicka M., Liberska H., Transmisja międzypokoleniowa- procesy zachodzące na styku pokoleń), [w:] Psychologia rodziny, red. I. Janicka, H. Liberska, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2015.

Gonera A., Symulatory niemowlęcia a uczenie się rodzicielstwa, „Niepełnosprawność.

Dyskursy pedagogiki specjalnej” 2015, nr 20.

Grütz M., Osoby z niepełnosprawnością intelektualną jako partnerzy, małżonkowie i rodzice – dotychczasowe doniesienia badawcze, [w:] Dorośli z niepełnosprawnością intelektu- alną w labiryntach codzienności. Analiza badań – krytyka podejść – propozycje rozwią- zań, red. B. Cytowska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011.

Jones K.H., Woolcock-Henry C.O., Domenico D.M., Wake up call: pregnant and paren- ting teens with disabilities, “The International Journal of Special Education” 2005, Volume 20, nr 1.

Karwowska M., Macierzyństwo wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2007.

Kijak R., Seksualność człowieka z niepełnosprawnością intelektualną a rodzina, Wydaw- nictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.

Lizoń-Szłapowska D., Usamodzielnianie wychowanek specjalnych ośrodków szkolno- wychowawczych, “Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2004, nr 8.

Lizoń-Szłapowska D., Macierzyństwo kobiet z niepełnosprawnością intelektualną w świe- tle badań własnych), [w:] Człowiek z niepełnosprawnością w przestrzeni społecznej.

Tom 11 serii: “Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełno- sprawnych”, red. Z. Gajdzica, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009.

Mach A., Młodzież z niepełnosprawnością intelektualną wobec życia w małżeństwie i ro- dzinie, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2015.

Radochoński M., Perenc L., Radochońska A., Rodzina a zachowanie antyspołeczne, [w:]

Psychologia rodziny, (ed. I. Janicka, H. Liberska, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2015.

Sidorczuk D., Problem wczesnego macierzyństwa wychowanek ze specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych a czynniki powodujące powstawanie tego zjawiska, “Niepeł- nosprawność i Rehabilitacja” 2002, nr 3.

Teenage Pregnancy – March of Dimes, cf. http://www.marchofdimes.org/materials /teenage-pregnancy.pdf [dostęp: 15.09.2016].

Żyta A., Małżeństwa i rodzicielstwo osób z niepełnosprawnością intelektualną – wyzwania współczesności, “Edukacja Dorosłych” 2013, nr 2.

Interdisciplinary Contexts of Special Pedagogy NUMBER 17/2017

A

M

From being a teenage mother to adult life according to a woman with intellectual disability

ABSTRACT: Aleksandra Mach, From being a teenage mother to adult life according to a woman with intellectual disability. Interdisciplinary Contexts of Special Pedagogy, No. 17, Poznań 2017. Pp. 99-28. Adam Mickiewicz University Press. ISSN 2300-391X For women with intellectual disabilities, maternity is exposed to many factors that hinder this process. Related research shows that one of the main reasons for that is insufficient or inept support for this group of women within a wide range of realms, including educational, financial, cognitive and emotional support. Teenage mothers with disabilities face particularly difficult situations. This paper presents an analysis of statements by an adult woman with mild intellectual disability about her experi- ence of teenage pregnancy and then motherhood as an adult woman. The human- istic approach of inviting the respondent to speak openly allowed the author to determine other meaningful matters in the woman’s life (among others, her roman- tic relationships, her relationship with the mother, her vision of her own future and her financial situation). The research methodology used was qualitative. Two open interviews were conducted 8 months apart. The interviews were recorded with an electronic device. The material obtained was then transcribed. Triangulation of the sources was used (two family assistants were interviewed).

KEY WORDS: intellectually disabled woman, teenage pregnancy, maternity, inter- generational transmission, life difficulties

Introduction

Maternity is a concept that evades clear definition. From the humanistic perspective, maternity may appear to be steeped in sub- jects seen as valuable, or even essential, in life, and not just the woman’s life. Maternity is essentially based on two entities: the mother and the child, the theme of motherly love being integral part of the contemporary concept of maternity. According to Małgorzata Karwowska, maternity is recognized as a social role that a woman plays with respect to her child, a role that stands apart from others due to the biological and emotional bond that comes with it.

