463
jak wyrażenie uznania dla um iejętności prowadzenia badania historycznego przez w ytraw nego autora: wstęp, sześć rozdziałów, przypisy, indeks, spis rycin, spis treści, spis innych prac autora. Do tego osiem różnorodnych ilustracyj: jeden widok ówczesnego Wrocławia, dwa — Krakowa, 4 portrety (wśród nich W. Heltman, którego w pływ „musiał być duży“ na lw ow ian, dyskutujących spraw ę w zięcia udziału w zjeździe w rocław skim ). D odalibyśm y w ówczas może jedynie: w ydaje się, że bardziej uzasadnionym byłoby um ieszczenie wpierw w ykazu źródeł i literatury a dopiero po nim przypisów, w których nie podaje się tytułów prac cytowanych. N ie wskazanym też jest pom ijanie w tytułach przypisów liczbow ania rozdziałów. Co do reszty: opracowanie m etodycznie bez zarzutu.
Książka jest cennym przyczynkiem do dziejów polskości Wrocławia w w . X IX i przedstawia „mizerny rezultat sporów i zabiegów“ polityków pol skich owej doby. Zapoczątkowanie jednak tą książką serii, przeznaczonej przez nakładcę dla szerszych rzesz czytelników, dla celów samokształceniowych
(spójrzmy na str. 4-ą okładki) w ydaje się nam rzeczą problematyczną. Znając autora z poprzednich prac o roku 1848-ym, oczekujem y z n ie cierpliwością zapowiedzianej „Wiosny ludów w Europie i Polsce“.
Ksaw. św ierko w ski
Ellinor von P u t t k a m e r — D ie polnische Nationaldemokratie, Krakau, 1944, Schriftenreihé des Instituts für D eutsche Ostarbeit, Sektion Geschichte, Band 4. Str. 194 i mapa.
Badania nad najnowszą historią Polski znajdują się ciągle jeszcze w sta dium początkowym. D otyczy to także historii ruchów i partii politycznych w Polsce ostatnich lat kilkudziesięciu. Stosunkowo najlepiej znana jest historia P. P, S., znacznie mniej w iem y o przeszłości ludow ców i komunistów, a już m oże najmniej o przeszłości Narodowej Demokracji. Istnieje coprawda książka W ładysława Pobóg-M alinowskiego „Narodowa Demokracja 1887— 1918, Fakty i Dokum enty“, Warszawa 1933. Jest to jednak rzecz napisana bardzo tendencyjnie, z wyraźnym celem politycznym i mimo, że w niosła dużo no w ych informacji o przeszłości ND., m oże być raczej uważana za pam flet po lityczny jej przeciwnika, niż za dzieło naukowe. Obóz zw. narodowo-dem okra- tycznym n ie w ydał poza paroma popularnymi broszurkami żadnej poważ niejszej swojej historii. K siążki Dm owskiego i Seydy dotyczą działalności ND. tylko podczas W ielkiej W ojny i m ają także w dużym stopniu publicystyczny charakter. Tak w ięc ukazanie się w czasie w ojny książki o dziejach Narodo wej Dem okracji m ogłyby stanowić krok naprzód w badaniu tego odcinka dziejów Polski ostatnich lat kilkudziesięciu.
Autorka pracowała w polskich archiwach i bibliotekach. W czasie w ojny kontynuowała sw oje studia nad historią ND. z ramienia okupacyjnego Ost- institut i w październiku 1942 zakończyła swoją pracę."
W przedm owie E. v. P. pisze o celu swojej książki. N ie ma ona aspi racji, aby dojść do nowych w yników . Poniew aż historia ND. jest czytelnikowi niem ieckiem u przeważnie zupełnie nieznana, celem autorki jest ją uprzy stępnić, a zwłaszcza wykazać rolę ND. w czasie W ielkiej W ojny, Dla um ożli w ienia czytelnikowi niem ieckiem u w yciągnięcia w łasnych w niosków w przy pisach podane są teksty różnych dokum entów i programów ND.
Autorka opierała się przede w szystkim na źródłach drukowanych, któ rych w iele cytuje w odsyłaczach, zwłaszcza — publicystykę współczesną. Do m ateriałów rękopiśm iennych m iała dostęp w Archiwum A kt Nowych w War szawie, do niektórych papierów politycznych — w B ibliotece Krasińskich. W ykorzystała A rchiw um Nam iestnictwa w e Lwowie, oraz Archiwum P aństw o w e w Poznamiu. Miała także możność w glądu do Recueil des actes de la Confé rence' — tajnych aktów K onferencji Wersalskiej w 8-m iu tomach w oficjal nym w ydaniu paryskim. Stwierdza, że nie dotarła do archiwaliów Polskiego K om itetu Narodowego w Paryżu, K lubu Sejm owego Związku Ludow o-N aro- dowego i do papierów po hr. Maurycym Zamoyskim. Te podstawy źródłowe ograniczają oczyw iście wartość naukową książki. Autorka skupiła sw e zain
469
teresow ania na zewnętrznej stronie działalności ND. i to zwłaszcza w okresie W ielkiej W ojny, n ie zajm ując się praw ie zupełnie w ew nętrznym rozwojem ruchu narodowo-dem okratycznego i innym i stronami i okresami jego dzia łalności.
