Organizacja ochrony zabytków w niektórych krajach : analiza porównawcza i propozycje nowych rozwiązań w Polsce

Wojciech Kowalski

Organizacja ochrony zabytków w

niektórych krajach : analiza

porównawcza i propozycje nowych

rozwiązań w Polsce

Ochrona Zabytków 40/3, 188-194

1987

SYSTEMS O F INVENTORYING IMMOVABLE CULTURAL PROPERTY IN THE LIGHT O F U N ESCO -IC O M O S’ PUBLICATION

19th volume of UNESCO’s publication „M a n u a l on Systems of Inventorying Immovable Cultural Property” , written by M e­ redith H. Sykes, has been discussed. Much attention has been paid to the presentation in it o f the Polish system of inventorying imm ovable cultural property. G enerally speaking, except for m inor inaccuracies, the Polish system has been presented in conform ity with the reality. The date of the onset o f the inventorying of im movable cultural property in Poland has been erronously stated as 1975 and not 1959 as it was. In 1975 the already then existing inventorying was merely m odified and a new extended form was introduced. It is worth noting th a t from 1979 address cards have been prepared with an ob ligatory photograph of the ob ject re­ corded and cards th a t had been prepared before th a t date have been provided with such a photo. A t present, the address index is nearly com pleted and it covers ca 400,000 objects, which is estimated to cover ca 95 per cent of all resources o f the preserved historic architecture in Poland. Results o f this inventorying are being published in sepa­ rate d istrict volumes.

So far, nearly 30,000 cards with fu ll inventorying inform ation on imm ovable cultural property have been made.

W hen evaluating the Polish system of inventorying m onu­ ments of architecture the author of the M anual makes two m ajor reservations: firstly, th a t architectonic details are in ­

cluded into the scope of inventorying movable property and secondly, th a t a card of com plete architectural inventorying is not adjusted to com puterization. The first reservation has already lost its grounds, just as in 1985, before getting to know M. H. Sykes’ M anual, the Centre for M onuments' D o ­ cum entation included the architectonic de tail into a rch ite c­ tural inventorying. The second remark on a m aladjustm ent of a com plete form to com puterization remains actual. The present article raises the need to undertake v.ork on the com puterization of the inventorying of architecture in Po­ land and the M anual discussed as well as the experience of the countries described in it w ill be of use in this task. Much atten tio n in the M anual has also been paid to the Canadian system, which a fte r some ad a p ta tio n m ight — in the author’s view — be used to analyze the com piled inven­ torying m aterial in the Historical Monuments D okum entation Centre in W arsaw and to work out a new method for the next subsequent recording of monuments of architecture in Poland. In the a u thor’s opinion, a new inventorying cam ­ paign must be carried out in few years’ time, because part of the inform ation com piled is getting rapidly out o f date and the a p p lica tio n of a new com puterized technique w ill affect a selection of the inform ation, method of its storing and use.

WOJCIECH KOWALSKI

ORGANIZACJA OCHRONY ZABYTKÓW W NIEKTÓRYCH KRAJACH.

ANALIZA PORÓWNAWCZA I PROPOZYCJE NOWYCH ROZWIĄZAŃ W POLSCE

W prow adzenie

P ra w id ło w a o rg a n iz a c ja o rg a n ó w i służb ko n s e rw a to r­ skich oraz in s ty tu c ji z nim i w sp ó łp ra c u ją c y ch je s t je d ­ nym z n a jis to tn ie jsz y c h e le m e n tó w o g ó ln ie p o ję te j p ro ­ ble m a tyki o ch ro n y dziedzictw a k u ltu ra ln e g o . O d o rg a ­ nów o c h ro n y zabytków oczekuje się przede wszystkim tra fn y c h i skutecznych decyzji oraz innych d zia ła ń , przy czym w praktyce d z ia ła n ia te sp ro w a d z a ją się g łó w n ie do m ożliw ie p ra w id ło w e g o ko re lo w a n ia w ie ­ lo ra k ic h in te re só w . W g rę na jczę ście j w chodzą in d y w i­ d u a ln e p otrzeby w ła ś c icie li lu b dysp o n e n tó w zabytków , p o lity ka i a m b ic je w ładz różnych szczebli, naciski za­ in te re so w a n ych z w ie lu p ow odów „ lo b b ie s ” (np. prze­ mysł itp .) oraz — oczyw iście - w y m a g a n ia społeczne i in te re s ku ltu ry n a ro d o w e j. D z ia ła n ie w ta k ic h w a ru n ­ kach je s t b a rd zo skom plikow ane, a je g o w yniki n ie ­ je d n o k ro tn ie zależą od w a lo ró w osobistych i pozycji ko n se rw a to ra . O d je g o urzędu w ym aga się p o n a d to , aby nie był n a d m ie rn ie zbiurokratyzow any, p ra c o w a ł o szczędnie i spraw nie.

O c e n a pra cy o rg a n ó w konserw atorskich nie je s t ła tw a . N a jcz ę śc ie j d o k o n u je się je j m im ow olnie, o b s e rw u ją c stan z a ch o w a n ia i utrzym ania zabytków d a n e g o re­ g io n u czy kra ju . Jakże często zapom inam y je d n a k , że stan te n tylko b e zpośrednio je s t owocem d zia ła ń ko n ­ s e rw a to rskich (lu b ich braku), po śre d n io n a to m ia s t je s t w yn ikiem splotu w ie lu o koliczności i uzależnień. N ależy do nich także przyjęcie lepszych lu b gorszych rozw iązań w zakresie s tru ktu r o rg a n iza cyjn ych . S p ra ­ w ie te j pośw ięcony je s t niniejszy a rtyku ł 1.

P rzypom nienie na w stępie podstaw ow ych zaleceń w y­ n ik a ją c y c h z p raw a m iędzynarodow ego, a przede wszy­ stkim p rz e d sta w ie n ie zarysu ko n ce p cji zastosow anych

w niektórych kra ja ch , pozw oli uzyskać szersze tło d la a n a liz y różnych p ro p o zycji.

