Miasta Pomorza i zagadnienie zabytków urbanistycznych na Pomorzu

Kazimierz Dziewoński

Miasta Pomorza i zagadnienie

zabytków urbanistycznych na

Pomorzu

Ochrona Zabytków 7/4 (27), 221-235

1954

OCHRONA ZABYTKÓW

ROK Uli

M IA S T A PO M O R Z A I Z A G A D N IE N IE Z A B Y T K Ó W U R B A N IS T Y C Z N Y C H N A P O M O R Z U

KAZIMIERZ DZIEWOŃSKI

W k ró tk im a r ty k u le pośw ięconym p ro b le m a ty c e jed n eg o reg io n u tru d n o zajm ow ać się o g ólnym i zag a d n ien iam i zab y tk ó w i ich ochrony. N iem niej z konieczności n ależy pośw ięcić k ilk a słów ogólnej c h a ra k te ry s ty c e z a b y tk ó w u rb a n isty c z n y c h , p rz e c iw sta w iają c je in n y m ro d zajo m zab y tk ó w , a w szcze­ gólności zab y tk o m a rc h ite k to n ic zn y m ze w szy stk ich n a jb a rd z ie j do n ich z b li­ żonym . C h a ra k te ry s ty k a ta k a pozw oli n a jp ie rw n a o k re śle n ie typów zab y tk ó w , z k tó ry m i m am y do czynienia n a P om orzu, a n a stęp n ie, po zap o zn an iu się z ich o becnym stan e m , n a sfo rm u ło w an ie p ro g ra m u w zg lęd n ie zasad ich o c h ro n y i u ż y tk o w a n ia oraz ew e n tu a ln e j rek o n stru k c ji.

I. O k r e ś l e n i e z a b y t k u u r b a n i s t y c z n e g o . Za zab y tek u r b a n i­ styczny u w ażam y w zasadzie u k ła d p rz e strz e n n y całego osiedla ( a w ięc z a ­ rów no m ia sta ja k i wsi) lub iego fu n k c jo n a ln ie w y o d ręb n io n ej części, p o w sta ły

П R 4 (27)

Ryc. 224. Plan Chełmna — układ szachownicowy z XVIII w. (wg Bau und K unst­ denkmäler der Provinz Westpreussen).

w w yniku przem ian dziejow ych a stanow iący zam kniętą kom pozycję plastyczną o dużej w artości historycznej lub artystycznej. Przez użycie term in u „u kład przestrzenny“ w m iejsce najczęściej stosowanego „plan u “ w yraźnie p o d k re­

ślam y trójw ym iarow y ch a ra k te r zabytków urbanistycznych. Słowo „p lan “ sugeruje bowiem kompozycję płaską w zględnie odw zorow anie u k ład u b ry ło ­ wego n a płaszczyźnie.

W m yśl powyższej definicji pojedynczy budynek n aw et najw artościow szy nie jest zabytkiem urbanistycznym ; zabytkiem takim może być dopiero zespół budynków , spełniających określoną funkcję w ram ach osiedla i posiadających w spólną kompozycję plastyczną.

W konsekw encji swojej złożoności zabytek urbanistyczny silniej od innych zabytków odbija etapy rozw oju społecznego zarów no od stro ny sił w ytw órczych ja k i stosunków produkcji oraz całej nadbudow y ideologicznej. Układ prze­ strzenny osiedla w chw ili pow stania reprezen tu je i odzw ierciedla k on kretny etap rozw oju społecznego. Stanow iąc jed n ak złożony zespół różnorodnych b u ­ dowli lub innych trw ałych inw estycji służy następnie zaspokojeniu potrzeb następnych form acji społeczno-gospodarczych. W ykorzystanie tak ie nie pozo­ sta je oczywiście bez w pływ u i śladu na sam ym zabytku. D okonuje się adaptacja

już istniejącego układu do nowych potrzeb. W rezultacie zab ytk i u rbanistyczne z reguły zm ieniają się i jak b y „ n a rastają“ w czasie. Form a ich nie pozostaje czysta — nadana im jednorazow o; z samej sw ej istoty ulegają one stałym przem ianom treści oraz m odyfikacjom formy.

C zynnikiem stałym jest tu taj jedynie pew na n ad e r ab strak cy jn a i ogólna zasada przestrzennego pow iązania różnorodnych, w rzeczywistości różnych co do funkcji i czasu pow stania, stale przy tym zm ieniających się elem entów , takich ja k budynki wszelkich typów, budow le inżynierskie, urządzenia uliczne (naziemne i podziemne), różne typy zieleni itp.

Powyższe uw agi przynajm niej częściowo w y jaśn iają trudności na jak ie napotykam y w p raktyce w pracy nad ochroną zabytków urbanistycznych. Uchwycić istotę kompozycji przestrzennej, k tó ra podlega ochronie, nie jest rzeczą łatw ą. N iejednokrotnie trzeba przy tym decydować, czy now ow prow a- dzane elem enty, np. odbudowa, przebudowa, rozbudow a lub budow a zupełnie nowych budynków zachow uje lub n aw et twórczo rozw ija i wzbogaca pow stałą historycznie kompozycję, czy też przeciw nie, niszczy ją i p rz e k re śla .1 Poniew aż układ przestrzenny każdego osiedla jest przy tym w ynikiem procesu historycz­ nego — trzeba dodatkowo ustalać czy posiada on tego rodzaju w artości ku l­ tu ra ln e i społeczne względnie gospodarcze, by uznać go za zabytek i zachow y­ wać. S praw a jest łatw a, gdy układ taki jest św iadkiem w ielkiej przeszłości historycznej, względnie doskonałym lub niezw ykłym osiągnięciem plastycz­ nym — staje się jednak trudniejsza, gdy zachow any u k ład nie posiada w y­ b itnych w artości a jego m etry k a historyczna nie jest ani należycie opracow ana ani w pełni w yjaśniona. Z samej istoty, z abstrakcyjnego c h a rak teru zabytku urbanistycznego w ynika konieczność należytej jego inw en taryzacji oraz n au k o ­ w ej analizy i oceny.

1 Należy podkreślić, iż cały czas mówimy tu o zabytkach urbanistycznych w obrę­ bie których mogą się znajdować (lecz nie muszą) zabytki architektoniczne, rzeźbiar­ skie, sztuki ogrodniczej lub inne. Ochrona tych ostatnich jest odrębnym zagadnieniem, wyrastającym poza obręb problematyki zabytków urbanistycznych. Temat niewątpli­ wie urbanistyczny, jakim jest ukształtowanie otoczenia budynków zabytkowych, należy w zasadzie do problemów ochrony zabytków architektonicznych, a tylko w wypadku położenia w obrębie zabytkowego układu urbanistycznego do ochrony tego ostatniego.

Rye. 225. Plan Kwidzynia z pocz. XIX w. (wg „Bau und Kunst­ denkm äler der Provinz W estpreussen“).

