K A R O L G Ó R SK I
Z now szych badań nad semazjologią
S em a zjo lo g ią lu b sem a n ty k ą te r m in ó w h isto ry czn y ch n a z y w a ć b ęd ziem y g a łą ź h is to r ii p o św ię c a ją c ą się a n a liz ie zn a czen ia .pojęć, k tó re za ch o d zą w h isto rii, za r ó w n o w h is to r io g r a fii w sp ó łc z e s n e j, ja k i !W źród łach . B a d an ia p o d ję te w ty m k ie ru n k u ro zw ija ją się n a zach od zie, przy c z y m n ie z o sta ły jeszcze u sta lo n e o sta teczn e ra m y p ro b lem a ty k i. Już p rzed w o jn ą E. H a b e r k e r n i J. F. W a l l a c h w y d a li sło w n ik h isto r y c z n y d la śred n io w iecza i c z a só w n o w o ż y tn y c h h T eraz ch o d zi o b a d a n ia zesp o ło w e, o b ejm u ją ce u czon ych ró żn y ch k ra jó w , p ro w a d zo n e i p u b lik o w a n e w różn ych języ k a ch , k tó r e b y d o p r o w a d z iły d o u jed n o licen ia pojęć. P o trzeb a ta k ie g o le k sy k o n u c z y g lo ssa riu m w y ło n iła się w cza sie d y sk u sji p r o w a d zon ych pod a u sp icja m i U N E SC O n ad r ew izją p o d ręczn ik ó w h isto r ii w Z ach od n iej E u r o p ie 2. In icja to rem b y ł a n g ie lsk i h isto ry k E. H. D a n c e , a le p ó źn iej m y ś l p o d ch w y co n o n a k o n ty n e n c ie . U m ie sz c z o n o ją pod a u sp icja m i R ady E u rop ejsk iej i jej K o m itetu e k sp e r tó w k u ltu r a ln y c h n a n a ra d a ch w C a lw (1953), L y se b u pod O slo (1954), w R zy m ie (1955), w R o y a u m o n t w e F ra n cji (1956), w S eh e v e n in g e n p od H agą (1957), w A n k a rze w r. 1958 i w śc is ły m g r o n ie w B r u n św ik u w In te r n a tio n a le s S c h u lb u c h in stitu t (1956) oraz n a in n y c h zjazd ach . C elem le k sy k o n u m a b yć z e s ta w ie n ie te r m in ó w te c h n ic z n y c h od n o szą cy ch się d o d z ie jó w E uropy, aby d o sta rczy ć n a u c z y c ie lo m n a jle p sz y c h w y ja śn ie ń u ż y w a n y c h w d y d a k ty ce term in ó w . P o d sta w a m a b yć ś c iś le n a u k o w a , a le c e l d y d a k ty czn y .
K om isja le k s y k o n u sk ła d a się z p r z e d s ta w ic ie li ró żn y ch p a ń stw Z achodu, ale n ie w sz y s tk ie 15 p a ń stw „ za ch o d n ich ” w y s ła ło sw o ic h p r z e d sta w ic ie li. Z asad n iczo leksykom m a ob ejm ow ać ty lk o E urop ę Z ach od n ią, a le w .przedm ow ie sw ej prof. L o u s s e za strzeg a s ię , że R o sja n a le ż y też d o E u rop y i że to o g ra n icze n ie p racy do „Z ach od u ” Mie m a m ieć ch a ra k teru d y sk r y m in a c y jn e g o , a n i n;ie b ęd zie za w iera ć żad n ych p e jo r a ty w n y c h są d ó w , czy t o w sto su n k u d o k r a jó w eu ro p ejsk ich , k tóre n ie b io rą u d zia łu w p ra cy , czy to d o k ra jó w p ozaeu rop ejsk ich . R eg u ła rzeczo w ej in fo r m a c ji m a n o rm o w a ć p ra ce k o m isji.