Z alece n ia w ynikające z prawa międzynarodowego Z a le c e n ie U N E S C O w spraw ie d zie d zictw a k u ltu ra ln e ­ go i n a tu ra ln e g o na płaszczyźnie kra jo w e j z 1972 r.2, w d zia le IV „ O rg a n iz a c ja słu żb ” p ro p o n u je p o w o ła ­ nie specjalistycznych służb pu b liczn ych oraz o rg a n ó w doradczych. Do za d a ń tych pierwszych należy w yp e ł­ n ia n ie podstaw ow ych zadań konserw atorskich, w tym przede w szystkim : in w e n ta ry zo w a n ie i d o k u m e n to w a ­ nie zabytków , pozyskiw anie i kształcenie p ersonelu n a u ­ kowego, te c h n ic z n e g o i a d m in is tra c y jn e g o oraz k ie ro ­ w a n ie je g o p ra cą , p ro w a d ze n ie w sp ó łp ra cy z in sty tu ­ c ja m i w ysp e cja lizo w a n ym i, tw o rze n ie w łasnych la b o ra ­ to rió w i p ro w a d ze n ie b a d a ń , w reszcie n a d zó r nad spo­ sobem u żytkow ania o b ie k tó w zabytkow ych w te re n ie . O rg a n y d o ra d cze w s p ie ra ją służby specjalistyczne, w y­ p o w ia d a ją o p in ie co do przygotow yw anych a któ w p ra ­ wnych itp. W ich pracy uczestniczą eksperci najw yż­ szej klasy, p rze d s ta w ic ie le o rg a n iz a c ji społecznych oraz za in te re so w a n ych o rg a n ó w a d m in is tra c y jn y ch . D o k u ­

1 Artykuł opiera się na pracy H. N i e ć i W. K o w a l s k i e ­ g o, Założenia polskiej koncepcji prawnej ochrony dziedzi­ ctwa architektonicznego. Maszynopis nie opublikowany. 2 Por. W. S i e r o s z e w s k i : Ochrona dóbr kultury w usta­ wodawstwie UNESCO. W arszawa 1978 s. 139.

m enty Rady E uropejskiej 3 w ska zu ją na korzyści p ły n ą ­ ce z przyjęcia je d n e g o sc e n tra liz o w a n e g o o rg a n u d z ie ­ d zictw a k u ltu ra ln e g o o szerokich z a d a n ia c h , szczegól­ nie w d zie d zin ie in ic jo w a n ia , przygotow yw ania i n a d ­ zo ro w a n ia zin te g ro w a n e j re w a lo ryza cji zespołów za b yt­ kowych.

Struktury organizacyjne ochrony zabytków w praktyce niektórych państw

O rg a n iz a c ja służb konserw atorskich, mimo p e łn ie n ia p o d obnych zadań, je s t w poszczególnych k ra ja c h b a r­ dzo zróżnicow ana. Zależy o na od stru ktu ry a d m in i­ s tra c ji o g ó ln e j d a n e g o państw a, specyfiki pro b le m ó w m iejscow ych oraz często w znacznym stopniu od tr a ­ dycji. O g ó ln ie można je d y n ie pow iedzieć, że o rg a n y och ro n y są zw iązane z resortem ku ltu ry a lb o też z n a j­ szerzej rozum ianą o c h ro n ą środow iska. Z d a rz a ją się też rozw iązania szczególne, np. w łą cze n ie om aw ianych s tru k tu r do resortu b u d o w n ic tw a czy spraw w e w n ę trz­ nych.

W H o l a n d i i o rg a n e m o d p o w ie d zia ln ym za c a ło ­ kształt ochrony dziedzictw a ku ltu ra ln e g o je st m inister kultury, rekreacji i spraw socjalnych. D e p a rta m e n t Muzeów, Zabytków i A rch iw ó w te g o M in iste rstw a o p ra ­ co w u je o d p o w ie d n ie środki praw ne. Z asadniczą część d z ia ła ln o śc i o p e ra c y jn e j w yko n u je je d n a k s p e cja ln y i w p e łn i sam odzielny D e p a rta m e n t O c h ro n y Z abytków i B udow li H istorycznych, będący a g e n d ą rządow ą fu n k c jo n u ją c ą poza M in iste rstw e m Kultury. O rg a n ten d ysp o n u je ośro d ka m i lokalnym i rozm ieszczonymi na te re n ie kraju. Istotne znaczenie ma p ow oływ ana przez m inistra kultury Rada ds. Zabytków , która może sk ła ­ da ć się z 20 do 40 członków . Jest to g łó w n ie c ia ło d o ­ radcze i ko n su lta cyjn e m inistra, a le pełni rów nież pew ­ ne za d a n ia w za kre sie p ro ce d u ry re je s tra c ji zabytków . Należy do nich w szczególności ko o rd yn a cja p ra c nad K atalogiem Z a b ytkó w i s k ła d a n ie m inistrow i p ro je k ­ tów list zabytków za słu g u ją c y c h na o ch ro n ę oraz kon­ s u lto w a n ie decyzji w spraw ach in d yw id u a ln ych , ja k też o g ó ln e j polityki p a ń stw a w zakresie och ro n y d zie d zic­ twa k u ltu ra ln e g o . W niektórych p ro w in cja c h i m iastach H o la n d ii p o d o b n e ra d y w s p ó łp ra c u ją z w ła d za m i re­ g io n a ln y m i i lo ka ln ym i.

Stosow nie do p ra w a ko n stytu cyjn e g o R e p u b l i k i F e d e r a l n e j N i e m i e c , o d p o w ie d z ia ln o ś ć za o c h ­ ronę d ó b r kultury spoczywa na fe d e ra ln ym M inistrze K ultury i E dukacji. Ponieważ je d n a k spraw y kultury, a zatem i o ch ro n a zabytków , z n a jd u ją się w ko m p e te n ­ cji w ła d z re g io n a ln ych , o rg a n iz a c ja te j och ro n y je s t zd e ce n tra lizo w a n a i g łó w n ą rolę p e łn ią w n ie j w ładze kra jó w (la n d ó w ). W każdym z nich przyjęto d w u to ro ­ wy system o rg a n ó w do spraw zabytków . Z je d n e j stro ­ ny is tn ie ją w ys p e cja lizo w a n e o rg a n y a d m in is tra c ji, z d ru g ie j zaś c ia ła d o ra d czo -ko n s u lta c yjn e . In stytu cją specjalistyczną je s t z reguły krajow y U rząd do Spraw O c h ro n y Z abytków (L a n d e sd e n km a la m t), z którym w s p ó łp ra c u je rada złożona z d z ia ła ją c yc h społecznie p rze d sta w icie li różnych g ru p społecznych. U rząd ten może być zw iązany z krajowym M in iste rstw e m K ultury i E dukacji (ja k w B aw arii) lu b z Urzędem Premiera (ja k w B a d e n i-W irte m b e rg ii). W niektórych kra ja ch zw iąz­ kowych utw orzono o d d z ie ln e a g e n d y do spraw zam ­ ków, p a ła c ó w itp. P o dejm ow anie decyzji i w yd a w a n ie zarządzeń należy zawsze do je d n e g o ze szczebli w ładz a d m in istra cyjn ych — m inistra kultury i e d u k a c ji, p re ­