II. U r b a n i s t y k a z a b y t k o w a P o m o r z a . S ta n p o znania z a b y t­ kó w u rb a n isty c z n y c h P o m o rza nie p rz e d sta w ia się n ie ste ty dobrze. O p raco w a­ n ia n iem ie ck ie o p a rte b y ły n a m n iej lub w ięcej św iadom ym n e g o w an iu gospodarczego i k u ltu ra ln e g o w k ła d u S ło w ian w za g o sp o d aro w an iu tych ziem . P rz y n iezw y k le w u lg a rn y m i w zasadzie b łęd n y m w iązan iu pochodzenia o k re ­ ślo n y ch fo rm a rty sty c z n y c h z n aro d o w o ścią d oprow adziło to do zlek cew ażen ia b u d o w n ic tw a ro m ań sk ieg o oraz ren esan so w eg o i b arokow ego w in w e n ta rz a ch zab y tk ó w o p ra c o w a n y c h dla P ru s K ró lew sk ich i K siążęcych (P ru s Z achodnich i W schodnich — w ed łu g n o m e n k la tu ry a d m in istra c y jn e j z końca X IX w iek u ) oraz, choć w m n ie jszy m sto p n iu , ró w n ież w in w e n ta rz a c h P o m o rza Z achodniego (Ś rodkow ego i W schodniego w ed łu g n a z e w n ic tw a niem ieckiego). S tarsze sto su n ­ kow o o b ie k ty w n ie j o p raco w an e in w e n ta rz e nie z a w ie ra ją p rzy tym d o k ła d n ie j­ szej a n a liz y ro zw o ju u k ła d u p rz e strz e n n eg o m iasta, n a to m ia st now sze są b a r ­ dziej te n d e n c y jn e i m n iej w iaro g o d n e .

O p ra co w a n ia m o n o g raficzn e czy to h isto rii p o lity czn ej i gospodarczej p o ­ szczególnych m iast, czy to an a liz y ich u k ła d u p rze strz e n n eg o w y k a z u ją a n a lo ­ giczne b ra k i. N a u k a p o lsk a n a to m ia s t w o d n iesie n iu do P o m o rza in te re so w a ła się do ro k u 1939 g łó w n ie dziejam i p o lity czn y m i, n iew iele ty lk o u w ag i p o ś w ię ­ cając h isto rii k u ltu r y m a te ria ln e j, a w jej ra m a c h rozw ojow i m ia st pom orskich i ich u k ła d ó w p rz e strzen n y ch .

P ra c e p o w o je n n e nie p o tra fiły d o tą d odrobić ty ch d a w n y ch zan ied b ań . W r e ­ zu ltac ie u w a g i d o tyczące c h a ra k te ru i rozm ieszczenia z a b y tk ó w u rb a n isty c z n y c h

Rye. 226. Plan Pasłęka (wg „Städtebau“, 1908).

n a P o m o rzu m ogą w sk azać je d y n ie n a p ro b le m a ty k ę badaw czą, n a to m ia st n ie m ogą rościć sobie p re te n s ji do n a le ż y ­ cie u d o k u m e n to w a n e j sy n tezy p o g lą ­ dów. O p a rte są one z konieczności n a m a te ria ła c h p rzeg ląd o w y ch z a c z erp ­ n ię ty c h z m ap top o g raficzn y ch (w sk ali 1 : 25000 i 1 : 100000 z niem ieck ic h i n ­ w e n ta rz y zab y tk ó w (pochodzących w znacznej w iększości sp rzed ro k u 1914) o raz z n ie k tó ry c h po lsk ich i n ie ­ m ieck ic h p u b lik a c ji m o n o g raficzn y ch . J a k pow szechnie w iadom o u k ła d p rz e s trz e n n y zn ak o m itej w iększości m ia s t n a ziem iach p olskich u k s z ta łto ­ w a ł się w sw ych zasad n iczy ch e lem en ­ ta c h w śred n io w ieczu (i to g łów nie w o k resie od poł. X III do poł. X V I w.). T y lk o nieliczn e m ia sta p o w sta ły póź­ niej w dobie schyłkow ego feu d alizm u . W o k resie k a p ita liz m u obok p ew n ej, n a naszy ch ziem iach n iezb y t w ie lk ie j liczby m ia st p rzem ysłow ych, ty lk o w w ięk szy ch m ia sta c h zachodziły z a ­ sadnicze zm iany g ra n ic te ry to ria ln y c h i u k ła d u p rz e strz e n n eg o m im o, iż tre ść gospodarcza i społeczna w szy stk ich m ia st u le g ła zasadniczej zm ianie.

D la ilu s tra c ji m ożna zacy to w ać d an e zestaw io n e p rzez H. F rie d e ric h sa (Das d eu tsch e S täd te b u ch , t. 1, w yd. w r. 1939) d la te re n u P ru s W schodnich (a w ięc d la obszaru częściowo w y k ra czająceg o poza ob ecn e g ran ice p a ń stw a polskiego). Otóż do poł. XVI w. s ta tu t m ie jsk i n a ty m obszarze o trz y m a ło 56 m iast, w o k re ­ sie n a stę p n y m do poł. X V III w. 21 m ia s t (w zasadzie n a o b szarach p o p rzed n io niezasied lo n y ch puszcz p ogranicznych), zaś jeszcze później w okresie k a p ita ­ lizm u ty lk o 1 m iasto.

W p o d staw o w y ch ty p a c h p lan ó w m ia s t is tn ie ją je d n a k różnice reg io n a ln e, w y n ik a ją c e bąd ź ze szczególnych fu n k c ji m ia s t danego te re n u , bądź z różnic p rzeb ieg u p ro cesu h isto ry c zn eg o n a poszczególnych ziem iach. W p rz e c iw ­ sta w ie n iu do p o zo stały ch ziem polskich, n a P o m o rzu m ożna w skazać n a d w a o d ręb n e reg io n y , p o siad ające sw oiste w łaściw ości w u k ład zie p rz e strz e n n y m m iast. Są to P o m o rz e Z achodnie, (o b ejm u jące w zasadzie te re n y dzisiejszego w o jew ó d ztw a szczecińskiego i w iększość p o w iató w w o jew ó d ztw a k o sz a liń ­ skiego) oraz P o m o rze W schodnie łącznie z W arm ią i M azu ram i (o b ejm u jące w zasadzie te re n y w oj. g dańskiego, o lszty ń sk ieg o oraz częściow o bydgoskiego i koszalińskiego).

Z je d n e j stro n y m ia sta P o m o rza Z ach o d n ieg o , z n a jd u ją c e się do X V II w. w e w ła d a n iu k sią ż ą t szczecińskich a n a stę p n ie pod p a n o w a n ie m szw edzkim , n ie u le g ły n a ogół w w ie lk im procesie lo k a c ji i u z y sk iw a n ia pełn eg o m iejsk ieg o s ta tu tu p ra w n e g o ta k w y raźn e j k o n so lid a c ji i k o n c e n tra c ji p rz e strz e n n ej ja k n a pozostałych ziem iach polskich. N a w e t w w y p a d k u p o w sta n ia odręb n eg o

członu lo k acy jn eg o — pozostałe ele m e n ty zespołu grodow ego nie z a n ik a ły tu ta j, lecz u trz y m y w a ły się n a d a l i z czasem zesp alały z n im w je d n o litą całość. W ielo­ naro d o w o ścio w a s tr u k tu r a m ia sta w ty m w y p a d k u s p rz y ja ła u trz y ­ m an iu i p rz e trw a n iu d aw n y ch ele­ m e n tó w osadniczych.