A woman may also undertake this role with a child other than her own by becoming a surrogate or adoptive mother.¹

The researchers investigating maternity in women with intellec- tual disabilities point to many problems in their pursuing this realm of life. Katarzyna Ćwirynkało and Agnieszka Żyta list three basic groups of factors that hinder the path to maternity, and maternity itself, in women with intellectual disabilities, namely: inadequate sexual education received by those women, adverse biopsychologi- cal pre-conditions and their communities. The said researchers ar- gue that the biopsychosocial factors might be associated with intel- lectual disabilities. The community factors contribute to the quality of parenting more than parent’s IQ does². Based on her own re- search, Dorota Lizoń-Szłapowska claims that maternity in women

________________

1 M. Karwowska, Being a mother to a child with intellectual disability (Macie- rzyństwo wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie), Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2007, pp. 38-40.

2 K. Ćwirynkało, A. Żyta, The woman with intellectual disability as a mother – sup- port issues (Kobieta z niepełnosprawnością intelektualną jako matka – problematyka wspar- cia), “Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej” 2015, No. 18, pp. 113-129;

cf. U. Bartnikowska, K. Ćwirynkało, A. Chyła, Disability and maternity – possibilities and barriers. A phenomenological study of mothers with intellectual disabilities (Niepełno- sprawność a macierzyństwo – możliwości i bariery. Studium fenomenograficzne samotnych matek z niepełnosprawnością intelektualną), “Studia nad Rodziną” 2013, XVII, No. 2(33), pp. 29-52.

with intellectual disability is full of contradictions and exclusions.

Maternity is done by intuition, and the way those women pursue their roles of mothers is largely situational. This observation has been particularly noticeable in women with moderate intellectual disabilities. The quality of maternity depended on past life experi- ence, mother’s current life situation and their individual abilities and dispositions.³ The key problem in mothers with intellectual disabilities, especially those with more severe degrees, is their im- mediate families’ disinterest in those women’s maternity. They are often left alone with their life choices⁴. Women with intellectual disabilities approach maternity based on their own life experience⁵. Some researchers point to declarations or concrete actions by par- ents who assist their adult children with intellectual disabilities in many tasks essential from the perspective of this stage of life. These largely regard adequate housing conditions, assistance with finding a job and fulfilling necessary formalities, as well as taking care of their grandchildren. The examples they discuss, however, are relat- ed mostly to properly functioning families and people with light intellectual disabilities⁶. Although difficulties fulfilling maternity-

________________

3 D. Lizoń-Szłapowska, Motherhood in women with intellectual disabilities in the light of personal research (Macierzyństwo kobiet z niepełnosprawnością intelektualną w świetle badań własnych), [in:] Człowiek z niepełnosprawnością w przestrzeni społecznej.

Volume 11 series: “Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełno- sprawnych”, ed. Z. Gajdzica, Oficyna Wydawnicza “Impuls”, Kraków 2009, pp. 53-57.

4 D. Lizoń-Szłapowska, Maternity in women with intellectual disabilities in the light of personal research (Macierzyństwo kobiet z niepełnosprawnością intelektualną w świetle badań własnych), [in:] Człowiek z niepełnosprawnością w przestrzeni społecznej. Volu- me 11 series: “Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnospraw- nych”, ed. Z. Gajdzica, Oficyna Wydawnicza “Impuls”, Kraków 2009, pp. 53-57.

5 A. Żyta, Marriages and parenthood in people with intellectual disabilities – challeng- es of modern times (Małżeństwa i rodzicielstwo osób z niepełnosprawnością intelektualną – wyzwania współczesności), “Edukacja Dorosłych” 2013, No. 2, pp. 59-71.

6 M. Grütz, People with intellectual disabilities as partners, spouses and parents – previous research reports (Osoby z niepełnosprawnością intelektualną jako partnerzy, małżonkowie i rodzice – dotychczasowe doniesienia badawcze), [in:] Dorośli z niepełno- sprawnością intelektualną w labiryntach codzienności. Analiza badań – krytyka podejść –

related roles in this group of women are readily predictable, the problem is continues to be marginalized and relegated to the mar- gins of social life.⁷

Teenage maternity is also related to a number of social, legal, economic and even medical problems. Researchers investigating teenage parenthood in people with intellectual disabilities point to multi-factor causes of this situation, including the search for emo- tional support, care and love, and loneliness, which result in rela- tionships with random people, abnormal relationships with parents, living life from day to day, inability to predict consequences, and low sexual awareness.⁸ It is also worth mentioning that teenage pregnancy might impact one’s capacity of building their future⁹.