m iera d a n e g o kra ju lu b w ła d z niższego rzędu (L a n ­ d ra t lub O b e rk ra is d ire k to r). N a czele k ra jo w e g o U rzę ­ du K onserw atorskiego (L a n d e sd e n km a la m t) stoi ko n ­ se rw a to r k ra jo w y (Landeskonservator), któ re g o g łó w n ą fu n k c ją je s t k o n su lto w a n ie i ko o rd yn o w a n ie poczynań wszystkich in sty tu c ji za jm u ją cych się o c h ro n ą zabytków . K o n se rw ato r kie ru je także b a d a n ia m i zw iązanym i z re ­ a liz a c ją pow ierzonych mu zadań, a n ie k ie d y zakres je g o u p ra w n ie ń je s t szerszy. W y n ik a ją o n e zawsze z praw a kra jo w e g o . Część u p ra w n ie ń w zakresie o c h ro ­ ny zabytków p ow ierzono także innym o rg a n o m a d m in i­ s tra c ji k ra jo w e j lu b m ie jskie j, n p : w ła d zo m b u d o w la ­ nym i planistycznym .

W e W ł o s z e c h przed reform ą a d m in is tra c ji o c h ro n a zabytków była siln ie s c e n tra liz o w a n a . M in is te rs tw u O św ie ce n ia P ublicznego p o d le g a ła sieć terenow ych U rzędów O c h ro n y Z abytków (S o p rin te n d e n z a ), które p ra co w a ły w trzech p io n a ch sp e cja listyczn ych :

- S o p rin te n d e n za ai M o n u m e n ti - z a jm u ją c y się za ­ bytkam i (na e ta ta ch z a tru d n ia n o łączn ie 107 a rc h ite k ­ tów),

- S o p rin te n d e n za a lle G a le rie — n a d z o ru ją c y muzea (na e ta ta c h z a tru d n ia n o łą cz n ie 92 histo rykó w sztu­

ki),

- S o p rin te n d e n za a ile A n tic h itó - z a jm u ją c y się te ­ renam i i znaleziskam i a rch e o lo g iczn ym i (n a e ta ta c h z a tru d n ia n o łą czn ie 95 a rch e o lo g ó w ).

W ym ie n ie n i sp e cja liści należeli do p e rsonelu tzw. g ru ­ py „ A ” . G ru p a „ B ” zaś o b e jm o w a ła 375 asyste n tó w technicznych, inżynierów i u rzędników , a g ru p a „ C ” o ko ło 5000 osób pe łn ią cych różne fu n k c je (o d o p ie ­

kuna zabytków d o personelu biu ro w e g o ).

O k o ło połow y la t siedem dziesiątych p rze ka za n o zn a ­ czne u p ra w n ie n ia w ładzom re g io n a ln ym , a ce n tra ln y m organem nadrzędnym w zakresie och ro n y dzie d zictw a k u ltu ra ln e g o zostało nowo utw orzone M in is te rs tw o D ó b r K ultury i Ś rodow iska (M in is te r per i Beni C u ltu - ra li e A m b ie n ta li) 4. Z a d a n ie m te g o M in is te rs tw a je s t och ro n a i konserw acja d ó b r historycznych, artystycz­ nych, a rch ite kto n iczn ych , a rch e o lo g iczn ych , a rc h iw a l­ nych i bibliotecznych oraz ta k zwanych d ó b r śro d o ­ wiska n a tu ra ln e g o , z tym że sp ra w u je o n o je d y n ie o g ó ln y n a d zó r i p e łn i rolę in s p ira to ra w za kre sie o p ie ­ ki n ad zabytkam i. D z ia ła ln o ś ć o p e ra c y jn ą p ro w a d zą stru ktu ry re g io n a ln e . M in iste rstw u p o d le g a ją ta kże c e n ­ tra ln e in stytu ty: In stytu t K onserw acji (Is titu to C e n tra le del R estauro); K a ta lo g u i D o k u m e n ta c ji (Is titu to C e n ­ tra le p e r il C a ta lo g o e la D o c u m e n ta z io n e ); P a to lo g ii Książki (Is titu to C e n tra le per la P a to lo g ia d e l L ib ro ); K a ta lo g u G łó w n e g o B ib lio te k W łoskich i In fo rm a c ji Bi­ b lio g ra fic z n e j (Is titu to C e n tra le per il C a ta lo g o U n ic o d e lle B ib lio te c h e Ita lia n e e per le In fo rm a z io n i Bi- b lio g ra fic h e ) oraz C en tru m F o to re p ro d u k c ji, In tro lig a ­ to rstw a i K onserw acji A rch iw ó w Państw owych (C e n tro di F o to rip ro d u z io n e , L e g a to ria e Restauro d e g li A rch ivi di S tato).

W te re n ie utrzym ano w zasadzie o p is a n ą ju ż wyżej s tru k tu rę S o p rin te n d e n z. Do urzędów tych należy prze­ de wszystkim in w e n ta ryza cja zabytków , a p o n a d to : — w ykonyw anie ekspertyz i k o n tro li; u d z ie la n ie o b o ­ w iązkow ych o p in ii w to ku p rzyg o to w yw a n ia p la n ó w 3 Por. H. N i e ć : Renesans urbanistyczny w koncepcji Rady

Europejskiej. Maszynopis nie opublikowany.