R ów nież o d m ien n ie ja k n a po­ zostałych ziem iach p o lsk ich k sz ta ł­ to w a ły się m ia sta n a te re n a c h feu d aln eg o p a ń s tw a k rz y ż a c k ie ­ go. T u ta j n a o d w ró t niż n a P o m o rz u Z ach o d n im p ro ces k o n ­ c e n tra c ji z w iązan y z lo k ac ją m ia st śred n io w ieczn y ch p rz e b ie g ł znacz­ n ie ostrzej i w y ra ź n ie j niż gdzie indziej. M iasta n a ziem iach k rz y ­ żackich m ia ły fu n k c je i z a d an ia m ilita rn e i to zaró w n o w sto su n ­ k ach w e w n ę trz n y c h ja k i ze w n ę trz ­ nych. P ro ces k o n so lid ac ji u k ła d u p rz e strz e n n eg o b y ł tu p rz e p ro w a ­ dzony św iad o m ie celow o i b ez­ w zg lęd n ie (św iadczyć o ty m może lik w id a c ja d zieln ic s ta re g o G d a ń ­ sk a p ołożonych n a p rz e d p o lu z am ­

k u i u fo rty fik o w a n e g o m iasta). E le m e n ty p rz e d lo k a c y jn e u leg a ły z re g u ły c a ł­ k o w item u zniszczeniu, zaś siln ie ro z b u d o w a n y zam ek sta w a ł się głów ną, czasem (jak w M alb o rk u lu b G niew ie) w ręcz p rz y g n ia ta ją c ą sw ą w ielkością i położe­ n iem częścią m ia sta. O b w aro w an ie m ia s ta w łaściw ego ostro i zdecy d o w an ie oddzielało m iasto od jego otoczenia. R o zw ija jące się p rz eciw ie ń stw o m iędzy m ia ste m i w sią z n a jd o w a ło w te n sposób znacznie siln ie jsz e niż gdzie indziej odbicie w u k ład z ie m iasta. N a te re n a c h u ja rz m io n y c h ogniem i m ieczem p le ­ m io n p ru sk ic h zróżnicow anie to łączyło się p rzy ty m z pod ziałam i e tn iczn y m i ludności.

K o n sek w en c je ty ch dw óch o d m ien n y ch d ró g ro zw o ju w y stęp o w ały n a ja w ju ż w śred n io w ieczu , w m o m e n tach konieczności p o w ięk szen ia n ajw ażn iejszy ch m ia st. O ile n a P o m o rzu Szczecińskim rozw ój te ry to r ia ln y m ia s t o d b y w ał się łatw o , n ie ja k o sa m o rz u tn ie p ro w ad z ąc do sc a le n ia w o b ręb ie m ia sta i jego o b w a ro w a ń daw n eg o zespołu grodow ego, o ty le na ziem iach k rzy żack ich ro z­ b u d o w a m ia sta d o k o n u je się dro g ą tw o rz e n ia d o d atk o w y ch , ró w n ie zw a rty c h ja k p o p rz e d n ie n o w y ch je d n o ste k osadniczych. Ś w iadczyć m oże o ty m z je d n ej stro n y Szczecin lu b S ta rg a rd a z d ru g ie j G d ań sk i E lbląg.

W w iek u X V I n a te re n ie P ru s K siążęcy ch p o w sta je szereg n ieco odm iennych osied li m iejsk ic h , k tó re są w p raw d zie n a d a l sk u p io n e dookoła p lacu targ o w eg o lecz z u p e łn ie n ie p o sia d a ją o b w a ro w ań (osiedla te o k re śla n e są w lit. niem . n az w ą „ M a rk tfle c k e n “)

Ryc. 227. Plan i widok Nidzicy (wg O. K lo- eppla, 1926).

Są one o tyle dla polskich historyków ciekawe, iż pow stanie ich zw iązane je st z kolonizacją puszczy m azurskiej i napływ em ludności polskiej z Mazowsza.

W okresie późnego feudalizm u i n arastan ia k apitalizm u w głów nych m ia­ stach Pomorza, takich jak Gdańsk, Szczecin, Elbląg, K ołobrzeg i T oruń doko­ n u je się dodatkow e zespolenie całości uk ładu m iejskiego przez budow ę wielkich, barokow ych założeń obronnych oraz w w yniku zniszczeń w ojennych. N atom iast m iasta m niejsze pozbaw ione znaczenia strategicznego rozw ijają się wówczas poza m uram i wyłącznie przez n arastan ie budynków na przedm ieściach wzdłuż dróg dojazdowych do właściw ego m iasta.

Układ w ew nętrzny ośrodka m iejskiego, lokowanego w średniow ieczu, można sprowadzić do czterech typów: a) s z a c h o w n i c o w e g o z placem targo­ wym i blokam i zbliżanym i kształtem do k w a d ratu (ryc. 224), b) tzw. o w a l ­ n i c o w e g o , w którym rów noległe ulice prow adzące do rynku, zbiegają się przy bram ach w jazdow ych do m iasta (ryc. 230); c) r z ę d ó w e g o cha­ rakterystycznego dla m iast portowych, o blokach w ydłużonych i ustaw ionych prostopadle do rzeki i nabrzeży wyładunkow ych, z placem targow ym w postaci rozszerzonej ulicy (ryc. 225); oraz w m iastach najm niejszych: d) p l a c o w e g o , gdzie bloki podporządkow ane są kształtow i prostokątnego lub owalnicowego placu, stanowiącego rozszerzenie głównej drogi.

Form a układu owalnicowego na Pom orzu W schodnim nie może (jak to w y­ kazał E. W itt) być sprow adzana genetycznie do zabudow anego placu ow alni­ cowego. P ow stała ona w w yniku dążenia do zapew nienia rów nej dostępności kom unikacyjnej w szystkim działkom przyrynkow ym . Świadczy o tym m. in. fa k t częstego w ystępow ania n a terenie P ru s rów nież form y przejściow ej o postaci zgeom etryzow anej, w której p lan czysto szachownicowy został dosto­ sow any do ówczesnych potrzeb przez przesunięcie b ram y w jazdow ej do m iasta z osi ulicy na środek bloku dzielącego bram ę od rynku. O dm iana ta w iąże się zresztą z budow ą przez K rzyżaków m urów m iejskich o p lanie kw adratow ym lub prostokątnym , w przeciw ieństw ie do tradycyjnie stosow anych n a całym pozostałym terenie obw arow ań bądź ow alnych bądź w w yniku dostosowania się do terenu, nieregularnych, zawsze jed n ak o liniach płynnych, unikających zgodnie z zaleceniem średniow iecznych autorytetów sztuki budow lanej (Wi- truw iusz) kątow ych załam ań w m urach.

Jeśli idzie o w ielkie kompozycje przestrzenne doby baroku, to nie zn ajd ują one odbicia w m iastach Pomorza, k tó re w tym okresie staje się terenem w alk różnych państw feudalnych o panow anie nad B ałtykiem . W ładcy Pom orza rezydują wówczas z reguły poza jego terenem . Jedynym i dokum entam i u rb a ­ nistycznym i, charakterystycznym i dla tej epoki są próby w prow adzenia jed ­ nolitej zabudow y pierzei ry n k u (niezachow ane w Koszalinie, część pierzei ry nk u w Gniewie).

