Jadwiga Faust
Konserwacja gremiale haftowanego z
XVII w.
Ochrona Zabytków 28/2 (109), 125-129
1975
KOMUNIKATY, D Y S K U S J E
JA D W IG A FA U ST
KONSERWACJA GREMIALE HAFTOWANEGO Z XVH W.
W Pracowni Konserwacji T kanin Zabytkow ych Muzeum Narodowego w Krakowie w grudniu 1973 r. przystąpiono do konserwacji grem ialei haftowanego z pierwszej połowy X V II w., w yrobu zapewne miejscowego, krakowskiego. Z abytek należy do kolekcji Dom u J a n a M atejki i w in
w entarzu m uzealnym figuruje pod num erem MNK.IX-43082.
Gremiale (wymiary 85X 95 cm) z jedwabnego atłasu w kolorze jasnozielonym ozdobione jest lekko wypukłym ornam entem roślinnym , wyko nanym haftem kładzionym nicią złotą. K om
po-1 „Gremiale” jest to kwadratowa tkanina, którą w czasie uroczystych nabożeństw okrywa się kolana celebrującego biskupa, gd y ten na czas czytań liturgicznych odchodzi od ołtarza i zasiada na tronie.
2 Kustoszowi Domu Jana Matejki — pani mgr Barbarze Kuczała dziękuję za życzliwą zgodę na opublikowanie opisywanego zabytku.
1. Polskie gremialie h a f towane z X V I I w. 1. The embroidered gre mia! o f P olish m ake, 17th century
2. Fragm ent gremiale przed konserwacją w p o większeniu 2 : 1
2. P art of gremial prior to restoration, m agnified
2 X
zycja wyodrębnia kwadratow e pole środkowe z obiegającym je dookoła szerokim pasem bor- diury.
W części środkowej ornam ent rozłożony jest na osiach przekątnych i prostych, na przecięciu k tó rych znajduje się duży m otyw rozety. N a p rze kątniach umieszczono m otyw y sym etrycznych bukietów z dużym stylizowanym kwiatem (kwiat ostu?), tkw iących w m ałych -wazonach; na osiach prostych — wydłużone m otyw y liści. O rnam ent bordiury m a formę nieregularnej wici z takim i sam ym i stylizowanymi kw iatam i oraz kw iatam i, których kształt przypom ina m otyw y bota. W s ty lizacji poszczególnych motywów widoczne są wpływ y tureckie (kw iaty o dużym okrągłym środ ku promieniście otoczonym drobnym i płatkam i, form y motywów liści). Kol oi y styczny d e k t t k a niny jest bardzo prosty, choć pierwotny odm ienny był cd dzisiejszego. Od jasnozielonego tła a tłaso wego (atłas osnowowy pięcionitkowy) odcinał się h a ft w ykonany nicią złotą na m iękkim podkładzie ze sznurka bawełnianego. Z biegiem czasu cienkie pasem ka folii metalowej w ykruszyły się z nici i n a hafcie pozostała tylko tzw. dusza jedw abna w kolorze złotawobeżowym. Jedynym i barw nym i akcentam i były półkoliste form y umieszczone u nasady kwiatów. W ypełnia je ścieg płaski, w ykonany nitk am i jedw abnym i w kolorach złoto- beżowym, brązowym, cynobrowym i niebieskim w k ilk u kom binacjach: złoty z cynobrem, złoty z niebieskim lub brązowy z niebieskim. Nić s ta nowiąca h aft prowadzona jest nad podkładem i wzdłuż brzegów form ornam entu przytrzym yw ana n itk ą bawełnianą, k tó ra po lewej stronie tk an in y
3 Kierownikiem Pracowni Konserwacji Tkanin Z ab yt kowych Muzeum Narodowego w Krakowie jest dr Maria Taszycka. Konserwację opisywanego obiektu
przepro-tworzy rytmiczne ściegi krzyżowane. Nici jed wabne na powierzchni haftu nie stanowią jedno litej płaszczyzny, lecz dość rzadko układane tworzą ostrokątny zygzak. Większe formy orna m entu wypełnia wzór kostkowy, powstały przez odpowiednie rozmieszczenie ściegów przytrzym u jących nici jedwabne, które w polach przeznaczo nych do przeszywania wzorzystego układane były równolegle. Dogodny szkielet dla zbudowania ornamentu geometrycznego tworzyły nici pod kładu zastosowanego pod haftem. Na podkład ten użyto nici bawełnianych, o miękkim podwójnym skręcie S, o przekroju około 2 mm, w kolorze złocistobeżowym. Tkanina gremiale zabezpieczona była od spodu podszewką z grubego lnianego płótna nie barwionego, wykończoną brzegami pasem beżowej satyny szerokości 8 cm.
