Krystyna Rosińska
Zabytki techniki istotnym
świadectwem kultury materialnej
narodu i przedmiotem
zainteresowania nauki
Ochrona Zabytków 35/3-4 (138-139), 225-227
in the two above-mentioned conservation branches are far behind the factual needs. The administrative division, mutual isolation of the two branches without any grounds for under standing have brought in conservation practice to the con dition where a harmonous cooperation of the two conservation services is found rather rarely. D efinite measures quite often result in sharp conflicts. Still, as a rule, there are no contacts and it is even not realized that in some respects problems of the protection o f nature and the protection of monuments are interlinked. This situation can be found at all levels of manage ment and administration starting from ministries through voivodship authorities down to the lowest level of communes. Such a division has resulted in differences in terminology, which makes the understanding between the two branches still more difficult.
In this context, the object of the seminar was, on the one part, a broad discussion on problems of territorial relations between the protection o f nature and the protection of monuments of
culture. On the other hand, organisers o f the seminar ex pected proposals for such changes in the organisation of official structures which would in fact become interlinked and would result in the merger of actions undertaken by two separate branches, i.e. the Ministry o f Forestry and Timber Industry and the Ministry of Culture and Arts.
The system of the protection of natural resources should be manifested in the follow ing fields:
1. the sphere of land development as a branch integrating the two scopes of conservation protection
2. the sphere o f the execution of plans o f land development and programmes of conservation protection
3. the legislative and origanisational sphere covering the above two zones, and
4. the sphere of the education and upbringing of the society as well as its encounter with natural environment and cultural property.
KRYSTYNA ROSIŃSKA
Z A B Y T K I TECH NIK I ISTOTNYM ŚW IADECTW EM KULTURY M A T ER IA LN EJ N A R O D U I PRZED M IO TEM ZA IN T E R E SO W A N IA N A U K I
Problem y zabytków techniki n a D olnym Śląsku były tem atem n arad y roboczej zorganizow anej w m arcu 1982 r. przez In sty tu t H istorii A rchitektury, Sztuki i T echniki Politechniki W rocław skiej, z inicjatyw y Z a rządu M uzeów i O chrony Z ab y tk ó w M inisterstw a K ul tury i Sztuki. O m ów iono tak że spraw y organizacyjne i szkoleniow e zw iązane z o chroną zabytków techniki w skali k raju . W spotkaniu tym wzięli udział p rzed sta wiciele In sty tu tu H istorii K u ltu ry M aterialnej PA N , Instytutu H isto rii A rchitektury, Sztuki i T echniki P oli techniki W rocław skiej, O środka D okum entacji Z a b y t ków, N aczelnej O rganizacji Technicznej — M uzeum T echniki, w ojew ódzkich konserw atorów zabytków z D olnego Śląska, K atow ic i Kielc. W program ie dw u dniow ego spo tk an ia obok w ystąpień w prow adzających dyrektorów Z arzą d u M uzeów i O chrony Z abytków M KiS doc. d r K. Paw łow skiego oraz In sty tu tu H istorii A rchitektury, Sztuki i T echniki Politechniki W rocław skiej prof. d r J. R ozpędow ski, W ojew ódzki K onserw ator Z ab y tk ó w we W rocław iu m gr inż. arch. J. C em pa przedstaw ił inform acje n a tem at stanu ochrony zab y t ków techniki w regionie, zaś przedstaw iciele Z espołu ds. O chrony Z ab y tk ó w D rogow ych i M ostow ych C en tralnego Z arzą d u D róg Publicznych z W arszaw y (J. Ni- kolska) i W rocław ia (inż. J. Q uirini), mówili o ogólnych zasadach pracy Z espołu oraz przedstaw ili inform ację o w ynikach w stępnej ew idencji tej grupy zabytków na terenie w ojew ództw w ałbrzyskiego i wrocławskiego. D r St. Januszew ski z IH A S iT Politechniki W rocław skiej om ów ił w ybrane problem y ochrony zabytków techniki we w spom nianych w ojew ództw ach. U czestnicy narady mieli m ożność zwiedzić zabytki techniki m iasta W ro cła wia (m.in. w odociągi m iejskie i śluzy), a w W ałbrzychu niektóre z abytki techniki górniczej w kopalniach „Tho- rez” i „V icto ria” . O b rad o m przewodniczyli — prof. Z. Sroczyński, doc. K. Paw łow ski, prof. J. R ozpę dowski.