Pod w z g lę d e m ch ro n o lo g iczn y m le k s y k o n o b ejm ie sta ro ży tn o ść z w y ją tk ie m k r a jó w sta r o ż y tn e g o W sch od u , a le w łą c z a ją c w s z y s tk ie lu d y k la sy czn ej k u ltu r y z le w isk a M orza Ś ród ziem n ego, a ta k że S ło w ia n , C eltów , G erm an ów . D o le k sy k o n u w e jd ą te term in y , co do zn a czen ia k tó r y c h zach od zą n ieja sn o ści. P r zy k ła d em te g o
1 E . H a b e r 1: e r n , J . P . W a l l a c h , H ilfsw örterbuch fü r H istoriker. M ittelalter u n d H euzeit, B e rlin 1935. P o lsk i sło w n ic z e k p rz e z n a c z o n y d la sz k ó l u k a z a ł się p o d re d . T . Ł e p к o w - s k l e g o , Mały słow nik historii Polski, W arsz aw a 1959, 2 w yd., W arsz aw a 1961. N ie p o sia d a o n c h a r a k te r u se m a n ty c z n e g o .
2 Beiträge z u einem Lexikon historischer G rundbegriffe. S o n d e rd ru c k a u s d e n „ I n te r n a tio n a le n J a h r b u c h f ü r G e s c h ic h ts u n te r r ic h t 1959/60“ , B ra u n s c h w e ig (1960), s. 100.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY Tom L III — zeszyt 3
536
KAROL GÓRSKIjest w zesz y c ie p ró b n y m a r ty k u ł o rew o lu cji: r e w o lu c ja w zn a czen iu p o lity czn y m tra k to w a n a jest b ard zo krótko, n a to m ia st sz e r o k o o m a w ia n e są r e w o lu c ja p r z e m y s ło w a , ro ln icza i d em ograficzn a. J a sn o r y su je s ię tu d ą żen ie do ob jęcia w s z y s t k ich d zied zin h istorii.
L ek sy k o n m a objąć zarówno- k r ó tk ie w zm ia n k i in fo r m a c y jn e z n ie z b y t o b fitą b ib lio g ra fią , szc z e g ó ln ie tam , g d z ie -istnieje o b fita litera tu r a p rzed m iotu (np. u n i w e r sy te ty , m iasta) oraz o b sz e r n e a rty k u ły d y sk u sy jn e. R ed a k cja za leca u n ik a n ie la p id a rn y ch sfo rm u ło w a ń , ja k o p rzed w czesn y ch . N a le ż y o stro żn ie i w sp osób g ię t k i fo rm u ło w a ć o k reślen ia .tak, b y o d p o w ia d a ły on e ja k n ajb ard ziej różn orod n ości zja w is k h isto ry czn y ch . W ża d n y m r a z ie -nie p o w in n y о-ne b y ć u w a ż a n e za sfo rm u ło w a n ia i u sta le n ia o sta teczn e. P o w a ż n ą tru d n o ść sta n o w i -język. W sz y stk ie ję z y k i o g ó ln o eu ro p ejsk ie m a ją b y ć d op u szczon e, p rzy k rótk ich sfo r m u ło w a n ia c h g ru p y p ierw szej p r z y to czo n e b ęd ą te r m in y w r ó żn y ch języ k a ch , w g ru p ie d ru giej ty tu ł b ęd zie w ty m sa m y m ję z y k u co artyk u ł. A r ty k u ły te będą p o d d a n e k r y ty c e sp ecja lis tó w różn ych k rajów . P r z e w id z ia n e jest -w ydanie le k sy k o n u w czterech język ach : fra n cu sk im , a n g ielsk im , n ie m ie c k im i w ło sk im . M a być e d i t i o m a i o r i e d it io m i n o r w m a ły m form-acie. Z eszy t -próbny u k a za ł się w r. 1960 n a k ła d em In tern a tio n a les S c h u lb u c h in stitu t z B r u n św ik u pod red ak cją sek reta rza K o m isji dr Rolf-Joachii-ma S a t t l e r a z p rzed m o w ą p ro f. E. L o - u s s e (L ouvain). N a jm n iej za in te r e so w a n ia o k a za li dla te g o p r z e d się w z ię c ia A n g lic y , n a jw ię c e j N iem cy.