T kanina przekazana została do Pracow ni K onser wacji T kanin w stanie znacznego zniszczenia3. Uszkodzeniu przez zet lenie uległa w efekcie długo letniej ekspozycji osnowa atłasu stanowiącego tło haftu. N a znacznych płaszczyznach odsłonięty więc został w ątek u k ry ty pierw otnie pod osnową splotu atłasu osnowowego. Zniszczone też zostały nici haftu kładzionego. Cienka folia metalowa w ykruszyła się z nich całkowicie, ta k że nie znaczne jej ślady zachowały się ty lk o gdzie niegdzie przy ściegach przytrzym ujących. O dkryty w ten sposób jedwab tzw. duszy przecierał się z biegiem czasu na wypukłościach form ornam entu i w momencie oddania zaby tku do konserwacji u b y tk i jego szacowano na około 70% . Najlepiej zachowały się bawełniane nici tworzące podkład pod h a ft i dzięki nim wszystkie form y ornam entu
wadziła konserwator mgr Jadwiga Faust. W zagadnie niach konserwatorskich wymagających specjalnych po stanowień decydowano wspólnie.
3. Gremiale haftowane; A — fragment narożnika bordiury przed konserwacją, В —- in ny fragment n a rożnika po konserwacji
3. The embroidered gremial : A -— part of the border’s corner prior to restoration, В — the other part of the border’s corner after restoration
pozostały w stanie łatw ym do odczytania. Znisz czeniu przez w ytarcie przędzy uległy też części kw iatów wypełnione kolorowym jedwabiem. P o zostały nieduże ich fragm enty, ale dające dokładne wyobrażenie o pierwotnym wyglądzie.
S tan zabytku pogarszały poprzednie niewłaściwe napraw y. Podczas pierwszej, dokonanej praw do podobnie jeszcze w X IX w., zostało usunięte częściowo oryginalne atłasowe tło i zastąpione różniącą się od niego nieco odcieniem zieleni w iotką, jedw abną tk an in ą atłasową. N a nowym m ateriale zostały naszyte starannie wycięte ze zniszczonego tła fragm enty haftu. W latach czterdziestych naszego stulecia kolejne uszkodzenia tła były zabezpieczone cerowaniem. Było ono w ykonane grubą i sztyw ną nicią bawełnianą, krzyżow aną w pionie, poziomie i po przekątni. Cerowania dokonywano na podkładzie z kaw ał ków cienkiego, bawełnianego płótna w kolorze brązowym, z którym szycie związane zostało w praw ie nieodwracalny sposób. Znaczne płasz czyzny autentyku zniknęły pod grubą cerą z wierzchu, od spodu zaś zasłoniło go płótno. W wielu miejscach próby usunięcia ty ch cer nie dały pozytyw nych rezultatów , lecz przeciwnie — narażały zachowaną pod cerowaniem osłabioną m aterię zabytkow ą na zupełne rozsypanie.
Wobec opisanego powyżej stanu obiektu należało przed przystąpieniem do konserwacji zadecy dować :
— Co zrobić z tk an in ą atłasową uzupełniającą w ycięte p artie autentycznego tła ;
— Czy usuwać niewłaściwe cery, narażając a u te n ty k na zniszczenie, a w najlepszym razie n a bardzo duże osłabienie ;
— Czy pozostawić odsłonięty podkład z baw eł nianych nici w m otyw ach haftowanych, czy też uzupełnić brakujący jedwab ;
— Czy uzupełnić fragm enty ornam entu kw iato wego, wykonane kolorowymi nićm i jedw abnym i. P o rozważeniu powyższych problemów p rzyjęto następujący to k postępow ania :
— Nowe części jedwabnego tła postanowiono pozostawić obok autentycznego. Dla usunięcia ich byłoby konieczne odpruwanie i ponowne naszyw anie motywów haftu znajdujących się częściowo n a tle nowym. Odpruwanie ty ch form — gęsto i dość starannie przyszytych — nie byłoby korzystne dla auten tyk u . P onadto nie zyskałoby się ani wizualnie, ani technicznie nic właściwszego, zwłaszcza że kolor i lśnienie ty ch poprzednich uzupełnień dość dobrze harm onizuje z a u te n tycznym tłem tkaniny.