W okresie pełnego rozw oju kapitalizm u tereny fo rty fik acji XVII i X V III- wiecznych stają się w w ielkich m iastach terenem rozbudow y śródm ieścia prow adzonej świadom ie w przeciw staw ieniu do nowych dzielnic m ieszkanio­ wych i przem ysłow ych, k tóre zajęły najłatw iej dostępne tereny i przedpola m iasta dotychczas m niej lub więcej chronionego przed stałym budow nictw em , zabudow ując się z p u n k tu w idzenia układu przestrzennego zupełnie przy pad ­ kowo i chaotycznie. P ew ne próby unifikacji całości u k ład u m iejskiego w jeden konsekw entnie przem yślany układ, realizow any zresztą tylko fragm entarycznie, przynoszą dopiero lata m iędzyw ojenne tj. schyłkowy okres kapitalizm u.

W te n sposób je d y n y m i w arto ścio w szy m i o b iek tam i u rb a n is ty k i k a p ita li­ sty czn ej n a P o m o rzu są o b szary d a w n y c h o b w a ro w a ń — śred n io w ieczn y ch i b a ra k o w y c h — z a ję te je śli n ie w całości to co n a jm n ie j w części n a w ażn iejsze a r te r ie m iejsk ie, założenia zieleni p u b liczn ej o raz b u d o w n ic tw o a d m in is tra ­ cyjne.

K a p ita liz m stw o rz y ł je d n a k n a P o m o rzu now y ty p o sad n ictw a, k tó reg o założeń p rz e strz e n n y c h n ie m ożna całkow icie pom inąć. Są to osiedla w yp o czy n ­ k ow e przezn aczo n e d la b u rż u a z ji — k ą p ie lisk a n a d m o rsk ie w z g lęd n ie zd ro jo ­ w isk a. Do sta ły c h ele m en tó w kom pozycji p lasty czn ej osiedli tego ty p u należą: m olo sp ac ero w e w y b ie g a ją c e w m orze, i p ro m e n a d a stan o w iąca zazw yczaj g łó w n ą oś o sied la oraz m niej lub w ięcej z nim i zw iązane p rz e strz e n n ie : dom zd ro jo w y , ła z ie n k i oraz p a rk zdrojow y.

D la lepszego z ilu s tro w a n ia pow yższej p ro b le m a ty k i u rb a n is ty k i h isto ry czn ej P o m o rza w a r to om ów ić k ilk a k o n k re tn y c h p rzy k ład ó w .

N a p ie rw sz y m m iejscu n ale ży oczyw iście po staw ić u k ła d y p rz e strz e n n e G d a ń sk a i Szczecina, k tó re o b ra z u ją w p ełn i w szystkie fazy ro zw o jo w e m iast pom o rsk ich . W obu m ia sta c h śró d m ieście o b e jm u je s ta re m iasto lo k a cy jn e o ra z te re n y o b w a ro w a ń b aro k o w y ch . O ile je d n a k w Szczecinie p la n sta re g o m ia s ta z a ch o w u je częściow y u k ład p rz e d lo k acy jn eg o zespołu grodow ego i z tego pow odu je s t n a d e r n ie re g u la rn y i sk o m p lik o w an y o ty le w G d ań sk u zo stał on całkow icie z a ta rty , n a to m ia st m a m y tu do czy n ien ia z p rz e jrz y sty m i k o n se k w e n tn ie p o w iąz an y m zespołem k ilk u m ia st lo k acy jn y ch . Z niszczenie za b u d o w y o k re su k a p ita listy c z n e g o o d słan iając lin ię śre d n io w ieczn y ch o b w a­ ro w a ń u ja w n iło n ie k tó re z a ta r te d o tąd w a lo ry kom pozycji p rz e strz e n n ej. U k ła d poziom y i p io n o w y u lic y D ługiej i D ługiego T a rg u w łączn ie z dużej w a rto śc i z a b y tk a m i a rc h ite k to n iczn y m i, stan o w iąc y m i g łó w n e a k c e n ty p la ­

styczne t. zw. Drogi K rólew skiej stw arza z niej jeden z najpiękniejszych za­ bytków urbanistycznych w Europie. Do w ażnych choć mało znanych za­ bytków urbanistycznych G dańska zaliczyć należy długi odcinek zachowanych obw arow ań barokow ych, biegnących w ielkim łukiem po wschodniej i połud­ niowej stronie zespołu m iast średniow iecznych. N atom iast w Szczecinie z ob­ w arow ań barokow ych pozostały jedynie frag m en ty architektoniczne; pow stałe n a ich m iejscu szerokie bulw ary m iejskie łącznie z zespołem budynków uży­ teczności publicznej na wysokiej skarpie nadodrzańskiej stanow ią w artościow y zabytek urbanistyczny sztuki końca X IX i początku XX w.

W yjątkow ej wagi zabytkiem urbanistycznym , nie m ającym żadnego od­ pow iednika w świecie je st zespół zam ku i m iasta średniowiecznego w M al­ borku (ryc. 228). Nigdzie bowiem podporządkow anie kompozycji przestrzennej m iasta i zabudow y zespołowi zam kow em u nie zostały doprow adzone tak daleko i tak konsekw entnie do końca. N iestety w okresie w alk w r. 1945 zabudow a m ieszkaniow a m iasta średniow iecznego a n aw et uzbrojenie ulic uległy całko­ w item u zniszczeniu — tak, że sp ra w a sposobu konserw acji zabytkow ego układu właściwego m iasta jest w tej chw ili całkowicie otw arta.

Dobrym i przykładam i silnie skoncentrow anego m iasta średniowiecznego, powstałego po całkow itym zniszczeniu uk ład u przedlokacyjnego są Kwidzyn (o planie „ow alnicow ym “), w zględnie Chełmno (o planie „szachownicowym “) (ryc. 224 i 225). W obu w ypadkach w ielkie zespoły grodu z podgrodziam i zostały całkow icie zniszczone i porzucone, pozostając do dziś poza strefą zabudowy m iejskiej. Klasycznym przykładem w pełni skrystalizow anego planu m iasta krzyżackiego (prostokątny zarys obw arow ań, osiowe założenie bram wjazdo­ wych, dom inacja zam ku n ad m iastem ) je st Nidzica (ryc. 227). S tare m iasto Elbląga lub Pasłęk (ryc. 226) re p rezen tu ją obok Głównego M iasta w G dańsku typ m iasta portowego o układzie prostokątnym , rzędowym.