Methodological assumptions of author’s own research

This research aims to provide insights into how a woman with intellectual disability views her own teenage maternity and how she copes with maternity as an adult. This research project is dedicated to an adult woman’s former experience of teenage motherhood as

________________

propozycje rozwiązań, ed. B. Cytowska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, pp. 175-203.

7 D. Lizoń-Szłapowska, Maternity in women with intellectual disabilities in the light of personal research (Macierzyństwo kobiet z niepełnosprawnością intelektualną w świetle badań własnych), [in:] Człowiek z niepełnosprawnością w przestrzeni społecznej. Volume 11 series: “Problemy edukacji, rehabilitacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych,”

ed. Z. Gajdzica, Oficyna Wydawnicza “Impuls,” Kraków 2009, pp. 53-57.

8 D. Sidorczuk, Early maternity in women from special educational centres, and fac- tors contributing to the phenomenon (Problem wczesnego macierzyństwa wychowanek ze specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych a czynniki powodujące powstawanie tego zjawiska), “Niepełnosprawność i Rehabilitacja” 2002, No. 3, p. 58; D. Lizoń-Szła- powska, Usamodzielnianie wychowanek specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych,

“Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2004, No. 8, pp. 31-32.

9 Teenage Pregnancy – March of Dimes, cf. source: http://www.marchofdimes.

org/materials/teenage-pregnancy.pdf [accessed: 15.09.2016].

well as her ensuing adult motherhood. The main question behind this research is the following: how does the woman with light intel- lectual disability view her once teenage maternity and ensuing adult motherhood? The author has also sought to answer detailed questions: What were the difficulties that the respondent had to face in her role as a teenage mother and then an adult mother? How did she cope with her duties as a teenage mother? How does she deal with her duties as an adult mother? Was she/has she been support- ed during her teenage and adult pregnancy? If so, how? What is her relationship with the daughter she gave birth to while being a teen- ager and with the children she gave birth to as an adult? The ap- proach whereby the respondent was asked to speak openly helped the author to identify other relevant issues in respondent’s life such as her romantic relationships, her relationship with her mother, her vision of her future, and her material status. Research methodology primarily used a qualitative strategy. Two free-form interviews were conducted, including one retrospective. Each interview took approximately one hour. They were held separately, at eight-month intervals, at respondent’s place of choice. The interviews were digi- tally recorded. The content of the recordings was then transcribed.

The author also provided for triangulation of sources by interview- ing two family assistants. The respondent was picked deliberately.

She was required to meet the criteria of sex (woman), having been diagnosed with intellectual disability and having experienced teen- age maternity. At the time of the interviews, our interviewee named Alicja (all names have been changed) was 38 years old. She is a mother of four children: Magdalena (21 years old), Marcin (13 years old), Jeremi (10 years old) and Kamil (7 years old). She gave birth to Magdalena as she was nearly 17 years old. She got married for the first time with the father of the two youngest chil- dren. They have since divorced. Alicja completed elementary educa- tion and grew up in a complete family. She lives in an old house of basic standard (bathroom, kitchen, bedrooms). She does not work professionally. Her revenues largely come from her social pension and children benefits.

Analysis of the results

The analysis of the statements provided by my respondent helped me identify the main themes that materialized as early as the first interview. They were given relevant names that stress a given stage of my respondent’s life, her roles, and point to people im- portant in her life. Based on the themes identified, the author has carried out an analysis of statements that highlight a section of Alicja’s life between her teenage maternity and the present day, with an emphasis on the problems she faced and the ways in which she coped with them. The research materials generated within this project are presented in the following chronological order: 1. Alicja, a teenage student; 2. Alicja, a teenage mother; 3. Alicja, a teenage daughter of a teenage mother; 4. Alicja, a mother to Magdalena and three sons; 5. Alicja and her partners; 6. Alicja and her future. Dur- ing the second interview, Alicja said nothing that would require adding another theme. Not only has the second interview allowed the author to better understand many of the issues, but it has also revealed new situations, important not only to the respondent, but also to those around her. Thus, the originally defined analytical order has been kept.

Alicja, a teenage student

School appears almost in the very beginning of the interview.

Alicja got pregnant as a teenager. She attended a special school at the time. She claims she had some child conception knowledge.

When taking up her sexual life, she had little fear that she could get pregnant. She did not think about possible consequences of her actions. The respondent reduces sexual life and the related thought of a possible pregnancy to her ability of handling men, as she puts it.