— Niewłaściwe cery postanowiono usunąć ty lk o w ty ch miejscach, gdzie da się to zrobić bez zniszczenia, a naw et osłabienia a u te n ty k u ; p o sta nowiono też usunąć od spodu ła ty płócienne, k tóre nie spełniają funkcji dublującej.
— B rakujące fragm enty h a ftu wypukłego p o sta nowiono uzupełnić, posługując się n atu ralny m jedwabiem o minimalnej różnicy lśnienia dla w yodrębnienia części autentycznych. Odsłonięty
1 2 8
spod h a ftu kładzionego podkład baw ełniany, n a którym nie pozostały już naw et ślady nici m e ta lowych, stworzył zdeform ow any w dużym sto p n iu ornam ent, przekreślający cechy charakterystyczne h a ftu wypukłego. Zwięzłość i wypukłość form została zam ieniona w bezkształtne pęki m atow ych nici. W bardzo nielicznych m otyw ach zachow any auten ty czn y jedw ab dawał pojęcie o wyglądzie reliefu. Ponieważ luźno leżące pęki nici należało i ta k w jakiś sposób zabezpieczyć przed możliwością zahaczenia ich i rozerwania, a co za ty m idzie uszkodzenia też autentycznego tła, postanow iono uzupełnić zniszczony jedw ab w sposób najbardziej zbliżony do au ten ty k u i przy zachowaniu zasady odwracalności zabiegu konserwatorskiego.
— Płaszczyzny zahaftow ane kolorowym jed w a biem postanow iono zostawić w stanie obecnym , zabezpieczając tylk o h a ft w m iejscach specjal nego zagrożenia. R ekonstrukcja h aftu , niezależnie od przeciw wskazania n a tu ry czysto konserw ator skiej (wprowadzenie nowych nici pom iędzy w y ta r te w płynęłoby niekorzystnie n a a u ten ty k ), nie byłaby celowa. H a ft barw ny spełnia w k o m pozycji funkcję drugorzędną, stanow i bowiem ty lko elem ent w ypełniający, nie zaś konstru kcyjn y i sta n jego obecnego zniszczenia nie zaciera form y ornam entu.
Po powzięciu ty c h decyzji przystąpiono do k o n serwacji obiektu. Pracę rozpoczęto od w ykonania licznych prób trw ałości barw ników użytych p ie r wotnie do farbow ania tkanin y, m ając n a uwadze konieczność oczyszczenia obiektu przy użyciu wody i środka piorącego. W yniki ty ch prób okazały się pozytyw ne.
N astępnie usunięto w m iarę możliwości niewłaściwe cery i zeszycia oraz od spodu wszystkie niefunkcjo nalne podkłady płócienne. P rzy usuw aniu ty ch cer brano pod uwagę możliwość zdeformowania lub zbytniego osłabienia niektórych fragm entów a u te n ty k u w czasie oczyszczania; usuw ano tylko te, k tóre m ożna było usunąć bez ubocznych niekorzystnych efektów. N astępnie dla zabezpie czenia całej tk an in y , a szczególnie najbardziej zniszczonych fragm entów , podszyto ją bawełnianą gazą.
W przygotow anej kąpieli z korzenia m ydlnicy lekarskiej (R adix Saponariae) oraz wody destylo wanej o właściwej tem peraturze oczyszczono tkaninę. Po kilk u przepłukaniach, również w wo dzie destylowanej rozłożono tk an in ę n a gładkiej płaszczyźnie do wysuszenia. N astępnie usunięto baw ełniany podkład oraz te cery, które pozosta wiono uprzednio m ając n a względzie stan tkan iny w czasie oczyszczania. Całość lekko odparowano. K olejną czynnością było dublowanie tkaniny n a podkładzie z cienkiego płótna bawełnianego ufarbowanego n a odpowiedni kolor ; cel zabiegu — wzmocnienie osłabionej tk a n in y tła i zapewnienie odwracalności konserwacji.
P rz y farbow aniu płó tn a bawełnianego oraz nici jedw abiu naturalnego posługiwano się barwnikami bezpośrednim i.