4 Por. L. K r z y ż a n o w s k i : Współczesne koncepcje regula­ cji prawnych i strukturalnych w ochronie dóbr kultury Italii.

urbanistycznych; w ydaw anie zezwoleń na zmiany w strefach ch ro n io n ych (o d w o ła n ia do M in is te rs tw a ); n a d ­ zór i k o n tro la p ra c nad p ro je k ta m i re w a lo ryza cji m iast; p rzygotow yw anie p ro je któ w konserw atorskich d la p o ­ jedynczych o b ie k tó w . Każdy U rzqd O ch ro n y Zabytków je s t je d n o cz e ś n ie biurem a rch ite kto n iczn ym w ysp e cja ­ lizow anym w p ra ca ch dotyczących zabytków . W szystkie urzędy s k ła d a ją w M in is te rs tw ie roczne p la n y p ra c za­ o p a trz o n e w listy p rio ryte tó w i kosztorysy. N a p o d s ta ­ w ie tych d o ku m e n tó w M in iste rstw o w yd a je o d p o w ie d ­ nie decyzje i przyznaje środki fin a n so w e .

W e W łoszech d zia ła także N a ro d o w a Rada D ó b r K u l­ tu ry i Ś rodow iska (C o n s ig lio N a z io n a le per i Beni C ul- tu ra li e A m b ie n ta li) pow oływ ana przez m inistra. W je j skład w c h o d z ą : ośm iu p rze d sta w icie li resortów w s p ó łp ra c u ją c yc h na polu och ro n y zabytków , d e le g a ­ ci (po je d n ym ) wszystkich re g io n ó w i p ro w in c ji, d zie ­ sięciu p rze d s ta w ic ie li Stowarzyszenia G m in W łoskich, trzech re p re z e n ta n tó w Z w iązku P row incji, osiem nastu pro fe so ró w u n iw e rsyte tó w w ybranych przez uczelnie i sześciu w yb itn ych s p e c ja listó w w ytypow anych przez M i­ nisterstw o. G łó w n ym za d a n ie m Rady je s t o p in io w a n ie między in n y m i: p ro je k tó w przepisów praw nych, p la n ó w i spra w o zd a ń w ym ienionych wyżej ce n tra ln ych insty­ tu tó w itp .

W e F r a n c j i o rg a n y o ch ro n y d ó b r ku ltu ry pozostają tra d yc y jn ie sce n tra lizo w a n e . N a ich czele stoi m in i­ ster kultury, a o b o k niego Wyższa Komisja Z abytków (C om m ission S u p é rie u re dex M o num ents H isto riq u e s) ja k o c ia ło d o ra d cz e i o p in io d a w c z e . O rg a n a m i w yko­ nawczymi s ą : G e n e ra ln a In sp e kcja Z a b ytkó w (In sp e c­ tio n G e n e ra le des M o num ents H isto riq u e s) ja k o o rg a n naczelny i K o n se rw ato r R egionalny (C o n se rva teu r Re­ g io n a l des B âtim ents de France) ja k o w ładza te re n o ­ wa. In s ta n c ją odw oław czą od decyzji m inistra kultury (na przykład w spraw ach dotyczących kla syfika cji za­ bytków) je s t p re m ie r ko n su ltu ją cy się wówczas z Radą Państwa. W sp ra w a ch stre f ch ro n io n ych w m iastach podstaw ow e decyzje w ydaje m inister w porozum ieniu z W ydziałem U rb a n istyk i M in iste rstw a Budow nictw a oraz po k o n s u lta c ji ze s p e c ja ln ą N a ro d o w ą Komisją Stref C h ro n io n ych (C om m ission N a tio n a le des Secteurs Sauvegardes).

W W i e l k i e j B r y t a n i i kierow niczą rolę w wyko­ nyw aniu o b o w ią zkó w ochrony dziedzictw a k u ltu ra ln e g o , które w y n ik a ją ze stosunkow o złożonego systemu p ra ­ w n e g o te g o kra ju , sp ra w u je M in iste rstw o Środow iska (D e p a rtm e n t o f Environm ent). K ształtuje ono o g ó ln ą p o litykę p a ń stw a w tym zakresie i n a d zo ru je d z ia ła l­ ność a g e n d rządow ych oraz a d m in is tra c ji terenow ej. M in isterstw u p o d le g a ją lu b też z n a jd u ją się bezpośred­ n io w je g o stru ktu rze je d n o s tk i za jm u ją c e się w ydzie­ lonym i z a d a n ia m i. F unkcję g łó w n ą s p e łn ia D yrekcja Z a b ytkó w i B udow li H istorycznych (A n c ie n t M onum ents a nd H is to rie B u ild in g s D ire c to ra te ). M in iste rstw u p o d le ­ g a ją p o n a d to :

— Z arządy Z a b ytkó w (A n c ie n t M o num ents Boards) - za jm u ją c e się wszystkim i spraw am i dotyczącym i zabyt­ ków na te re n ie swego d z ia ła n ia , to je s t o d p o w ie d n io : A n g lii, W a lii i Szkocji,

— Rady Budynków H istorycznych (H is to rie B uildings C o u n cils) - także o d rę b n e d la w spom nianych rejonów kraju, re a liz u ją c e p o litykę państw a w stosunku do b u ­ dynków historycznych oraz re jo n ó w konserw acji, — Królew ska K om isja ds. Z abytków (Royal C om m ission on H is to ric a l M onum ents) - o p ra c o w u ją ca szczegóło­ wą in w e n ta ryz a cję zabytków,

— B iuro ds. B udow li H istorycznych (H isto rie B uld in g s B ureau) - b iu ro p o śre d n ictw a w tra n s a k c ja c h h a n d lo ­ wych dotyczących zabytków .

W różnym sto p n iu zw ią za n ia z M in iste rstw e m p ra c u ­ ją jeszcze dalsze je d n o s tk i o rg a n iz a c y jn e , na przy­ kład L a b o ra to riu m K onserw acji Z abytków (A n c ie n t M o ­ num ents L a b o ra to ry) i A g e n c ja U sług Prawnych (P ro­ perty Services A gency). Trzeba także p a m ię ta ć, że spe­ cyfiką brytyjską je s t o g ro m n a liczba lo ka ln ych , re g io ­ n alnych i o g ó ln o k ra jo w y c h o rg a n iz a c ji za jm u ją cych się o c h ro n ą i utrzym ywaniem b u d o w li zabytkow ych. W ład ze państw ow e ściśle w s p ó łp ra c u ją z tymi o rg a n iza c ja m i — d o tu ją n ie któ re z nich, n a d a ją im szczególny status ko n su lta n ta przy p o d e jm o w a n iu decyzji w spraw ach o ­ kreślonych o b ie k tó w czy też przekazują pewnym o rg a n i­ zacjom część swoich kom petencji.