J a k w y g lą d a z e sz y t p rób n y L ek sy k o n u ? O b ejm u je on na 100 stron ach a r ty k u ły: „ B a łty k ” (geogra-ficzn o-h istoryczn y, z u w z g lę d n ie n ie m zn a czen ia p r z y m io t n ik a „ b a łty c k i”), „B a ro k ” (z d u żą b ib lio g ra fią , a u to r stw a V .-L . T a p i é), „Età m o d e r n a ” (В e n d i s c i о 1 i-L o u sse), „E uropa”, (Sa.ttier, z p r z e p is a m i i dużą b i b liografią). D a lej id zie „ F eu d a lizm ”, o p ra co w a n y p rzez p rof. Z a k y t h i n o s a z A te n (zresztą tr a k to w a n y w d u ch u in sty tu c jo n a liz m u i fo rm a liz m u , który u t o ż sam ia fe u d a liz m z u stro jem len n y m ), „F ron d a” (przez T a p i é ) , „H egira ( H id żr a )” op racow an a b. z w ię ź le p rzez M a s s i g n . o n a . O b szern y i w y czerp u ją cy a rty k u ł p o ś w ię c ił S c h ü d d e k o . p f .k o n serw a ty zm o w i w X IX w ., z dużą b ib lio g ra fią . T ak sa m o bardzo d o n io s ły jest a rty k u ł J e a n -A la in L e s o . u r d o r e w o lu c ji (b yła o n im m o w a w y żej). Z a w iera o:n sta ty sty c z n e ta b e le i w yniiki badań d o ty c h c z a so w y c h nad trzem a rew o lu cja m i: p rzem y sło w ą , ro ln iczą i d em o g ra ficzn ą . D o k a te g o r ii a r ty k u łó w k ró tk ich n a le ż ą p race Z a k y th in o sa o R o m a n ii (z ty tu łe m w c z te rech język ach ), o m ia sta c h (L ousse) i u n iw e r sy te ta c h (L ousse). B ard ziej w y c z e r p u ją cy je s t a rty k u ł O d e l b e r g a o te r m in ie S k a n d y n a w ia .
In ic ja ty w a je s t n ad er c iek a w a i godna u w a g i. A rty k u ły is to tn ie są p is a n e b e z te n d e n c ji i za w iera ją rzeczy ju ż u sta lo n e i p ew n e, b ez h ip otez. Zby.t ciasn o jest p o tra k to w a n y feu d a lizm . Z n a tu ry rzeczy sto so w a n a t u jest n a szerok ą sk a lę m e tod a p o ró w n a w cza , a le czy m ożn a osią g n ą ć za m ierzo n y cel b e z r o z c ią g n ięcia za się g u te r y to r ia ln e g o le k s y k o n u nu ca łą E u rop ę i b ez u d zia łu u czo n y ch ty ch k ra jó w , k tó re są p o m in ięte? B y ć m oże, iż w c h w ili, g d y ro d ziła się m y ś l teg o d zieła zesp o ło w eg o , n ie m o żn a b y ło na to lic z y ć , a le czy e w o lu c ja sto su n k ó w n ie p o stą p iła n a ty le , iż m ożna m y ś le ć o z m ia n ie założeń? L ek sy k o n m o że od d a ć w ie lk ie u słu g i b a daczom i n a u c z y c ie lo m . Ту-m w ię c e j n a le ż y so b ie życzyć, b y o b ją ł o n ca łą E uropę. In n y ty p p ra cy z zak resu sem a n ty k i czy se m a z jo lo g ii te r m in ó w h isto ry czn y ch sta n o w i w ie lk ie d zieło J o sep h a В a 1 o n a, p-oświęeoine term in o m p ra w a śred n io w ie c z n e g o z okresu fr a n k o ń s k ie g o 3. J est to d z ie ło ty p u zb io rczeg o , za k o ń czo n e 3 J . B a l o n , Iu s m edii aevi. 1. La stru ctu re e t la gestion d u dom aine de VEglise au M oyen-Age dans VEurope des Frances, N am ur 1959, t. I, XI, s. XL + 568; 2. Lex iurisdictio. R echer ches su r les assem blées judiciaires e t législatives, sur les droits e t su r les obligations c o m m u nautaires dans VEurope des Francs, N am ur 1960, t. I, II, s. XXXIV+616.