W śród przykładów zabytków urbanistycznych Pom orza Wschodniego, W ar­ m ii oraz M azur nje można pom inąć Reszla. Posiada on nie tylko w yjątkow o dobrze zachow any zespół budow li gotyckich: zamku, fary, obw arow ań, m o­ stu, lecz stanow i przykład geom etrycznie, częściowo naw et w brew rzeźbie te­ renu, wyznaczonego zespołu osadniczego m iasta lokacyjnego, osiedli rolnych z nim sprzężonych oraz 110 łanów m iejskich (z ich w ew nętrznym i podzia­ łami). Późna likw idacja wspólnoty g runtów m iejskich (separacja przeprow a­ dzona w latach 1339—1859) oraz stałość granic adm inistracyjnych pozwa­ lają dziś na jedyną chyba w k ra ju (a może naw et w Europie) rekonstrukcję przestrzenną całego średniow iecznego zespołu osadniczego, zasadzanego cał­ kowicie od nowa (dawne zniszczone grodzisko pruskie, położone n a kępie po­ środku torfow iska i jeszcze w X VII w ieku nazyw ane S tary m Reszlem znajdo­ wało się w obrębie terenów nadanych m iastu w XIV w ieku o dobre k ilk a ki­ lom etrów od dzisiejszego miasta).

P la n y Słupska i K am ienia Pom orskiego (ryc. 229 i 230) stanow ią dobre przy­ kłady układów charakterystycznych dla Pom orza Zachodniego, w których cały w czesnośredniow ieczny zespół grodow y jest zachowany, wchodząc w funkcjo­ nalny kom pleks przestrzenny m iasta.

W w ypadku S łupska m am y do czynienia z układem biegunowym , którego osią jest rzeka Słupia. Po jednej stronie sta ry gród z podgrodziem — osadą n a S tarym Mieście, po drugiej m iasto lokacyjne z zam kiem w pozycji bloku­ jącej przepraw ę przez rzekę.

Rye. 229. Plan Słupska (wg J. Siedlera, 1914).

W K am ieniu P om orskim natom iast obok niegdyś otoczonego m uram i m ia­ sta lokacyjnego położonego na cyplu nad Dziw ną m am y obw arow ane osiedle kated raln e zajm ujące od XII w. miejsce książęcego grodu, następnie bronione bagnam i, lecz poza tym o tw arte osiedle n a daw nym podgrodziu oraz wzgórze z kościołem św. M ikołaja, o niew yjaśnionych funkcjach osadniczych lecz w y­ b itn ie obronnym położeniu osłaniającym m iasto od wschodu. Całość układu m iejskiego odcięta była w XVII i XVIII w. od lądu pasm em dodatkow ych baro ­ kowych obw arow ań ziemnych. Takiż układ w S targardzie (ryc. 231) uległ sil­ niejszej in tegracji, gdyż jeszcze w X III i XIV w. został objęty jednolitym szeroko zabudow anym pierścieniem podw ójnych m urów i fosy. M iasto składa się w tym w ypadku z dwóch części rozdzielonych odnogą Iny: górnego i dol­ nego m iasta. W mieście górnym można łatw o wyróżnić tereny dawnego grodu łącznie z podgrodziem (kościół św. J a n a broniący w jazdu na podgrodzie i nie­ istniejąca kaplica św. M arcina naprzeciw grodu) oraz pow iązane z nim i m ia­ sto lokacyjne o regularnym planie szachownicowym z częściowo zabudow a­ nym rynkiem oraz olbrzym ią budow lą gotyckiego kościoła P ann y Marii.

Z zabytków Pom orza Zachodniego w arto jeszcze wspomnieć o planie S u­ chania z długim szydłowatym , częściowo zabudow anym placem targow ym oraz z kościołem farnym po środku rynku. Je st to klasycznie przejrzysty, do­ brze zachow any układ X II w zględnie X III-w iecznej osady targow ej.

Kończąc ten przegląd należy stw ierdzić, iż w r. 1939 założenia, k tó re można zaliczyć do zabytków urbanistycznych Pomorza, dzieliły się n a 5 gru p skła­ dających się z:

1. szeregu w c zesnośredniow iecznych zespołów grod o w ych zachowanych w ukła­ dzie przestrzennym niektórych m iast Pomorza Zachodniego bądź w całości (Kamień Pomorski, Słupsk) bądź w dużych fragmentach (Szczecin) bądź w końcu, w yjątkow o w postaci olbrzymich na ogół niezabudowanych grodzisk (Wolin).

2. p o ka źn ej ilości lo k a cy jn yc h m ia st średniow iecznych z dobrze zachowanym ogólnym układem m iasta i najważniejszym i plastycznie budynkami oraz fragm enta­ rycznie zachowaną zabudową mieszkaniową: częściowo gotycką, renesansową, baro­ kową lub klasycystyczną. Obwarowania m iejskie na ogół były zachowane tylko częściowo — w w yjątkow ych wypadkach niem al w całości (Stargard, Pyrzyce, M al­ bork), niejednokrotnie część ich była utopiona w zabudowie okresu kapitalistycznego. Tereny tych m iast stanowiące z reguły centrum m iasta kapitalistycznego, b yły przy tym nadm iernie zabudowane a użytkowanie handlowe, biurow e względnie przem y­ słow e w w iększym lub mniejszym stopniu zastąpiło w budynkach zabytkowych użytkowanie dla celów m ieszkaniowych. Z punktu widzenia życia ludności tereny te nie zapewniały dobrych warunków bytow ych mieszkańców, zaś komunikacja kołowa napotykała na bardzo duże trudności. Zjawiska te doprowadzały do stale postępu­ jącej degradacji a naw et likw idacji zabytkowego budownictwa.

3. ty p o w y c h dla m ia sta ka p italistycznego zespołów śró d m ie jsk ich założonych w wielkich m iastach portowych na terenach fortyfikacji barokowych. Założenia te wobec oporu prywatnych w łaścicieli gruntów z reguły nie b yły konsekw entnie prze­ prowadzone i w rezultacie m iały charakter fragm entaryczny.

4. kilk u n a s tu osiedli u zd ro w isk o w yc h o mniej lub w ięcej konsekwentnie założo­ nym planie i zabudowie, rozsianych wzdłuż wybrzeży Bałtyku.

5. o lb rzym iej liczby osiedli w ie jsk ic h o bliżej nieustalonej w artości historycznej i plastycznej.

III. Z n i s z c z e n i a w o j e n n e m i a s t P o m o r z a i z a g a d n i e ­ n i a k o n s e r w a t o r s k i e . Zasób zabytków urbanistycznych Pom orza zo­ stał w czasie II w ojny Św iatow ej pow ażnie uszczuplony. W yrządzone szkody albo w ynikają bezpośrednio z działań w ojennych albo z szybko postępującej dekapitalizacji w ynikającej z opuszczenia, zm iany użytkow ania, b ra k u rem on­ tów lub doraźnie a bezm yślnie prow adzonej rozbiórki.

N ajw iększe szkody poniosły silnie skoncentrow ane i gęsto zabudow ane ośrodki śródm iejskie — daw ne m iasta lokacyjne. Tu z reguły zniszczenia w czasie walk, w zględnie zaw alenie się z b ra k u konserw acji jednego budynku powodowało rów nież zniszczenie budynków przyległych. Stopień zniszczenia w aha się od 25 do 100°/o. Ośrodków m iejskich zupełnie nie zniszczonych w czasie w ojny i zachow anych w całości na terenie P om orza w łaściw ie nie ma.

O ile najw iększe szkody poniosły zabytkow e zespoły budow nictw a miesz­ kaniowego, o tyle uzbrojenie ulic w przew ody podziem ne i naw ierzchnie u le­ gło tylko częściowemu zniszczeniu a dziś stanow i najpow ażniejszy argum ent gospodarczy za zabudow ą tych terenów na starej siatce ulicznej.