W S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h A m e r y k i P ó ł ­ n o c n e j o d p o w ie d zia ln o ść za o chro n ę d ó b r kultury spoczywa na sekretarzu do spraw w ew nętrznych. D ziała on przez Służbę Parków N arodow ych (N a tio n a l Park Service), w strukturze której mieści się ce n tra ln y Urząd ds. A rc h e o lo g ii i O ch ro n y Z abytków (O ffic e o f A rc h a e o ­ logy a n d H istorie Preservation). W składzie b iu ra wy­ s tę p u ją trzy d z ia ły : D ział A rc h ite k tu ry (D ivisio n o f A r­ c h ite ctu re ), D ział A rc h e o lo g ii (D ivisio n o f A rch a e o lo g y) i D ział H is to rii (D ivisio n o f H istory). Biuru p o d le g a ją d w ie sp e cja listyczn e in stytu cje o g ó ln o k ra jo w e :

— H isto rie A m e rica n B u ild in g Survey (O śro d e k D o k u ­ m e n ta c ji Zabytków ),

— H isto rie A m e rica n E ng in e e rin g Record (A rchiw um D o k u m e n ta c ji D a w n e j Techniki).

N a tio n a l Park Service prow adzi szeroką d zia ła lno ść, p o le g a ją c ą między innym i na in ic jo w a n iu i ko o rd yn o ­ w a n iu b a d a ń nad zabytkam i i m iejscam i historyczny­ mi, n a d z o ro w a n iu re sta u ra c ji o b ie k tó w o znaczeniu o g ó ln o n a ro d o w y m , pro w a d ze n iu re je stru zabytków i s tre f historycznych (N a tio n a l Register), z a w ie ra n iu p o ­ rozum ień z w ła d za m i stanow ym i lu b lo ka ln ym i w s p ra ­ w ie o ch ro n y ważnych o b ie któ w , przyjm o w a n iu d a ró w i zapisów itp. Funkcję do ra d czą w w yko n a n iu tych za­ d a ń sp e łn ia Rada O c h ro n y Z a b ytkó w (A dvisory C o u n ­ cil on H isto rie P reservation). W je j skład w chodzą

kierow nicy niektórych urzędów fe d e ra ln y c h (m iędzy in ­ nym i: spraw w ew nętrznych, b u d o w n ic tw a m ieszkanio­ w ego i rozw oju m iast, h a n d lu , skarbu, tra n s p o rtu , ro l­ n ictw a ) oraz prezes N a tio n a l Trust fo r H istorie Pre­ servation (g łó w n e j o rg a n iz a c ji o b y w a te ls k ie j z a jm u ją ­ cej się o c h ro n ą zabytków ) i dziesięciu o b yw a te li spo­ za a d m in is tra c ji pow ołanych przez prezydenta Stanów Z je dnoczonych.

N a szczeblu stanow ym fu n k c jo n u ją p rze d sta w icie le a d ­ m in is tra c ji fe d e ra ln e j (S tate H isto rie Preservation O f fi­ cers) p o d le g a ją c y b e zpośrednio N a tio n a l Park Service oraz o d p o w ie d n ie o rg a n y w ła d z stanow ych. P ow ołanie ta k ic h o rg a n ó w , o kre śle n ie ich u p ra w n ie ń oraz w yzna­ czenie zadań należy w całości do ko m p e te n cji w ładz stanu. Rozwiązania byw ają tu ta j różne i można w yróż­ n ić tylko pew ne o g ó ln e trendy. N ie k tó re stany, chcąc u n ik n ą ć o b cią że n ia w ła d z n a dm iernym z a a n g a żo w a ­ niem w spraw y o ch ro n y zabytków , n a d a ją pewnym o r­ g a n iz a c jo m społecznym sp e cja ln y status praw ny (state title ), który up o w ażn ia ich p rz e d sta w ic ie li do d z ia ła ­ n ia w im ie n iu w ła d z stanow ych. O rg a n iz a c ja społeczna p rze jm u je w ten sposób część k o m p e te n cji w ła d z i na re a liz a c ję w yn ika ją cych stąd zadań o trzym uje s p e c ja l­ ne subw encje. Przykładem ta kic h o rg a n iz a c ji m ogą być:

Towarzystwo H istoryczne P io n ie ró w A rizony (A rizo n a Pioneers H is to ric a l Society) w A riz o n ie , S tanow e To­ w arzystw o H istoryczne C o lo ra d o (S tate H is to ric a l So­ c ie ty o f C o lo ra d o ) i in n e . W n ie któ rych stanach pozo­ s ta w io n o całość om a w ia n ych sp ra w w rękach w ładz, p o w o łu jq c o d p o w ie d n ie kom órki o rg a n iz a c y jn e w ich strukturze, na przykład S tanow y D e p a rta m e n t Konser­ w a c ji (S tate D e p a rtm e n t o f C o n se rva tio n ) w (liions czy D e p a rta m e n t ds. Parków S tanow ych, M ie js c H i­ storycznych i Z abytków (D e p a rtm e n t o f State Parks, H is to ric a l Sites a n d M o n u m e nts) w G e o rg ii. W innych zaś stanach przyjęto rozw iązania pośrednie. N ajczęściej p o le g a ją one na u tw o rze n iu stosow nego o rg a n u w s tru ktu rze a d m in is tra c ji przy jednoczesnym p o w o ła n iu ko m ite tu lu b ko m ite tó w o b yw a te lskich , czasem z u d z ia ­ łem p rze d sta w icie li w ładz. K om itety ta k ie m ają zwykle d a le k o idące u p ra w n ie n ia i także d z ia ła ją w im ie n iu w ła d z stanu. Często ich d zia ła ln o ś ć łączy się z pew ny­ mi a kcja m i o znaczeniu ekonom icznym , na przykład rozw ojem turystyki, h o te la rstw a , usług itp. Na szcze­ blu lokalnym w ładze m iast p rzyjm u ją bardzo ró ż n o ro d ­ ne rozw iązania o rg a n iz a cy jn e , n a jczę ście j p o d o b n e do k o n ce p cji przyjętej w danym stanie.