w d ru gim to m ie p rzez g lo s sa r iu m i rep erto riu m . W e w stę p ie a u to r b ro n i s ię przed zarzu tam i, że term in o lo g ia p raw n a w c z e sn o śr e d n io w ie c z n a je s t z u p e łn ie d o w o ln a . S ta ra się u d o w o d n ić, że ta k n ie jest, a le że n ie m o ż n a sto so w a ć p o jęć p raw a r z y m sk ieg o do w y ja ś n ia n ia te r m in ó w p ra w n y ch w c z e sn e g o śred n io w iecza . Z am iast p r a w a r zy m sk ieg o Balom sto su je w y ja ś n ia n ie te r m in ó w p rzez te k s ty śred n io w ieczn e, c o jest n ie w ą p tliw ie jed y n ą m eto d ą słu szn ą . N ie u leg a w ą tp liw o ś c i, że w te r m in o lo g ii śred n io w ieczn ej w y stę p u ją te ż sy n o n im y , k tó r y m au tor p o św ię c a o so b n y ro zd zia ł w to m ie II. K ażd y to m rozp ad a s ię na d w ie części. P ie r w sz a za w ie r a b ib lio g r a fię oraz część k o n stru k cy jn ą , część druga, ob szern iejsza od p ie r w szej o b e jm u je p rzy p isy , za w ie r a ją c e o lb rzy m i m a teria ł źró d ło w y . T om I p o ś w ię con y je s t stru k tu rze i a d m in istra cji m a ją tk ó w k o śc ie ln y c h w o k resie fra n k o ń sk im . A u to r a n a lizu je w ię c k w a lifik a c ję p ra w n ą m an d atu w y k o n y w a n e g o w dobrach k o ścio ła p rzez u rzęd n ik ó w są d o w y ch i a d m in istra cy jn y ch . S ą tu rozd ziały: 1) E p isco p u s , a b b a s (rector) , offic ia l, 2) A d v o c a t u s , v i c e - d o m i n u s , 3) V illicu s, m i n i s t e r , 4) P r e p o s i tu s , re c t o r , cu stos, 5) B o n i v ir i, sc abini. N a stę p n ie a n a liz u je autor
p ra w n y ch arak ter czę śc i sk ła d o w y c h m a ją tk ó w k o śc ie ln y c h w rozd ziałach : 1) V illa , 2) C u r tis , co ur, hof, 3) C u r t i l i s locus, c u rtile , area , h o f s ta tt , 4) M an s u s, ho b a. W resz c ie autor sz c z e g ó ło w o o m a w ia ch arak ter p r a w n y ty t u łó w p o sia d a n ia dóbr k o ś c ie l n y ch 1) B e n e f i c i u m i n alo de, 2) B e n e f ic i u m , honor, f e u d u m , b e n e f i c i u m - a l l o d i u m , p r e c a r ia , 3) P o łą c z e n ie ty tu łó w p r a w n y c h in d o m i n a ti o n e , 4) P o sia d a n ie d zied ziczn e dób r czy n szo w y ch , 5) P o łą c z e n ie teg o ty tu łu z p ra w a m i k o ścio ła , 6) P r a w n e p o ło że n ie ch ło p ó w , 6) P o sia d a n ie in d y w id u a ln e, 7) zb io ro w e, itd . A u to r sitale o d w o łu je s ię d o o rg a n iza cji m a ją tk ó w a lo d ia ln y c h w ie lk ic h p a n ó w o k resu fr a n