Z arząd M uzeów i O chrony Z ab y tk ó w inicjując n aradę, wziął pod uwagę dw a nader istotne fakty:
— że jest to region, gdzie zabytki techniki m ają decy dujące znaczenie dla k rajo b razu kulturow ego, ze wzglę du na znaczną ich liczbę i wysoką w artość,
— we W rocław iu pow stał liczący się ośrodek naukow y, który podjął tem atykę zabytków techniki, m oże już p o chw alić się pow ażnym i pracam i w zakresie ich ewidencji i badań podstaw ow ych.
P olitechnika W rocław ska, jako pierw sza — i doty ch czas — jedyna uczelnia w k raju , u tw o rzy ła w 1968 r. Z ak ład H istorii Techniki, włączony do In sty tu tu H is torii A rchitektury, Sztuki i Techniki. Z w iązane to było ze stale rosnącą potrzebą hum anizacji techniki, m.in. p o przez znajom ość przeszłości i praw rządzących jej roz wojem. Z ak ład H istorii T echniki — p racu je tam 5 osób — prow adzi studium d o k to ra n c k ie z zakresu nauki i techniki, z pom ocą naukow ców z całego kraju. O bok b a d ań podstaw ow ych z dziedziny n au k ścisłych (elektronika, historia górnictw a, lotnictw a, dźwigów b u dow lanych, książka techniczna, rozw ój środków loko mocji) Z a k ła d prow adzi działalność d y d ak ty c zn ą i k o n serw atorską (ewidencja zabytków techniki). Istnieje szczególna p otrzeba prow adzenia b a d a ń podstaw ow ych i studiów w zakresie różnych dziedzin techniki X IX i X X w., dotychczas zupełnie nie przeb ad an y ch , n a zle cenie W ojewódzkiego K onserw atora Z ab y tk ó w w e W ro cławiu.
Inform acje przedstaw ione przez W K Z we W rocław iu i przedstaw icieli C entralnego Z arz ą d u D róg P ublicz nych, w skazały n a znaczne nasycenie tych obszarów dużej klasy zabytkam i techniki. N ic dziw nego zresztą skoro tradycje przem ysłow e na D olnym Śląsku sięgają głęboko w średniowiecze, a znajom ość ich początków jest po p rostu niezbędna d la zrozum ienia obecnego roz w oju przem ysłu. Potw ierdził to w sw ym w ystąpieniu m gr T. K aletyn, dy rek to r O środka A rcheologiczno-K on
serw atorskiego we W rocław iu. Inw entaryzacja p ro w a dzona przez tę placów kę ujaw niła m.in. istnienie n a tych terenach wielu śladów zabytków techniki, tak ich jak huty szkła, kam ieniołom y itp. D r St. Januszew ski p rzed staw iając dotychczasow e prace In sty tu tu w zakresie ewi dencji zabytków techniki n a D olnym Śląsku, stw ierdził iż dotychczasow a p ra k ty k a pozw ala nakreślić pewne uogólnienia w ty m zakresie. I ta k ewidencję pow inno prow adzić się w edług poszczególnych branż, poniew aż wym aga to uprzedniego, chociaż bardzo ogólnego, p o znania historii danej dziedziny i podstaw ow ych p roce sów technologicznych. Z espoły prow adzące ewidencję powinny sk ład ać się ze specjalistów kilku dziedzin, t a kich ja k historycy techniki, k u ltu ry m aterialnej, historii gospodarczej. Rów nocześnie w szystkie decyzje w oje w ódzkich konserw atorów zabytków , dotyczące zabytków techniki, m uszą być konsultow ane w łaśnie z tak im ze społem , aby m ieć gw arancję nie popełnienia błędów . Podczas n arad y wiele m iejsca poświęcono spraw om o r ganizacyjnym , w tym także problem om kształcenia spec jalistów , zajm ujących się zagadnieniam i zw iązanym i z ochroną zabytków techniki w Polsce. I tu w yłoniło się kilka w ażkich problem ów — p o trzeb a przygotow ania odpow iedniej k a d ry dla prow adzenia b adań, w ykonania odpow iedniej d o k u m en tacji dla tej grupy zabytków oraz dok o n an ia pełnego rozpoznania zasobów. P rzew ażała opinia, że w spom niane problem y m oże