O ry g in a ln e rozstrzygnięcie o rg a n iz a c y jn e w spraw ach o ch ro n y dziedzictw a k u ltu ra ln e g o przyjęto na W ę g ­ r z e c h . O d p o w ie d z ia ln o ś ć w tym zakresie spoczywa na m inistrze b u d o w n ic tw a i rozw oju m iast (Epitesugyi es V arosfejlesztesi M in is z te riu m ). W je g o M in is te rs tw ie d z ia ła (na p raw ach w yd zia łu ) Państwowy In s p e kto ra t O ch ro n y Z abytków (O rsza g o s M u e m le ki F elugyeloseg), który stanow i najwyższą kom órkę a d m in is tra c y jn ą w o m a w ia n e j d z ie d zin ie . In s p e k to ra t p e łn i je d n o cze śn ie fu n k c je a d m in is tra c y jn e , naukow e i w ykonaw cze. Do zadań a d m in istra cy jn y c h należy przede wszystkim re­ je s tra c ja zabytków p o d le g a ją c y c h o c h ro n ie oraz p ro ­ cedura u d zie la n ia zezw oleń b u d o w la n ych na p race w o b ie kta ch zabytkow ych i ich zespołach. G łó w n e z a d a ­ nia naukow e to : b a d a n ia a rc h ite k to n ic z n e i historycz­ ne, o p ra co w yw a n ie ka ta lo g u zabytków i tw o rze n ie oraz stosow anie zasad i norm kon se rw a torskich . N a j­ ba rd zie j ro zb u d o w a n y w ram ach In s p e k to ra tu je s t d zia ł w ykonaw stw a. S k ła d a się z 7 je d n o s te k re g io n a l­ nych, które łą czn ie z a tru d n ia ją o ko ło 650 osób i m ają roczny „p rz e ró b ” w g ra n ic a c h 65 do 70 p ro je któ w . P odejm ow ane p race dotyczą przede wszystkim n a jw a ż ­ niejszych zabytków . A rc h ite k c i sekcji p ro je k to w e j przy­ g o to w u ją między in n ym i p ro je kty ko n se rw a cji „ b u d o ­ w li bez w ła ś c ic ie la ” oraz p ro je k ty szczególnie tr u d ­ nych przedsięwzięć konse rw a to rskich . D la o krę g u Bu­ dapesztu utw orzono o d rę b n y In sp e kto ra t. Z o sta ł on po d p o rzą d ko w a n y Radzie M ie js k ie j i stanow i sekcję W ydziału B udow nictw a i Rozwoju M ia st. Jego d z ia ła l­ ność n a d zo ru je M in iste rs tw o B u d o w n ictw a .

O rg an izacja ochrony zabytków w Polsce

Z g o d n ie z ustaw ą o o c h ro n ie d ó b r ku ltu ry i muzeach z 1962 r . 5 naczelny n a d z ó r nad o c h ro n ą dzie d zictw a ku ltu ra ln e g o naszego n a ro d u należy d o m inistra k u l­ tury i sztuki (a rt. 7 ustawy). M in is te r je s t także o rg a ­ nem w ykonującym tę o ch ro n ę (a rt. 8 ustawy), między innym i kie ru ją c resortem ku ltu ry i sztuki przy pom ocy dyrektorów d e p a rta m e n tó w 6. Kom órką ró w n o rzę d n ą z d e p a rta m e n te m je s t Z arząd M uzeów i O ch ro n y Z a b y t­ ków kierow any przez G e n e ra ln e g o K on se rw ato ra Z a ­ b y tk ó w 7. Do zadań Z arządu należy:

- z a tw ie rd za n ie zastrzeżonych do c e n tra ln e j decyzji d o k u m e n ta c ji d otyczącej o b ie któ w zabytkow ych, - e w id e n c jo n o w a n ie zabytków ,

- sp ra w o w a n ie społecznej o p ie ki nad z a b ytka m i-p o m - nika m i w a lki i m ęczeństwa i izbam i p a m ię ci n a ro d o ­ w ej,

- p ro w a d ze n ie b a d ań naukow ych zw iązanych z o c h ro ­ ną zabytków i m uzealnictw em ,

- za jm o w a n ie się spraw am i kad r ko n se rw a to rskich — ich kształcenie i d o kszta łca n ie ,

- p ro w a d ze n ie nadzoru m erytorycznego n a d d z ia ła l­ nością terenow ych służb konserw atorskich, p ozaresor- tow ych i społecznych,

- za rzą d za n ie O ś ro d kie m D o k u m e n ta c ji Z abytków , - n a d z o ro w a n ie d zia ła ln o ś c i PP P racow nie K onserw acji Zabytków .

W y lic za ją c za d a n ia Z a rzą d u p o m in ię to spraw y m uzeal­ nictw a. Przy m inistrze ku ltu ry i sztuki p o w o ła n o Radę O ch ro n y Z a b y tk ó w 8, która p o w in n a :

- o p in io w a ć perspektyw iczne p la n y oraz wytyczne w zakresie re a liz a c ji zadań w d zie d zin ie o c h ro n y za b yt­

ków,

- o p in io w a ć w ie lo le tn ie i roczne p la n y rzeczowe w zakresie o ch ro n y zabytków,

- o p in io w a ć spraw y zgłoszone przez G e n e ra ln e g o Kon­ serw atora Zabytków ,

- w yd a w a ć o p in ie w spraw ie skreślenia za b ytku z re ­ je s tru (§ 2 zarządzenia).

Rada O ch ro n y Z abytków ma być pow oływ ana przez m inistra kultury i sztuki na okresy 4 -le tn ie , a je j skład osobow y nie p o w in ie n przekraczać 25 osób. O d d łu ż ­ szego czasu Rada ta je d n a k nie fu n k c jo n u je 9. N ie ­ zależnie od niej m inister p o w o ła ł Kom isję Konserw a­ torską przy Z arzą d zie M uzeów i O c h ro n y Z a b ytk ó w z z a d a n ie m o p in io w a n ia spraw te ch n ic z n o -ko n s e rw a to r- skich. D zia ła także M iędzyresortow a K om isja ds. Re­ w a lo ry z a c ji M ia st i Z espołów S ta ro m ie jskich 10 w raz z utw orzonym przy n ie j Zespołem Ekspertów. C elem prac K om isji je s t k o o rd yn o w a n ie d z ia ła ń na rzecz re w a lo ­ ryzacji i m o d e rn iza cji zespołów historycznych ze szcze­ gólnym uw zględnieniem z n a jd u ją cych się w nich w a r­ tości zabytkow ych. Kom isja n a jb a rd z ie j zw ią za n a je s t z M in iste rstw e m K ultury i Sztuki, które p o w in n o sp ra ­ w ow ać je j „p rz e w o d n ic tw o ” 11.