Ogólnie rzecz biorąc, na Pom orzu m am y obecnie do czynienia z dwoma w ypadkam i: albo zniszczenia są lokalne, a zagadnienie sprow adza się do za­ gospodarow ania terenu dzielnicy zabytkow ej (o czym później) i w ykonania pew nej ilości plom b w zabytkow ej zabudowie, albo zniszczenie obejm uje n a­ der poważne obszary, niejednokrotnie całą dzielnicę. Zagadnienie zabudowy plombowej stanow i właściwie problem konserw acji w zględnie rekonstrukcji zabytków architektonicznych a nie urbanistycznych. Z tego ostatniego p u n k tu w idzenia w łaściw ie w ystarczy, by odbudow yw ane b ud yn ki w sw ym ogólnym zarysie dostosowywały się do kompozycji przestrzennej historycznej całości, by się z niej nie w yłam yw ały.

Ryc. 230. Plan Kamienia Pomorskiego z pocz. w. XVIII, układ ow alnicow y (ze zbiorów Muzeum w Szczecinie).

P o m ija ją c je d n a k te m iasta, w k tó ry c h u su n ięcie śladów zniszczeń n a te - ' re n ie d zielnic z a b y tk o w y c h o g ran ic za się do o d b u d o w y p o jedynczych b u d y n ­ ków , n a le ż y z a ją ć się bliżej p ro b le m a ty k ą obszarów , n a k tó ry c h zniszczenia są ta k duże, iż z a g a d n ie n ie sposobu ich u ż y tk o w a n ia i zabudow y, a n a w e t w y k o rz y sta n ia sieci ulicznej m oże być p rzed m io tem dyskusji. W ty ch bow iem w y p a d k a c h z a g ad n ie n ie z m ian w dotychczasow ym u k ład zie p rz e strz e n n y m je s t gospodarczo stosu n k o w o łatw e do p rz ep ro w ad zen ia, a zatem re a ln ie m ożliw e.

Z u rb a n isty c z n e g o p u n k tu w id zen ia n a le ż y p rz ed e w szystkim odpow ie­ dzieć n a p y ta n ie , ja k ie fu n k c je sp e łn ia ł dotychczas d a n y o bszar w organizm ie całego m ia sta a ja k ie m a sp ełn iać w przyszłości. W in te re su ją c y c h n as ty p o ­ w y ch n a P o m o rzu w y p a d k a c h n ależy zdecydow ać, czy m iasto lo k acy jn e m a n a d a l pozostać g łó w n y m ośrodkiem śró d m iejsk im , czy nie. N a p ierw szy rz u t oka z a g a d n ie n ie to je s t p ro ste — zach o w an e u z b ro je n ie te re n u , dostępność k o ­ m u n ik a c y jn a , w y ra ż a ją c a się w k o n cen try czn y m u k ład zie dróg w sto su n k u do m ia sta śred n io w ieczn eg o , p rz e są d z ają sp ra w ę n a rzecz p o zo staw ien ia m u n a ­ d a l fu n k c ji śró d m ie jsk ie j. W rzeczyw istości je d n a k is tn ie ją pow ażne a rg u m e n ty p rze ciw p rz y ję c iu tak ieg o ro zw iązan ia. W w ielu w y p ad k ach , w k tó ry c h dw o­ rzec k o le jo w y je s t b a rd z ie j odleg ły od m ia sta lo k acy jn eg o (ponad 500 m) ju ż w o k resie p rz e d w o je n n y m a n a w e t w cześniej zaczął się proces p rz esu w an ia c e n tru m m ia sta n a ob szary b ard z iej zbliżone do d w orca. P roces ten w w y n ik u zniszczeń zo sta ł zn akom icie przyspieszony. W m om encie, w k tó ry m trz e b a

było stw orzyć dla m iasta ośrodki zastępcze, (co najm niej prow izoryczne) w y ­ b iera n o z reguły tereny pomiędzy m iastem średniow iecznym a dworcem , k tó ­ rych zabudow a, luźniejsza i bardziej ogniotrw ała od zabudow y zabytkow ej — lepiej p rz etrw a ła wojnę. W następnych latach tak i now y ośrodek m iejski w zm acniał się poprzez nowe budownictwo, które uciekało z teren ów technicz­ nie nieprzygotow anych (nieodgruzowanych) i w ym agających, w rezultacie po­ stu lató w w ładz konserw atorskich, nakładów dodatkow ej p ra cy i kosztów za­ rów no n a dokum entację jak i w sam ym procesie budowy.

Z ty m ostatnim zagadnieniem trzeba się liczyć n aw et w w ypadku decyzji odbudow y ośrodka śródm iejskiego n a daw nym miejscu. O dbudow a tak a bow iem w p ra k ty c e napotyka na duże trudności, a im bardziej przew leka się w czasie, tym są one większe. Z tego względu, jeśli decydujem y się na odbudowę śró d ­ m ieścia na terenie zabytkow ym , należy uczynić wszystko, by przyśpieszyć jego odbudowę. Pierw szym krokiem w tym k ieru n k u jest szybkie ustalen ie w y m ag ań władz konserw atorskich oraz unikanie zwłoki w opracow aniu do­ k u m en tac ji technicznej. Należy pam iętać, że opóźnianie dokum entacji budow y m oże łatw o doprowadzić do ostatecznej i nieodw racalnej lokalizacji nowego śródm ieścia na innych terenach przekreślając równocześnie możliwości od­ bu dow y n a daw nym miejscu.

Oczywiście w takich w ypadkach pozostaje jeszcze altern aty w a odbudow y starego m iasta jako jednej z kilku dzielnic mieszkaniowych. Rozwiązanie tak ie je s t n a w e t technicznie łatw iejsze zwłaszcza z p u n k tu w idzenia realizacji po­ stu lató w konserw atorskich. Należy jednak spraw dzić czy ustalone podstaw y rozw ojow e danego m iasta, jego funkcje m iastotw órcze zapew niają rozw inię­ cie w najbliższych latach odpowiedniej wielkości budow nictw a m ieszkanio­ wego. O dbudow a ośrodka średniowiecznego jako dzielnicy czysto m ieszkanio­ w ej w ym aga bowiem z reguły budow y 1000—3500 izb m ogących pom ieścić w dzisiejszych w arunk ach od 1500—5000 mieszkańców. W m niejszych m iastach tylko w w ypadku pow stania dużego i ważnego gospodarczo zakładu przem y­ słow ego m ożna w najbliższym dziesięcioleciu przew idyw ać budow nictw o tej skali.