rozw iązać jedy nie szkolnictw o wyższe lub instytuty naukow e. Z godnie stw ierdzono, że In sty tu t H istorii K u ltu ry M aterialnej P A N pow inien być instytucją w iodącą w rozw iązyw aniu problem ów zabytków techniki i k o ordynującą prace prow adzone w tym zakresie. Ju ż sam fakt, że bad an ia nad zabytkam i techniki prow adzone są od 1950 г., a re zultaty jak dotychczas n ad er skrom ne, mówi sam za siebie. W skazuje to dobitnie na potrzebę w prow adzenia zasadniczych zm ian organizacyjnych, stw orzenia innego m odelu służb konserw atorskich dla zabytków techniki, pow ołania w za k ła d a c h pracy, kopalniach, fabrykach — konserw atorów zabytków techniki oraz grom adzenia ta m tych zabytków np. w tzw. izbach pam ięci. P o d kreślono, że jedyny chlubny w yjątek w tym zakresie stanow i Z agłębie S taropolskie i przem ysł w łókienniczy. Potw ierdzono opinię o niskiej k u ltu rze technicznej n a szego społeczeństw a i konieczności odpow iedniego n a nie oddziaływ ania, poprzez prow adzenie odczytów, p re lekcji czy w ydaw nictw a popularno-naukow e. Jedn ak że z tym ostatnim stw ierdzeniem wiąże się konieczność kształcenia re d ak to ró w czasopism technicznych. W tr a k cie dyskusji podnoszono tak że potrzebę zorganizow ania specjalistycznej biblioteki, niezbędnej d la kształcenia f a chowców w zakresie ochrony zabytków techniki. Z ab y tk i techniki, k tó re zw iedzano, w zbudziły zro zu m iałe zainteresow anie uczestników narady, a naw et p o dziw d la niekiedy w spaniałej, m onum entalnej a rch itek tury początków X X w ieku. U d erzała w ielka ró żn o ro d ność budow li i inw encja ich tw órców , funkcjonalność niem al zawsze w idoczna w bryle architektonicznej. Z a interesow anie w rów nym stopniu budziły zabytki ru ch o
me — maszyny i urządzenia techniczne, zachow ane nie kiedy znakom icie. N ajlepszym przykładem m oże być w nętrze jednego z budynków wodociągów m iejskich we W rocław iu, z pełnym wyposażeniem technicznym . T am w łaśnie wszystkie urządzenia i m aszyny m ogą być w każdej chwili uruchom ione, będąc praw dziw ie „ży wym ” m uzeum techniki.
H istorię górnictw a w rejonie w ałbrzyskim przedstaw iła d o k to ra n tk a S tudium N au k i i T echniki m gr E . Piątek. T radycje górnictw a węglowego w tym rejonie sięgają X V stulecia, a z zachow anych dokum entów w iadom o, iż kopalnictw o było św ietnie zorganizow ane, na wyso kim poziomie. Szczyt rozw oju osiągnęło ono w X V III w.,
dzięki w zorow aniu się n a system ie angielskim . W krótce też D olny Śląsk stał się ośrodkiem przodującym w ro z woju techniki górniczej, w skali europejskiej.
Podsum ow ania n a rad y dokonali prof. J. R ozpędow ski i doc. K. Paw łow ski. P odkreślono konieczność p ro w a dzenia b a d a ń podstaw ow ych d la poszczególnych dzie dzin techniki oraz pow ierzenie Instytutow i H istorii K u l tu ry M aterialnej P A N funkcji w iodącej w koordynacji wszystkich d ziałań w tym zakresie, potrzebę kształcenia fachow ców dla ochrony zabytków techniki, chociaż o tw artą pozostaje spraw a kim b ęd ą ci ludzie i kto m a finansow ać ich późniejsze prace. In sty tu t H istorii A rch i tektury, Sztuki i T echniki Politechniki W rocław skiej z a deklarow ał chęć organizow ania kilkudniow ego sem ina rium poświęconego jednej z dziedzin techniki. Istnieje potrzeba prow adzenia ewidencji zabytków techniki przez specjalistyczne zespoły. N iezm iernie ważnym z a daniem jest rów noczesne popularyzow anie k u ltury tech nicznej i zabytków techniki w społeczeństwie.