Książka podzielona jest na sześć rozdziałów, noszących następujące ty tuły: „Polski nacjonalizm przed W ielką W ojną“, „Passywizm “, „Zbieranie i aktyw izacja“, „Paryski K om itet Narodow y“, „ND. na Konferencji Pokojo wej w Paryżu“, „ND. w w nowopowstałej Polsce“. Jak widać z samego spisu rozdziałów, punktem centralnym zainteresowań autorki jest okres Wielkiej W ojny, i jem u poświęca ona przeważną część swojej książki. Rozdział pierwszy, dotyczący okresu przed W ielką Wojną, liczy 18 stron, rozdział ostatni, dotyczący okresu powojennego — n aw et tylko 10.
Autorka w idzi źródła Narodowej D em okracji w tradycji Towarzystwa Dem okratycznego. Omawia następnie w pierwszym rozdziale rozwój ND. przed W ielką Wojną, dzieląc jej historię na dwa zasadnicze okresy — rew o lucją 1905 roku. Omawia dosyć krótko, ale zgodnie z prawdą rolę T. T. Jeża, założenie Ligi Polskiej, przekształcenie Ligi Polskiej w Ligę Narodową, w e w nętrzną strukturę ND., rolę Ligi Narodowej jako jądra organizacyjnego i centralnego kierownictw a. N astępnie autorka charakteryzuje krótko osobo wość trzech najw ybitniejszych przywódców — Dmowskiego, Popławskiego i Balickiego, om awia krótko program i działalność legalnej nadbudówki Ligi Narodowej, to znaczy Stronnictw a Narodowo-Dem okratycznego. W iernie na- ogół jest opisana przem iana Narodowej Dem okracji ze Stronnictwa antyrosyj skiego na antyniem ieckie.
R ew olucję 1905 potraktowano pobieżnie. R ów nie m ało uwzględniono działalność ND. w Dumie. N ie dokładne są wzm ianki, dotyczące rozłam ów ND., które m iały m iejsce przed W ielką Wojną. P raw ie zupełnie n ie u w zglę dnione podłoże społeczne, na którym opierała się Narodowa Demokracja, i zm iany, następujące w tym podłożu.
A utorka uważa, że ND. w swojej polityce wobec Rosji przed W ielką Wojną n ie była kontynuatorką polityki Adama Czartoryskiego i W ielkopol skiego, ale raczej Tow arzystwa Dem okratycznego i Ligi Narodowej, pragnąc w istocie upadku zarówno Niem iec, jak i Rosji carskiej. Bardzo obszernie w ypadł w opracowaniu okres W ojny Światow ej. Autorka opiera się tu na bo gatej literaturze publicystycznej, n ie w nosząc jednak nic now ego poza faktam i, znanym i już z prac Dm owskiego i Seydy. Autorka omawia począt k ow ą bierną postaw ę ND., próby porozum ienia z Rosją wg. w ytycznych M ani festu w. ks. Mikołaja M ikołajewicza.Dość szeroko ujm uje późniejszą działal ność kół narodowo-dem okratycznych na Zachodzie, wśród em igracji w S ta nach Zjednoczonych, w Szwajcarii — akcję, prowadzącą do ugruntowania na Zachodzie opinii przychylnej postulatom narodowo-dem okratycznym. K lęska Rosji carskiej przyczyniła się w dużym stopniu do zm iany postaw y ND. Po nieudanych próbach uzyskania ustępstw od Rosji carskiej, po zaw iedzeniu się na rosyjskich liberałach, Narodowa Dem okracja przenosi sw ą działalność na Zachód, zw iększając znacznie sw oją aktyw ność i przechodząc na stanowisko, żądające pełnej niepodległości Polski. Szeroko opisana jest działalność publi cystyczna i dyplom atyczna przyw ódców ND. na Zachodzie Europy, działal ność, poprzedzająca powstanie A gencji Lozańskiej i Paryskiego K om itetu N a rodowego. Są także inform acje o powstaw aniu armii polskiej na Zachodzie. Stosunki, panujące w ów czas w kraju pod okupacją austriacką i n ie m iecką, autorka zna słabiej. W książce spotyka się w yrazy goryczy w obec P o laków, nie um iejących ocenić dobrodziejstw, płynących od okupantów. P. nie rozróżnia w łon ie obozu antyrosyjskiego dwóch zasadniczych grup — w ła ściw ych aktyw istów i L ew icy N iepodległościow ej — i łączy je razem w jeden w spólny obóz aktyw istów , co jest słuszne w odniesieniu tylko do początkowego okresu okupacji niem ieckiej w Polsce. Autorka nie wspom ina o późniejszej ew olucji w łon ie obozu antyrosyjskiego, która doprowadziła, po wybuchu r e w olu cji rosyjskiej, do zm iany postaw y L ew icy N iepodległościowej na an ty- niem iecką. Zgodnie z prawdą jest opisana rola przywódców narodow o-dem o kratycznych w kształtow aniu się stosunku do Polski czołowych przywódców K oalicji. Także rola ND. na K onferencji Pokojowej w Paryżu jest dosyć obiektyw nie omówiona.