Istn ieje oczywiście możliwość całkow itej rezygnacji z odbudow y zabytku i zam ienienia go w należycie zabezpieczony i urządzony obiekt m uzealno -tu - rystyczny. W w ypadku jednak zabytku urbanistycznego decyzja tak a m usi w iązać się z zagospodarow aniem terenu jako obszaru zieleni publicznej. Roz­ w iązan ie tego rodzaju — dotychczas u nas nie stosow ane — posiada pew ne cechy atrak cy jn e. Je st ono tanie i proste w realizacji oraz um ożliw ia pełne zbad an ie naukow e danego obiektu. W adą jego będzie w razie realizacji bie­ żący koszt utrzym ania. W m ałym mieście obiekt turystyczny — założenie zie­ lone ta k dużych rozm iarów z reguły przekroczy m iejscowe potrzeby oraz moż­ liw ości finansow e. S tąd rozw iązanie takie może znaleźć zastosow anie w yłącz­ nie w odniesieniu do zabytków o bardzo dużej w artości, w zględnie tam , gdzie obszar zabytkow y nie jest zbyt duży w stosunku do całości terenów m iejskich, a w ięc w zasadzie w w ielkich m iastach. N atom iast powinno ono — choćby przejściow o — być stosowane w tych w ypadkach, w których pełne zbad anie obszaru m iasta m etodam i archeologicznymi, w ym agającym i w ieloletniej pracy, je s t podstaw ow ym postulatem nauki. Należy je zawsze stosow ać do dotąd nie­ zabudow anych obiektów wczesnohistorycznych — grodzisk, cm entarzysk itd. W e w szystkich tych w ypadkach należy jednak być ostrożnym w zadrzew ianiu tere n u , gdyż może ono rów nie silnie utru dn iać badania naukow e jak

bu-Rye. 231. Plan Stargardu (wg J. Siedlera, 1914).

d y n k i. D la p rz y k ła d u podaję, iż m oim zd a n iem , m ożna by ta k ie ro z w iąza n ie zastosow ać zaró w n o w M alb o rk u , gdzie n a te re n ie m ia sta zach o w ały się poza m u ra m i ty lk o dw a o b iek ­ ty: ra tu s z i kościół fa rn y , a zn i­ szczeniu u le g ły n ie ty lk o dom y lecz i u z b ro je n ie uliczne, ja k i w n ie k tó ry c h fra g m e n ta c h S ta rg a rd u . R o zw iązan ie to po­ w inno być zasto so w a n e ró w n ież do części o b szaru S ta re g o M ia­ s ta w Szczecinie, w k tó ry m zb ad an ie archeologiczne o lb rz y ­ m iej w a rs tw y k u ltu ro w e j z o­ k resu w czesnego śred n io w iecza p o siad a zasad n icze zn aczenie z p u n k tu w id z en ia n au kow ego p o zn an ia o k re su k sz ta łto w a n ia się naszej p aństw ow ości.

U sta le n ie p rzy szły ch fu n k c ji dzielnicy lu b o b sza ru z a b y tk o ­ w ego n ie w y c z e rp u je a k tu a l­ n y ch z a g a d n ie ń o ch ro n y z a b y t­ kó w u rb a n isty c z n y c h . U stalen ie

ta k ie sta n o w i ty lk o p u n k t w yjściow y d la o p ra co w an ia p ro g ra m u i p la n u zag o ­ sp o d a ro w a n ia o b szaru zabytkow ego.

N a ty m e ta p ie p ra c n a p ierw sze m iejsce w y su w a się zag ad n ie n ie in w e n ta ­ ry z a c ji i n a u k o w ej d o k u m e n ta c ji za b y tk ó w danego m iasta. O p ra c o w a n ia p o ­ w in n y o b jąć n ie ty lk o o b ecn y k sz ta łt zach o w an y ch elem en tó w za b y tk o w y c h , lecz ró w n ież o b ie k ty zniszczone oraz h isto ry czn e p rz e m ia n y całości o ra z p o ­ szczególnych elem e n tó w . Idzie bow iem zarów no o ze sta w ie n ie z a c h o w a n y c h w a rto śc i ja k o u sta le n ie za k re su i sk ali zam ierzo n y ch re k o n stru k c ji.

N ależy je d n a k p rz e strz e c p rzed z b y t pochopnym p o d e jm o w an iem w ie lk ic h re k o n s tru k c ji za b y tk ó w śre d n ie j lu b zgoła p om niejszej w artości. Z w y ją t­ k ie m zespołów u rb a n isty c z n y c h b ard zo w ysokiej w arto ści, ja k n a p rz y ­ k ła d c ią g u D rogi K ró lew sk iej i o to czen ia kościoła M ariackiego w G d a ń ­ sku, n a le ż y ograniczać re k o n s tru k c ję do o b iek tó w o d g ry w a ją c y c h d o m i­ n u ją c ą rolę w u k ła d zie p rz e strz e n n y m m iasta , p a m ię ta ją c je d n a k p rz y ty m , że d o m in a n ta u rb a n is ty c z n a m oże n a w e t zm ienić sw ój k sz ta łt bez u sz c z e rb k u d la u k ła d u i h a rm o n ii całości. T ak daleko p o su n ię ta ostrożność je s t p o trz e b n a ze w zg lęd u n a sk alę za d a ń oraz ilość zabiegów k o n se rw a to rsk ic h p o trz e b n y c h d la u ra to w a n ia , zabezpieczenia i za g o sp o d aro w an ia jeszcze istn ie ją c y c h n ie je d n o ­ k ro tn ie w ysokiej w a rto śc i zab y tk ó w u rb a n isty c z n y c h i a rc h ite k to n ic z n y c h P o ­ m orza.

U sta le n ie z ach o w an y ch i p rzeznaczonych do re k o n s tru k c ji o b ie k tó w s tw a ­ rza p o d staw ę d la p ro je k to w a n ia u z u p ełn ień p o trz e b n y c h zarów no d la w y k o ­ n a n ia p ro g ra m u w y n ik a ją c e g o z u sta lo n y c h już fu n k c ji ja k i z p la sty c z n e g o p u n k tu w id zen ia. W p ro je k to w a n iu now ej zab u d o w y n ależy uw ażać, b y p rz y z a ­

chow aniu istoty historycznej kompozycji przestrzennej zapew nić m ieszkań­ com zdrow e i wygodne w a ru n k i życia. Spełnienie tego po stu latu w ym aga roz­ luźnienia zabudow y oraz w w ielu w ypadkach zw iększenia odstępów m iędzy budynkam i. Jeśli to niem ożliwe, to lepiej ograniczyć zabudow ę do jednej strony ulicy lub pozostawić część bloków bez zabudow y, zam ieniając je na place, skw ery lub in n e teren y użyteczności publicznej (przedszkola, żłobki itp.).

W tym m iejscu pozwolę sobie zw rócić uw agę na fak t, iż do trad y cji u rb a ­ nistyki polskiej należy rynek, stanow iący plac otw arty. T rad ycja ta pow stała w okresie Odrodzenia (Zamość) a u trw a liła się w dobie Oświecenia i K lasy­ cyzmu, kiedy świadom ie i celowo oczyszczono w iele średniow iecznych rynków z zabudowy. Z konsekw encji plastycznych można zdać sobie spraw ę porów nu­ jąc rynki K rakow a i W rocławia. Kompozycja p rzestrzenn a polskiego rynku stoi w ten sposób pośrodku pom iędzy najczęściej ciasno zabudow anym i ry n ­ kam i m iast E uropy środkow ej i północnej a otw artym i o jednolitej zabudo­ wie rynkam i włoskim i i francuskim i. Z tego względu, w w ielu w ypadkach przy odbudowie może być celowym zrezygnow anie z rek o n stru k cji zabudow y domów znajdujących się n a rynku.