Her knowledge of sex life was rather superficial. My respondent said that she had had no negative emotions as she found out about her pregnancy. “I normally accepted it, not that ‘Oh my God, what

am I going to do?’ and so on; no, or ‘what should I do to’, no, no.”

It might be that the time between her teenage pregnancy and now has made her view herself as a kind of a heroine, a courageous and resourceful woman. Her description of the way her family members responded shows the merely apparent calm of the young girl she was at the time. Alicja continued to attend school while being preg- nant. She did not feel alienated. She says: “I was not the first and not the last one. It was not a shock, as they say.” At that time, other girls were pregnant, too. Her saying that her friends were in much worse situations than herself reveals some concerns, or difficulties, that teenage Alicja had to face. She mentions that one of the stu- dents had her child taken away. She doesn’t understand why she didn’t get a set of infant necessities from the school, as opposed to her friend. She recalls incidental sex education activities at school (e.g. watching a film) and then sums up: “(…) but you know, school does not pay attention, right? Not at all.” Her school did not offer any infant care classes, either. The woman did not feel the need to talk to a psychologist, a counsellor, or a trusted teacher.

She does not recall any initiative of this kind on the part of the teaching community. She attended all of the classes yet she was released from physical education classes. She handled pregnancy well. However, nobody prepared her until she gave birth. She gave birth naturally, just as she did with the second child 8 years later (another two babies were delivered with a Caesarean section). She does talk much about the childbirth itself. She does not remember her midwife well. Following the childbirth, she discontinued her education. She was in the first grade of the vocational school. She did not return to school. Her teacher encouraged her to continue studying but she did not want to. The school, specifically a school counsellor, advised young Alicja to put the child in an institution.

She says that she had been a sociable person before she got preg- nant. She admits to have had skipped classes sometimes and hung out with boys, but she has changed her lifestyle since she found out she was pregnant.

Alicja, a teenage mother

As she recalls her teenage pregnancy, she pictures herself as a mother girl who was self-reliant and able to cope well with new responsibilities. She appears to have been a stubborn and consistent girl, able to plan every day, something that, in her opinion, allowed her to combine her being a student and a mother. However, Alicja’s statements that follow put that harmony into question. She did not complete the first grade of the vocational school. She confidently asserts that it was her own decision. An argument for that choice was her daughter’s health problems, and, arguably, her difficult relationship with her own mother. The latter did not help young Alicja play the roles of both a mother and a student. Asked about her emotions and feelings at the time the first child appeared, and her ways of coping with the new situation, she gives an impression of certain indifference about that event. To her, that event comes down to arranging for the necessities for the infant, which took sev- eral months. Alicja could not name anyone who helped her prepare for the childbirth or develop childcare skills. She points to her mother, but she also says her mother was highly critical of her, and despotic, and this led to conflicts between them.

Alicja, a teenage daughter of a teenage mother

The respondent claims that her mother offered her virtually no help as Alicja became a teenage mother, not the way she was sup- posed to. She says that her mother „did not fulfil her role as a grandmother”. In Alicja’s view, “she did not fulfil her promises,”

which irritated her. Alicja’s statements might suggest that the appearance of the child gave rise to conflicts between them. She recalls: “She minded [my child, A.M.], as I left, but she didn’t quite feel like it, so to speak.” Importantly, the duty of care was taken

over by the mother of young Alicja. In Alicja’s view, legal aspects prevailed. Alicja’s statements about her relationship with her moth- er show Alicja’s mother as a dominant figure, firm in her stance, possessive, and sometimes even aggressive. Importantly, Alicja claims that her mother in fact “did not fare well.” In their strictness and inability to solve life problems, the two women seem very simi- lar. In some situations, they voiced similar views. Certainly, the decision to take care of the child by the family itself rather than to put it in an institution, as advised by the school, was very signifi- cant. Alicja resents her mother and harbours a grudge against her for her dominance and imposing style in assisting Alicja with becoming a parent. Her mother did not accept Alicja’s being a mother. Alicja tried to fight for her own position, which caused frequent conflicts. The way Alicja’s mother helped her might have denied Alicja’s new parental identity. The statements of the re- spondent show that Alicja wanted to fulfil the role of a mother. She did not want to give it up. However, she felt being pushed aside, even in situations she could have tried to tackle. Her mother did not explain various decisions regarding the child to Alicja. These cir- cumstances have likely caused an increasing sense of disorientation and helplessness. The disturbed relationship between the mother and the daughter have continued to be so to this day. Alicja feels that her mother incessantly criticizes her and does not take her seri- ously, nor does she understand adult woman’s needs. She explains:

“You know, she’s come here lately and tried to impose things on me, said I shouldn’t do this or that. It’s not that I want to have a relationship with another man; it’s just that I need someone to visit me and spend some time with me, too. She thinks that a man coming here means ‘we’re having sex’. It does not (…). It is not about that. I say ‘Mind your own business. I’m almost 40 and you’re telling me what to do. You must be out of your mind!’ (…) I think we will never agree on that point.” Rejected in her becoming a mother and devoid of emotional support, Alicja has been loosing trust in her mother.

Alicja, a mother to Magdalena and three sons

Magdalena was an unplanned child. The mother claims that Magdalena has never asked about her biological father. Similarly, Alicja’s son Marcin has never asked about his (Alicja’s another part- ner). The woman is experiencing parenting difficulties. Undoubted- ly, the conflict with her ex-husband is one of the factors that loosen the relationships between family members. Alicja is concerned about her ex-husband’s conduct that can impact the relationship between the siblings from the other relationships. The youngest sons see their father on weekends. Alicja dedicates a vast section of our conversation to Magdalena, mostly her current situation. It is easy to see the pattern of biographical themes of a mother and daughter, and even of a grandmother, being replicated. Alicja be- lieves that her daughter is immature. During our first conversation, the respondent expressed her concern over her daughter’s pregnan- cy, even though her daughter is 21 years old (during an interview with the family’s assistants and another meeting with Alicja, it turned out that Magdalena was not pregnant). Alicja pictures her daughter as a careless woman that does not cope well with basic home chores. The tone critical of her daughter masks her actual anxiety about her daughter’s future: “(…) Sometimes, I fear that they might take it away. I really do. – A child? [A.M.] – Yes, because she is really unprepared.” Alicja excludes the possibility of support- ing her daughter: She justifies it with a statement: “My mother says she doesn’t want her”. It seems that she is still under her mother’s influence and cannot cope with some of Magda’s difficult behav- iours. Magda is a graduate of a special school previously attended by her mother. She is currently working abroad. This puts Alicja’s pessimistic claim that her daughter is not resourceful in question.

The relationship with her is conditional, even when it comes to providing help. Alicja presents a world that is a threat to her daugh- ter: “you either work here and chip in or we have to say goodbye to each other. Go and rent a room or rent it with someone. You will see what it means to pay bills (…) She was scared because she knew she

wouldn’t handle it. When I was moving out myself, I kept wonder- ing if could fare well, too.” The last part of the statement shows that the mother understands her daughter’s emotional state because she had experienced similar situations herself. However, Alicja does not justify Magda’s conduct, which she considers reckless, or irrespon- sible, as she says: “You know, she lives from day to day; if there is tomorrow, then there is tomorrow; if there is not, then there is not.”

Magdalena’s inability to predict consequences and her carefree life, pointed to by Alicja, characterize Alicja, too. This manifests itself in many parts of her life (her finding out about her pregnancy – “milk has spilled out;” expected parents’ reactions to the news about her being pregnant – “she [mother, A.M] wouldn’t do anything to me, anyway;” her being pregnant while at school – “I was not the first one and not the last one;” preparation for the first childbirth and related emotions – “well, what is going to be is going to be, right?”

To compare the way Magda and Alicja were becoming adults, Alicja failed to complete her vocational school and secure professional qualifications and find a job. Unlike Magda, who has completed school and became qualified as a cook, and has gained some work experience working abroad, first in the Netherlands and then in Germany. However, despite their life narratives being different, both of them seem to be disoriented on the verge of adulthood. The elements of helplessness correspond with being ‘here and now’, living from day to day. Alicja’s statements imply that Magda has failed to keep a job for a long time. The mother’s statements point to several reasons for that: a mistakenly chosen career, helplessness, irresponsibility, and avoiding difficult situations. Magda has also been unable to keep any romantic relationship for a long time.

Alicja argues that Magda is the one to blame for the breakup, although she also mentions that Magda’s partner abused alcohol (Alicja was in a relationship with an alcoholic, too). She is happy to see that her daughter is not pregnant. She claims that “a child is not a toy” and calls a situation in which a hypothetical father would turn out to be like her daughter ‘a disaster’. The mother’s concerns are likely related not only to the alleged irresponsibility in her