k o ń sk ieg o , p rzy p isu ją c w ła s n o ś c i a lo d ia ln ej w ty m o k resie w ię k s z e zn a czen ie , n iż len n u . T om II p o św ię c o n y je s t a n a liz ie te r m in ó w l e x - i u r i s d i c t i o o raz p o sz u k iw a n io m p o św ię c o n y m zg rom ad zen iom p ra w o d a w czy m i są d o w y m , p ra w o m i o b o w ią zk o m w o b e c sp o łeczn o ści w E u rop ie fr a n k o ń sk iej. I tu n a p o czą tk u zn a jd u je s ię w y k a z źród eł i b ib lio g ra fia , p o czym au tor a n a liz u je 1) l e x w w y m ia r z e sp r a w ie d liw o śc i, 2) te r m in o lo g ię p ra w n ą w ś w ie t le le x - i u r i s d i c t i o , 3) p o ję c ie lex, k tó r e d la te g o o k resu au to r o zn a cza ja k o zg ro m a d zen ie r o d o w e lufo szczap ow e, w y m ie r z a ją c e sp r a w ie d liw o ś ć . C zęść II za w iera m a teria ł d o w o d o w y oraz rep ertoriu m . T om III b ęd zie
p o św ię c o n y p ra w u sa lic k ie m u , to m IV z a w iera ć b ę d z ie noity i stu d ia do o g ó ln eg o rep ertoriu m p ra w a o k resu fr a n k o ń sk ieg o .
P raca n ie s ta n o w i h is to r ii u stroju , n ie d a je sy n te ty c z n e j k o n str u k c ji, a le sk ład a się z sz e r e g u a r ty k u łó w , w y ja śn ia ją c y c h zn a c z e n ie ty c h czy in n y c h te r m in ó w p ra w n y c h , za ch o d zą cy ch w źród łach do X I I I w . W obec re c e p c ji te r m in o lo g ii ła ciń sk iej w P o lsce, zn a c z e n ie p racy B a lo n a dla b a d a czy p o ls k ic h je s t n ie w ą tp liw ie diuże. P o z o sta w ia m y jed n a k m ery to ry czn ą ocen ę b ard ziej k o m p eten tn y m osob om i za trzy m am y się na m e to d z ie sto so w a n ej w rep ertoriu m . M etod a ta p o stu lu je n a g ro m a d ze n ie m o ż liw ie w ie lk ie g o m a te r ia łu źró d ło w eg o oraz je g o an a lizę. W y d a je się , że m ożn a b y p o d o b n e d zieło z e sta w ić 1 op racow ać d la te r m in ó w w y s tę p u ją c y c h w h i s t o r ii k u ltu ry . O grom n y m a te r ia ł zgrom ad zon y i c y to w a n y w sy n te ty c z n e j p ra cy
J. L e c l e r c q a p o św ię c o n e j k u ltu r z e u m y s ło w e j k la s z t o r u 4, m ó g łb y zo sta ć
udo
stę p n io n y w p o s ta c i zb iorczej pracy, p o św ięco n ej se m a z jo lo g ii czy se m a n ty c e te r m in ó w d z ie jó w k u ltu r y ^umysłowej. Z a p ew n e ta k a sam a p ra ca o p ła ciła b y się w z a k r e s ie k u ltu r y m a te r ia ln e j. S ą to n ie w ą tp liw ie za d a n ia b a rd zo p ra co ch ło n n e, a le
o w a r to śc i tr w a łe j.