O rg a n e m w ykonującym wszystkie p o d sta w o w e czynno­ ści w zakresie o ch ro n y zabytków je s t W o je w ó d zk i K on­ serw a to r Zabytków (art. 8 ust. 1 pkt 1 ustaw y) i w sp ó ł­ p ra cu ją cy z nim w niektórych m iastach — M ie jscy Kon­ serw atorzy Zabytków .

Do zadań W o je w ó d zkie g o Konserw atora Z a b ytkó w n a ­ leży:

- p row adzenie rejestru zabytków (art. 13 ust. 1 ustawy),

s Ustawa o ochronie dó br kultury i muzeach. Dz.U. nr 10 z 1962 r, poz. 48. ł 6 Uchwała nr 326 Rady M inistrów z dnia 22.XII.1972, nie opublikow ana.

7 Por. § 2 Regulaminu O rganizacyjnego M inisterstwa Kultury i Sztuki wprowadzonego w życie zarządzeniem nr 20 z dnia 26.V.1976 r. Dz.Urz. MKiS nr 2, poz. 15.

8 Por. art. 10 ustawy i Zarządzenie M inistra Kultury i Sztu­ ki z dnia 6.11.1973 r., Dz.Urz. MKiS nr 2, poz. 17.

9 Por. J. P. P r u s z y ń s к i : Prawna ochrona zabytków ar­ chitektury w Polsce. Warszawa 1977 s. 61.

10 Por. uchwała nr 101 Rady M inistrów z dnia 21.V II.1987 r. 11 Por. Zasady współdziałania resortów przy rewaloryzacji i modernizacji zespołów staromiejskich. M iędzyresortowa Ko­ misja ds. Rewaloryzacji M iast i Zespołów Starom iejskich. W a r­ szawa 1983, maszynopis powielony, s. 3.

— w y d a w a n ie decyzji o w p is a n iu d o b ra k u ltu ry do re­ je s tru (a rt. 14 ust. 1 pkt 1 ustawy),

— a n a liz o w a n ie w artości historycznej, artystycznej lub n a u k o w e j zabytku, stw ierdzanie stanu za ch o w an ia lu b sp o rzą d za n ie d o k u m e n ta c ji (a rt. 18 ustawy),

— z n a k o w a n ie zabytków nieruchom ych (art. 19 ustawy), — o kre ś la n ie w porozum ieniu z o rg a n a m i państw ow e­ go n a d zo ru b u d o w la n e g o w a ru n kó w d z ia ła ln o ś c i b u ­ d o w la n e j na te re n ie zabytkow ych u kła d ó w u rb a n istycz­ nych i zespołów b u d o w la n ych w pisanych do rejestru za b ytkó w oraz zarzą d za n ie u su n ię cia , u p o rzą d ko w a n ia lu b p rze b u d o w y poszczególnych bud yn kó w na tych te ­ re n a ch (a rt. 20 ustawy),

— w y d a w a n ie zezwoleń na p ro w a d ze n ie wszelkich prac przy za b ytka ch oraz ro b ó t w ykopaliskow ych (a rt. 21 ust. 1 ustaw y),

— w y d a w a n ie zezwoleń na p ro w a d ze n ie p ra c ta kich ja k : burze n ie , p rze ra b ia n ie , o d n a w ia n ie , re k o n s tru o ­ w a n ie , p rz e b u d o w a n ie , przem ieszczanie itp . o b ie ktu za b ytko w e g o oraz ro b ó t niew ykonyw anych bezpośred­ n io przy zabytku, a le m ogących się przyczynić do ze­ szpecenia o to c z e n ia zabytku lu b w id o ku na niego (a rt. 27 ustawy),

— w strzym yw anie ro b ó t prow adzonych bez zezw olenia oraz n a ka zyw an ie przyw rócenia stanu p o p rze d n ie g o na koszt osoby n a ru sza ją ce j o d p o w ie d n ie przepisy ustaw y (a rt. 28 ust. 1 ustawy),

— n a ka zyw a n ie w ła ścic ie lo w i (użytkow nikow i) zabytku p rze p ro w a d z e n ia ro b ó t konserw atorskich w określonym te rm in ie (a rt. 30 ust. 1 ustawy),

— za b e zp ie cza n ie w ierzytelności skarbow ych z tytu łu w y k o n a n ia ro b ó t konserw atorskich przy zabytkach nie b ę dących w ła s n o ś c ią państw a (a rt. 32 ust. 2 ustawy), — w y d a w a n ie decyzji zgodnych z zasadam i o p ie k i nad zabytkam i i o d p o w ia d a ją cy c h w artości zabytkow ej spo­ sobom użytkow ania obiektu, niezależnie od tego, w czy­ je j dyspozycji się on z n a jd u je (art. 38 ust. 1 i 2 ustawy), — n a d z o ro w a n ie p ra w id ło w e g o użytkow ania o b ie któ w zabytkow ych w try b ie uchw ały n r 102 Rady M in is tró w z d n ia 21 III 1957 (art. 40 ustaw y),12

— p o w ie rz a n ie o s o b ie fizycznej lu b p ra w n e j w yka zu ją ­ ce j z a in te re s o w a n ie w ybranym zabytkiem zadań w za ­ kresie s p ra w o w a n ia społecznej o p ie ki nad tym za b yt­ kiem (ä rt. 70 ust. 2 ustawy),