U czestnicy narad y podkreślili potrzebę organizow ania kolejnych konferencji poświęconych zagadnieniom z a bytków techniki i przeglądow i działań prow adzonych w tym zakresie. U stalono równocześnie, że jeszcze w 1982 r. W ojew ódzki K onserw ator w K ielcach zo rg a nizuje ogólnopolską konferencję, pośw ięconą zabytkom techniki Z agłębia Staropolskiego. W ów czas też m iałyby być przedstaw ione dalsze d ziałan ia ochrony zabytków techniki w skali k raju . N atom iast G órny Śląsk pow inien być organizatorem ogólnopolskiej konferencji m o n o te m atycznej, poświęconej górnictw u węgla. M iałab y być ona zorganizow ana przy w spółudziale przedstaw icieli tego resortu, a jej przebieg zaprezentow any w telew izyj nym cyklu „O calić od zapom nienia” . Popularyzację z a gadnień zw iązanych z ochroną tej grupy zabytków n a le żałoby rozpocząć w ydaniem k o m u n ik atu o d ziałaniach Z a k ła d u H istorii T echniki Politechniki W rocław skiej w tym zakresie, a przem ysł skłonić do finansow ania tego typu publikacji, zw łaszcza gdy m onografie d o ty czyć będą danego zak ład u , k o p aln i czy fabryki. N a z a kończenie uczestnicy n arad y stwierdzili, że jeden z n u m erów k w artaln ik a „O chrona Z abytków ” należałoby w całości poświęcić w łaśnie problem om zachow ania zabytków techniki.
mgr K rystyna Rosińska Ośrodek Dokumentacji Z abytków w Warszawie
M ONUM ENTS OF TECHNICS — AN ESSENTIAL ELEMENT OF THE M ATERIAL CULTURE OF THE N ATIO N AS WELL AS THE OBJECT OF INTEREST FO R SCIENCE
Problems of technical monuments in the Lower Silesia were the subject matter for a working symposium organised by the Institute of the History o f Architecture, Science and Technol ogy at the Higher School of Engineering in Wroclaw upon the request of the Main Board for Museums and Monuments Protection attached to the Ministry o f Culture and Science. The programme of the symposium envisaged also a discussion o f organisational and training problems associated with the preservation of monuments o f engineering in the whole co untry. The meeting was attended by representatives of the Institute o f the History o f Material Culture o f the Polish Academy o f Sciences, the Institute o f the History o f Archi tecture, Arts and Technology o f the Wroclaw Higher School o f Engineering, the Supreme Technical Organisation (NOT), the Technical Museum and also by district monuments con servators from the Lower Silesia.
An important place in the discussions was occupied by organisational problems including the question of training the specialists who would deal with the protection of technological monuments in Poland. A number of important problems were raised, to mention only the need for the preparation of personnel qualified to carry out studies, to draw the necessary documentation for this group of monuments and to fully re cognize the resources.
It was agreed that the Institute of the History of Material Culture attached to the Polish Academy of Sciences should be a leading organisation in solving the problems of monuments o f engineering and coordinating works in this field.
There exists also a need to record monuments o f technology by specialized teams. Of utmost importance is also the task to popularize technical culture and technological monuments in the society.