O bok prac zb iorczych , ja k p ra ca B a lo n a , za g a d n ien io m se m a z jo lo g ii czy te ż 4 J . L e c l e r c q , L’am our des lettres e t le désir de Dieu. In itia tio n aux a uteurs m o n a sti q u e s d u M oyen-Age, Paris 1957, s. 271, 4 tablice.
538
KAROL GÓRSKIse m a n ty k i te r m in ó w h isto ry czn y ch p o św ię c o n o o s ta tn io w ie le p ra c szczeg ó ło w y ch . W ystarczy z a cy to w a ć n ie k tó r e z n ich .
M argaret L u g g e o p ra co w a ła te r m in y G a llia i F ra n c ia w śred n io w ieczu , w y k a zu ją c zm ien n o ść ich .zakresu'5. W. F r e u n d z a n a liz o w a ł term in m o d e r n u s i in n e o k reślen ia c z a s u 6. G. D u p o n t F e r r i e r za ją ł się te rm in em Pa rtia , P a r ti e w e F r a n c j i7. J. L e j e u n e z a n a liz o w a ł j e w o d n ie sie n iu d o b isk u p stw a le o d y j - s k ie g o 8. P rac z te g o zak resu , ro zp ro szo n y ch p o cza so p ism a ch , jest ta k w ie le , że op ła ca ło b y s ię z e sta w ić od ręb n ą ich b ib lio g r a fię . N ie w ą tp liw ie d alszy p o stęp badań w z a k resie se m a z jo lo g ii czy te ż se m a n ty k i te r m in ó w h isto ry czn y ch p r z y n ie s ie n o w e zd ob ycze. Z ostan ą one sp o ż y tk o w a n e w n o w y m w y d a n iu „ G lo ssa riu m ” D u c a n - g e ’ a, n ad k tó r y m p r a c u je k o m isja m ięd zy n a ro d o w a z u d zia łem P o la k ó w , a pod p rz e w o d n ic tw e m p ro f. F. B l a t t a z u n iw e r sy te tu w A a rh u s (D ania). A le n o w e w y d a n ie „ G lo ssa riu m ” n ie w y sta r c z y , sk oro b ę d z ie ono z k o n ie c z n o śc i za w iera ć p race o o g ran iczon ej ob jętości. O bok n o w e g o D u o a n g e’a z o sta n ie m ie jsc e n a rep er toria te r m in ó w p rzezn a czo n e d la p o szczeg ó ln y ch d z ie d z in historii.
W ten sp o só b z a r y so w u je się o b ecn ie rozw ój n ow ej g a łę z i badań, d la której n a zw a n ie z o sta ła je sz c z e o sta teczn ie u sta lo n a . S e m a n ty k a p o sia d a a k cep ta cję w y-· ra ź n ie filo z o fic z n ą , ty m c z a se m o m a w ia n a g a łą ź b a d a ń p o św ię c a się zn a czen iu h isto ry czn em u term in ó w . Z m ien n ość zn a czen ia gra tu w ię k sz ą rolę od filo zo ficzn ej ścisło ści, sk o ro h isto r y k o w i w ię c e j z a le ż y na taikim zro zu m ien iu term in u , ja k ie p o sia d a li lu d z ie od ległej epoki. D la te g o te ż albo trzeba b y na o k r e śle n ie o m a w ia n ej g a łę z i n a u k i h isto ry czn ej zn a leźć in n y term in , a lb o d od aw ać do sło w a sem a n ty k a d a lsze ok reślen ia: te r m in ó w prawnych·, te r m in ó w h isto r ii k u ltu r y etc. T erm in sem a zjo lo g ia r ó w n ie ż n ie je s t p o w sz e c h n ie p rzy jęty .