Jeśli idzie o obszary daw nych obw arow ań, to zgodnie z postulatam i kon­ serw atorskim i oraz dobrą i postępow ą trad y cją urbanistyczn ą należy dążyć do zam iany ich w teren y zieleni, zakładając równocześnie w ich obrębie a r­ terie odciążające stosunkowo w ąskie i tru d n e do należytego rozszerzenia ulice starego m iasta. W zakresie domów m iejskich niew ątp liw ie w arto wydo­ być n a jaw w szystkie zachowane, autentyczne frag m en ty takich zabytków , natom iast ponownie należy przestrzec przed niesłuszną, kosztow ną a historycz­ nie i plastycznie niejednokrotnie w ątpliw ej w artości rek on struk cją.

W odbudowie zabytków urbanistycznych w ażną rolę odgryw a — jak gdzie indziej — właściwe etapow anie i pow iązanie z rytm em i dynam iką rozwoju społeczno-gospodarczego całego k ra ju i danego m iasta. Należy dążyć do tego, by najw artościow sze — historycznie i plastycznie — elem enty uk ładu prze­ strzennego były m ożliwie szybko ujaw niane, stw arzając widoczny i czytelny zespół. Wówczas bow iem przeciętny obyw atel zdolny jest do oceny istotnej w artości zabytku, zaczyna sam walczyć o jego dobry stan i ochronę, o dopro­ wadzenie odbudowy do końca. W w ielu w ypadkach w łaściw ym rozw iązaniem pierwszego etapu odbudow y jest ograniczenie jej do pierzei ry n k u oraz głównej ulicy przecinającej tere n m iasta lokacyjnego. Rozwiązanie takie naw iązuje przy tym do historycznego rozw oju zabudow y m iasta.

Niezależnie jed n ak od zagadnień nowego budow nictw a n a teren ach zabyt­ kowych, czy to plombowego, czy obejm ującego w iększe obszary całkowicie zniszczone, istnieje n a Pomorzu, jak gdzie indziej w ielki problem bieżącego go­ spodarow ania zasobam i zabytków urbanistycznych.

Nie chodzi tu o najw ażniejsze zabytki — tym i społeczeństwo i władze zawsze się będą troskliw ie interesow ać i opiekować, ale o te liczne i typowe obiekty, znajdujące się w każdym mieście, które przy b ra k u opieki ze strony przeciętnego obyw atela łatw o ulegają zlekceważeniu i zaniedbaniu, za którym i nieodw ołalnie podąża zniszczenie. Obudzenie troski o nie w śród obywateli, a przede wszystkim w śród bezpośrednich użytkow ników , prow adzące do u trzy­ m yw ania ich w stanie użytkow ym jest w arunkiem ich istnienia.

Je st rzeczą oczywistą, że z chw ilą gdy om awiam y zagadnienia zagospoda­ row ania, zabytek urbanistyczny, stanow iący „abstrakcy jn y u kład prze­ strzenny“, zam ienia się w zespół konkretnych budynków i innych m niej lub

w ięcej trw ałych budow li i urządzeń. Z p u n k tu widzenia zagospodarow ania bud y n k i dom inujące w układzie urbanistycznym na ogół nie stw arzają specjalnych zagadnień i trudności; zasadniczym problem em jest zagospodaro­ w an ie olbrzym iej m asy budynków m ieszkaniow ych lub innych, stanow ią­ cych w łaściw ie tylko tło i ram y dla owych dom inant i akcentów. Zagadnienie ich zagospodarow ania sprow adza się praktycznie do zagadnienia nie dopusz­ czenia do dekapitalizacji, zruderow ania, ru in y i rozbiórki. N iestety w w yniku zaniedbań gospodarczych i zniszczeń II W ojny Św iatow ej proces d ekap itali­ zacji zasobów zabytkow ego budow nictw a m ieszkaniow ego na Pom orzu jest n a d e r silnie zaaw ansow any zwłaszcza wobec faktu, iż duża część budynków w ykonanych w technice szachulcowej narażona jest w swej części k o n stru k cy j­ nej n a zniszczenie grzybem . Prow adzona od kilku la t akcja kapitalnych re ­ m ontów nie przebiega rów nom iernie a władze konserw atorskie nie potrafiły n a tym odcinku dojść do tak bliskiej w spółpracy z organam i gospodarki ko­ m unalnej jak ą zapew niły sobie ze stron y Z akładu Osiedli Robotniczych (ZOR-u), zajm ującego się realizacją skupionego budow nictw a m ieszkaniowego (tzw. budow nictw a osiedlowego). W rezultacie m am y obecnie w iększe sukcesy na odcinku rekonstrukcji dzielnic zabytkow ych (W arszawa, Poznań, Opole, Pyskow ice, Wodzisław, n a Pom orzu: Gdańsk), niż w zagospodarow aniu istnie­ jącego zabytkow ego budow nictw a m iejskiego przede w szystkim m ieszkanio­ wego. O statnio zrealizow ana akcja uporządkow ania Starego M iasta i K rakow ­ skiego Przedm ieścia w L ublinie stoi n a pograniczu obu typów działania — oby b y ła zw iastunem now ych form zagospodarow ania zachow anych zespołów urbanistycznych. Z drugiej strony należy jednak pam iętać, że akcja lubelska b y ła akcją w yjątkow ą, opartą na m obilizacji nadzw yczajnych środków inw e­ stycyjnych. W p raktyce trzeba zastosować nieco in ne form y działania, oparte n a skrom niejszych k redytach i u aktyw nieniu lokalnych sił i możliwości. P o­ n ad to akcja zagospodarow ania m iasta nie może być jednorazow ym wysiłkiem lecz stałą, stara n n ą i troskliw ą pracą. Pow inna ona obejm ować zresztą nie tylko budynki, lecz całość urządzeń kom unalnych — a w tym również n a­ w ierzchnie ulic i zadrzew ienie. Dla właściwego zagospodarow ania zabytku urbanistycznego m a rów nież poważne znaczenie dbałość o właściwe, u w zg lęd ­ n iające w alory estetyczne kompozycji urbanistycznej, w prow adzenie elem en­ tów przejściowych: kiosków lub straganów , tablic z ogłoszeniami, okolicznoś­ ciowych dekoracji. Do tego w szystkiego jedn ak potrzebna jest, jak już wspom ­ niano, znajom ość i zrozum ienie w alorów zabytkow ych ze strony społeczeństwa i w ładz lokalnych. Dla właściwego gospodarow ania zasobam i zabytkow ym i Pom orza specjalna akcja popularyzacyjna ze strony w ładz konserw atorskich oraz naukow ców, zajm ujących się historią sztuki i urban isty k i jest z pewnością potrzebna i konieczna. N ależy tu nadm ienić, że m am y n a tym odcinku duże zaniedbania. Dla przykładu można powiedzieć, że akcja inw entaryzacyjna prow adzona bezpośrednio po w ojnie przez Z akład U rbanistyki Politechniki W arszaw skiej została kilka la t tem u p rzerw ana a zebrane m ateriały dotych­ czas nie są opracow ane naukow o i w ykorzystane dla zapoznania społeczeństwa pom orskiego z w artościam i historycznym i i plastycznym i, z którym i codzień się spotyka, pośród których żyje.