CZESŁAW KIEŁBOŃ
C E R K IE W W Ś W IĄ T K O W E J M A Ł E J *
W śród stosunkow o niewielu zachow anych cerkw i łem kow skich, ta k licznych w okresie m iędzyw ojennym , na obszarze P ogórza Beskidzkiego zn ajduje się drew niana cerkiew w Świątkowej M ałej — wsi położonej n a terenie gm iny K rępna w woj. krośnieńskim . C erkiew do chwili obecnej nie d o czekała się odrębnego opracow ania w lite ratu rze naukow ej, aczkolw iek b y ła przedm iotem b ad ań prow adzonych przez architektów i historyków sztuki. O biekt usytuow any jest pośrodku wsi Św iątkow a M ała, n a północnym stoku niewielkiego w zgórza, w odległości około 30 m od drogi wiejskiej Św iątkow a W ielka — G rab. Po stronie wschodniej, w odległości około 50 m znajduje się stary cm entarz grzebalny z częściowo znisz czonym i nagrobkam i. Sam a cerkiew orientow ana w yko nan a jest z drew na i sk ład a się z nawy, przylegającego do naw y od w schodu prezbiterium , a od zachodu — ba- bińca oraz dobudow anej później dzw onnicy z obejściem , kryjącej przedsionek. D rzw i wejściowe do przedsionka osłonięte są niew ielką przybudów ką. N aw a i p rezbite rium przykryto typow ym d la cerkw i łem kow skich z a m knięciem zw anym „w iercham i” , babiniec, przedsionek i d o budów ka drew nianym stropem belkowym . W yso kości poszczególnych części cerkw i, zarów no w bryle, ja k i w ew nątrz, są w yraźnie zróżnicow ane, przy czym dzw onnica jest częścią najw yższą i tw orzy dom inujący akcent pionow y. N aw a przez swą kubistyczną form ę tw orzy głów ny człon budow li, k tó rem u pod p o rząd k o w a ne są części pozostałe, tzn. prezbiterium , babiniec i przedsionek.
W szystkie ściany nawy, prezbiterium i bab iń ca są k o n strukcji wieńcowej, w ykonane z jodłow ych i św ierko
* Komunikat jest skróconą formą dokumentacji naukowo- -historycznej opracowanej przez autora w Pracowni Dokumen tacji Naukowo-Historycznej PKZ Oddział w Lublinie w 1970 r. na zlecenie W ojewódzkiego Konserwatora Zabytków w R ze szowie (maszynopis dokumentacji w: WKZ Rzeszów, PKZ Od dział w Lublinie).
w ych bierw ion, czterostronnie ociosanych i zwęgłowa- nych n a jaskółczy ogn. Ściany od zew nątrz oszalow ano pionow o deskam i i zwieńczone profilow anym gzymsem ze śladam i polichrom ii. Ściany dzwonnicy, obejścia i przedsionka m ają konstrukcję ram ow ą z oszalow aniem deskow ym . R am y dzw onnicy w ykonane są z czterech jednolitych słupów zaczopow anych dołem w dębowe podw aliny, g ó rą osadzonych w k ratę w zm ocnioną prze cinającym i się gwiaździście czterem a belkam i. Poniżej słupy pow iązano ryglam i poziom ym i, z których cztery gó rn e stanow ią podstaw ę izbicy. D zw onnica zakończona jest ośm ioboczną cebulastą kopułą.
K orpus naw y przykryw a dw ukrotnie załam any dach czterospadow y nam iotow y z uskokiem w połow ie wyso kości, zw ieńczony ośm ioboczną ścianką z k o p u łą i la tarn ią. D ach naw y kryty jest gontem , z tym że jego z ach o d n ią część obito b lachą stanow iącą przedłużenie p o k ry cia dw uspadow ego dachu babińca. D ach prezbi terium , podobnie jak i d ach nawy, posiada uskok. Pierw sza jego część (pod uskokiem ) jest trójspadow a, ze szczytem zachodnim przyległym do nawy, dru g a (pod uskokiem ) nam iotow a, zw ieńczona ośm ioboczną cebu lastą k o p u łą o raz ślepą la ta rn ią z k o p u łk ą i m etalow ym krzyżem . D ach prezbiterium i k o p u ła obite są gontem . L a ta rn ia z k o p u łk ą i podstaw a krzyża — blachą. C erkiew m a w yjątkow o bogate wyposażenie składające się z ikonostasu oraz cennych ikon, których m etryka sięga połow y X V II w.
Ik o n o stas m a ch a ra k te r pseudorenesansow y z o rn am en ty k ą o m otyw ach barokow ych i rokokow ych. Pod wzglę dem stylow ym nie jest on jednorodny, być m oże jest to częściowo przerobiony i przem alow any ikonostas z cer kw i wcześniejszej. N ajcenniejszą z zachow anych ikon jest niew ątpliw ie ikona Sądu O statecznego zaw ieszona n a południow ej ścianie w pobliżu babińca. O b raz o ty pow ej d la tego rodzaju ikon kom pozycji m alow any jest tech n ik ą tem perow ą na podobraziu w ykonanym z p io now o łączonych desek. Ik o n a jest sygnow ana cyrylicą 227