J e ś li ch od zi o m eto d ę o p r a c o w a n ia w y n ik ó w b a d a ń sem a zjo lo g ii, to są o n e p r z e d sta w ia n e w tr o ja k i sp osób . A lb o zm ierza s ię do w y d a n ia le k sy k o n u op raco w a n e g o przy w sp ó łp ra cy b a d a czy różn ych k r a jó w , a lb o d o stw o rzen ia rep erto riu m i g lo ssa r iu m jed n ej d zied zin y, o p a rteg o n a o b szern ych sz czeg ó ło w y ch a n a liza ch i w ie lk im m a te r ia le d o w o d o w y m , a lb o b a d a cze p o św ię c a ją się b a d a n iu p o szczeg ó l n y ch te r m in ó w na p r z e str z e n i w ie k ó w . P ra ce te w y m a g a ją d u żeg o w a r sz ta tu n a u k o w e g o w p o sta c i d obrze za o p a trzo n y ch b ib lio tek , sto so w a ć p o w in n y z zasad y sz e roko p o jętą m eto d ę p o ró w n a w czą . Z d rugiej stron y zm ien n o ść a k cep ta cji p o sz c z e g ó ln y c h te r m in ó w c z y n i d zied zin ę se m a z jo lo g ii szc z e g ó ln ie p o d a tn ą w p ły w o m history.zm u. N ie u leg a w ą tp liw o ś c i, ż e zn a czen ie b ad ań w z a k resie se m a z jo lo g ii czy też se m a n ty k i te r m in ó w h isto ry czn y ch p o sia d a dla ro zw o ju n auk h isto ry czn y ch d u że zn a c z e n ie i p rzy czy n ić się p o w in n o do p o d n ie sie n ia p o zio m u ś c isło ś c i o sią g a n y ch p r z e z n ie w y n ik ó w . P oza p r ó b a m i w sp ó łp r a c y m ięd zy n a ro d o w ej przy op raco w a n iu w y m ie n io n e g o na p o czą tk u le k s y k o n u n ie b y ło d otąd m ięd zy n a ro d o w y ch sp otk ań h isto ry k ó w , p o św ię c o n y c h tej n o w ej d zied zin ie — o sp o tk a n ia ch filo lo g ó w o p ra co w u ją cy ch n o w e g o D u c a n g e ’a tu n ie m ó w im y . M o żliw o ść p o d jęcia b ad ań z za k resu se m a z jo lo g ii czy s e m a n ty k i te r m in ó w h isto ry czn y ch na o b sza rze P o lsk i n ie w ą tp liw ie is tn ie je , a c z k o lw ie k z a so b y b ib lio teczn e p o sia d a ją w ie le lu k . S tą d jest to d ziś za g a d n ien ie d y sk u sy jn e dla k a ted r u p ra w ia ją cy ch h isto rię p o w szech n ą .
5 M. L u g g e , „ Gallia“ u n d „Francia" im M ittelalter. U ntersuchungen über den Z u sam m en h a n g zw ischen geografisch-historischer Term inologie u n d politischen D enken vom 6— 15 J a h rh u n d e rt, „ B o n n e r H isto risc h e F o rs c h u n g e n “ t . XV, B o n n I960, s. 245.
6 W . F r e u n d , M odernus u n d andere Z eitbegriffe des M ittelalters, „N eu e M ünstersche· B e iträ g e z u r G e s c h ic h ts fo rs c h u n g “ t . IV, 1957, s. V III, 114.
7 G . D u p o n t - P e r r i e r , Le sens des m o ts „Patria" e t „Patrie" en France au m o yen --âge e t ju sq u ’au d é b u t d u X V IIe siècle, R ev . H ist. t . 188, 1940.
θ J . L e j e u n e , Les no tio n s de „Patria" e t d>„episcopatus" dans le diocèse et le pays de Liège d u X I au X IV s., Anciens Pays et Assemblées d ’états, V III, L o u v a in 1955.