470
Im bliżej nowszych czasów, tym mniej orientuje się autorka w polskich stosunkach w ew nętrznych. Pow ody utworzenia się Rządu Paderew skiego om ówione n ie dokładnie. Rola ND. w pierwszych parlam en tach polskich naszkicowana bardzo pobieżnie. N aw et Ό tak powszechnie zna nym i doniosłym zjawisku, jak o stosunku ND. do prezydenta Narutowicza i o atmosferze, w której narodziła się m yśl o m orderstw ie — autorka w spo m ina zaledw ie w jednym zdaniu. Późniejsza działalność ND. w Polsce odro dzonej, jej przem iany w ew nętrzne, rozłamy, ew olucja programowa w k ie runku faszystowskim — o tym w szystkim pisze się w tej książce bardzo po bieżnie, w ykazując nieznajomość ostatniego okresu dziejów ND.
Autorka zastrzega się wprawdzie, że trudno badać historię współczesną w obec braku wiarogodnych źródeł i małej wartości publicystyki. N ie jest to jednak argument, uspraw iedliw iający tak pobieżne om ówienie dwudziestu lat ostatnich. Książka kończy się stwierdzeniem , że klęska Polski jest w ynikiem k lęsk i system u, utworzonego w Wersalu, a w ina za upadek Państw a Polskiego spada na Becka, który odszedł od polityki Piłsudskiego, a zbliżył się do trady cyjnej endeckiej polityki. Tym politycznym stwierdzeniem zamyka się książka, m ająca cele nietylko naukowe, a i to w poważnej mierze także pro- pagandowo-polityczne.
W sum ie książka n ie w nosi nic rew elacyjnego. Jest ona podsum owa n iem faktów na ogół znanych i p odan ych 'w um iarkowanie tendencyjnym , jak na historyka niem ieckiego ostatnich lat, ośw ietleniu. N ajw iększą wadą książki jest zupełny brak analizy w ewnętrznej Narodowej Demokracji, jej' przem ian ze stronnictwa demokratycznego na faszyzujące i brak analizy podłoża społecznego ruchu narodowo-dem okratycznego. N ie mniej jednak książka jest ciekaw ym i cennym przyczynkiem do badań nad historią p oli tyczną Polski ostatniego okresu. Wartość książki powiększają dodatki, w k tó rych są zebrane dokumenty i programy różnych instytucji narodowo-dem o- kratyćznych i samego stronnictwa, oraz obfita bibliografia cytowana w przy pisach.
Ii. D unin-W ąsow icz
P euples et civilisations. Histoire générale publiée sous la direction d e L o u i s H a l p h e n et P h i l i p p e S a g n a c . — Tome X X . La faillite de la paix (1918— 1939), par M a u r i c e B a u m o n t , professeur au Conservatoire national des Arts et Méties. D euxièm e édition, Paris-Presses U niversitaires 1946, stron 817.
Z ogromnym zaciekaw ieniem bierzem y do ręki dwudziesty i tymczasem ostatni tom zbiorowej historii powszechnej, redagowanej przez Halphena i Sagnaca. Poprzednie tom y w zbudziły w nas uznanie gruntownością a zara zem św ieżością ujęcia, naciskiem położonym na stronę gospodarczą, spo łeczną i cyw ilizacyjną zjawisk, wszechstronnym potraktowaniem dziejów ca łego św iata, n ie ograniczonego do kilku głów nych narodów Europy. Tym m ocniej m usi nas zająć tom, poświęcony czasom nam współczesnym , w ypad kom, któreśm y sami przeżywali, pierwsza próba naukowego opracowania dziejów „m iędzywojennego“ dwudziestolecia. Jest to w samej rzeczy lektura niezm iernie zajmująca.
Ostatnia wojna odbiła się na losach tej książki. Rzecz, m ozolnie przygo tow yw ana przed rokiem 39-tym , została napisana i w ykończona w latach k a taklizm u, pod okupacją niemiecką, która utrudniała pracę i w różnoraki spo sób w pływ ała na form ułowanie sądów. W yszła z druku nazajutrz po zw ycię stw ie (I w ydanie 15. VII. 1945), a w ięc w chw ili, gdy upadek hitleryzm u po zw alał ująć całość jego dziejów; skądinąd jeszcze za w cześnie na to, aby autor m ógł spojrzeć na swoją epokę z punktu widzenia rzeczywistości powojennej. N iew ątpliw ie książka zyskała na tym, że ukazała się po w ojnie, a n ie przed 8 laty. Dopiero w rzesień 39. roku zam knął tam tą epokę i nadał jej w łaściw e oblicze. Gdyby n ie druga wojna, autor n ie dałby chyba sw em u dziełu tragicz nego tytułu: „Bankructwo pokoju“ ...
Wzorem poprzednich tom ów tej publikacji autor pomija w odsyłaczach aparat dowodowy, natomiast cytuje przy każdym ustępie ważniejszą