Dublowano kolejnym i płaszczyznam i wielkości usuwano jeszcze resztki niewłaściwych zeszyć około 20X 20 cm, następnie uzupełniano jedw abny i cer. N a koniec całość zabezpieczono od spodu h a ft. W czasie ty ch prac w m iarę możności podszewką i przygotowano do zawieszenia.
mgr Jadw iga Faust Pracownia Konserwacji Tkanin Zabytkowych Muzeum Narodowe — Kraków
RESTORATION OF THE EMBROIDERED GREMIAL DATING FROM THE 17TH CENTURY
The gremial, or a square-shaped piece o f cloth placed on a bishop’s lap when he was seated at Mass, has been m ade from the bright green coloured silk satin and decorated w ith the slightly raised floral ornaments. The border is filled w ith an ornament composed of irregular runners w ith flowers. In the style o f decorative m otifs clearly apparent are the Turkish influences. The embroidered gremial was in 1973 sent to Laboratory for Restoration of Old Textiles, N ational Museum, Cracow exhibiting a far advanced deterioration as e.g. rotted satin warp, decayed embroidery threads, worn out yarn in ornaments, etc. The restoration was carried out by the author o f the present report who prior to
restoration proper subjected a number o f dyes to trials aimed at establishing of their fastness.
As the first step the old mends were removed and the whole cloth sewn onto a cotton gauze. The cleaning was carried out in a bath prepared from th e fuller’s herb (Radix Saponariae officinalis) and distilled water. The cotton gauze underlay has been rem oved from the dried cloth which in turn was relined on a thin cotton cloth layer thus providing reinforcement to the original cloth background. The restoration was completed b y securing the cloth w ith a new lining and then prepared for hanging.
WILLIAM A. OD DY
KONSERWACJA CZARNEJ JAPOŃSKIEJ LAKI*
L akai weszła w użycie w Chinach nie później niż około początku drugiego tysiąclecia p.n.e. i od tego czasu była szeroko stosow ana w rękodziel nictw ie i produkcji dzieł sztuki. Surowiec do wyrobu laki otrzym uje się ze specjalnego gatunku drzew (Rhus vernicifera), k tó re przypuszczalnie wywodzą się z Chin, skąd przeniesione zostały do Jap o n ii. U zyskuje się go przez nacinanie pni 8-10-letnich drzew i zbieranie ściekającej żywicy, w sposób podobny do zbierania żywicy kauczuko wej. N astępnie przez długotrwałe mieszanie i fil trow anie przez konopną tkaninę, oczyszcza się go, gotowy zaś p ro d u k t przechowuje w herm etycz nych pojem nikach.
L aka stosow ana jest niem al wyłącznie jako deko racyjna powłoka n a przedm iotach w ykonanych z ceramiki, drzewa, tk an in y lub odpowiedniego m etalu. Spotykana często gruba powłoka laki, uzyskiw ana przez nanoszenie cienkich jej warstw, posiada powierzchnię reliefowo rzeźbioną. W za
leżności od domieszek laka wschodnia w ystępuje w różnych kolorach. Świeżo nałożona uzyskuje odpowiednią tw ardość przez suszenie w p o mieszczeniach o stosunkowo wysokiej wilgotności. Z p u n k tu widzenia historii sztuki wschodnia laka została szeroko opisana w wielu różnych publi kacjach2 i choć szczegóły produkow ania i p rzy gotowania surowca podane są w Encyclopaedia Brytannica oraz w różnych naukowych leksyko n ach 3, to jednak dokładny sposób produkow ania laki jest poza Azją mało znany.
Stosowane na W schodzie trad ycyjn e m etody napraw y uszkodzonych przedm iotów m uzealnych p okrytych laką polegają na użyciu świeżej laki, odpowiednio zabarwionej, jednakże surowiec ten nie jest łatw o dostępny w Europie. S tąd też przy podejm owaniu prac konserw atorskich i restauracyjnych szuka się m ateriałów zastęp czych.
* Składam w tym miejscu podziękowanie p. Elżbiecie Nosek za jej pomoc w pracy eksperymentalnej. Składam także w yrazy wdzięczności dr. A. E. Wernerowi, kierow nikowi Laboratorium Badawczego przy British Museum, za zachętę do podjęcia tej pracy.
1 Słowo ,,laka” u żyte w tym artykule oznacza w yciąg
z drzewa Rhus vernicifera, używ any szeroko w Chinach 1 Japonii przy produkcji dzieł sztuki.
2 L e e Y u - K u a n , Oriental Lacquer A rt, Tokyo
1972 ; О. L u z z a t o - B i l i t z , Oriental Lacquer,
London 1969.
3 Thorpe’s Dictionary of A pplied Chemistry, London 1946. 129