— w n io s k o w a n ie ś c ig a n ia karn e g o i kie ro w a n ie w n io s ­ ków d o ko le g ió w do spraw wykroczeń w spraw ach o n a ru sze n ie p ra w a p row adzące do zniszczenia lub uszkodzenia zabytku (w związku z art. 73 do 81 ustawy). W ykaz czynności W o je w ó d zkie g o K onserw atora Z a b y t­ ków przytoczono w m ożliw ie najszerszym zakresie, aby p o d kre ślić rozm iar zadań i o d p o w ie d zia ln o ści te g o urzę­ du za za c h o w a n ie n a ro d o w e g o dziedzictw a k u ltu ra ln e ­ go. Jeżeli w eźm iem y p o n a d to pod uw agę, że m a ją c n ie lic z n y p ersonel ko n se rw a to r je s t w p raktyce coraz częściej in w e sto re m p ra c konserw atorskich, to w id a ć, ja k tru d n o je s t w yp e łn ić nało żo n e na nie g o obow iązki, któ re są w zasa d zie n ie w yko n a ln e . Początkowo urząd ko n se rw a to rski d z ia ła ł ja k o pierwsza in s ta n c ja , od d e ­ cyzji, któ re j można było odw oływ ać się do m inistra ku l­ tu ry i sztuki. S przyjało to u m a cn ia n iu pozycji konser­ w a to ra , d a w a ło mu większą pew ność i m ożliwości d z ia ­ ła n ia , szczególnie w o b ro n ie interesu o g ó ln o n a ro d o w e ­ go. K o le jn e reform y a d m in is tra c ji państw ow ej, prze­ p ro w a d z o n e w la ta c h 1975 i 1983, znacznie obniżyły

pozycję p ra w n ą i faktyczną o m a w ia n e g o urzędu i je g o decyzji. Sam u rząd konserw atorski mieści się w stru k­ turze W yd zia łu K u ltu ry Urzędu W o je w ó d zkie g o lu b wy­

ją tk o w o d z ia ła na p ra w a c h s a m o d zie ln e g o w ydziału (na przykład w K rakow ie). W każdym w o je w ó d ztw ie is tn ie ją też B iura D o k u m e n ta c ji Z a b ytkó w (czasem Biu­ ra Badań i D o ku m e n ta c ji), których z a d a n ie m je s t sze­ roko p o ję ta d o k u m e n ta c ja d ó b r ku ltu ry zn a jd u ją c y c h się na p o d le g ły m im te re n ie , p ro w a d ze n ie potrzebnych b a d a ń naukow ych, o p ra c o w y w a n ie e w id e n c ji itp . Przy w o je w ó d zkim oraz M ie jsk im K onserw atorze Z abytków m ogą d z ia ła ć Rady O c h ro n y D ó b r K ultury ja k o o rg a ­ ny o p in io d a w c z e i d o ra d cze (a rt. 10 ust. 2 i 3 u sta ­ wy). P o d o b n ie ja k na szczeblu ce n tra ln ym , Rady te w p raktyce nie są pow oływ ane.

P rzedstaw iony m a te ria ł p orów naw czy zbliża nas do ce­ lu n in ie js ze g o a rty ku łu . M ożna bow iem na je g o p o d ­ staw ie z a p ro p o n o w a ć kilka rozw iązań m odelow ych, któ ­ re s tan o w ić m ogą p o d sta w ę do a n a liz rozw iązań o rg a ­ nizacyjnych m ożliwych d o zastosow ania w naszym kra ­ ju.

Koncepcja sam odzielnego organu centralnego

W H o la n d ii i n ie któ rych k ra ja c h związkowych RFN za­ stosow ano w p raktyce k o n ce p cję sa m o d zie ln e g o o rg a ­ nu c e n tra ln e g o . H o le n d e rs k i D e p a rta m e n t O c h ro n y Z a b ytkó w i B udow li H istorycznych d z ia ła nie za le żn ie od M in iste rs tw a K u ltury i je s t p o d p o rzą d k o w a n y rzą­ dow i. D ysp o n uje też w łasnym i ośro d ka m i re g io n a ln ym i. M in iste rstw o K ultury n a to m ia st, poprzez sw ój D e p a r­ ta m e n t M uzeów , Z a b ytkó w i A rch iw ó w o g ó ln ie kie ru ­ je p o lityką p a ń stw a w zakresie szeroko p o ję te j o c h ro ­ ny d ó b r ku ltu ry. Jest to ro zw ią za n ie korzystne i p ra w i­ d łow e, a p ra ktyka h o le n d e rska dow odzi, że je s t ono także skuteczne. D e p e rta m e n t i je g o re g io n a ln e o śro d ­ ki m ogą p ro w a d z ić sw oją d z ia ła ln o ś ć u w z g lę d n ia ją c i c h ro n ią c d o b ro ku ltu ry n a ro d o w e j n ie zale żn ie od e w e n tu a ln y ch te n d e n c ji lo ka ln ych , często p o d yk to w a ­ nych w zg lę d a m i p a rtyku la rn ym i.

Rozwiązanie ta k ie może być zastosow ane i w Polsce. Przyniosłoby z pew nością w ie le korzyści. Służba kon­ serw atorska — ja k o w y o d rę b n io n y m i sce n tra lizo w a n y pion a d m in is tra c ji - p o w in n a p e łn ić przede wszyst­ kim fu n k c je n adzoru i k o n tro li, rozdziału pew nych śro d ­ ków, w yd a w a ć decyzje in d y w id u a ln e lu b ko n su lto w a ć je z praw em veta, o b o w ią zko w o u z g a d n ia ć p la n y za ­ g o s p o d a ro w a n ia p rzestrzennego itp . G e n e ra ln y K on­ se rw a to r Z a b ytkó w p o w in ie n uzyskać ra n g ę m in istra — k ie ro w n ika c e n tra ln e g o o rg a n u a d m in is tra c ji p a ń s tw o ­ w ej i dysp o n o w a ć spraw nym a p a ra te m terenow ym zor­ ga n izo w a n ym p o d o b n ie ja k a d m in is tra c ja lasów p a ń ­ stwowych, Urzędy M orskie czy na w e t D yrekcje O k rę ­ gow e Kolei Państwowych. W zm o cn iło b y to pow ażnie znaczenie urzędu ko n se rw a to rskie g o i je g o decyzji. Sa­ m odzielność urzędu p o zw o liła b y też na k o o rd yn o w a n ie p ra c innych resortów z pozycji in n e j niż dotychczas. P ozw oliłaby na p o d kre śle n ie , że o c h ro n a zabytków nie je s t to w yłą czn ie spraw a ku ltu ry czy sentym entu, a le że je s t to ta kże w ażkie z a g a d n ie n ie g o spodarcze. Do zadań M in iste rstw a K ultury n a le ża ło b y wówczas kształ­ to w a n ie zasad ochrony dziedzictw a k u ltu ra ln e g o w p o ­ szczególnych je g o d zia ła ch , przygotow yw anie a któw praw nych, p e łn ie n ie ostatecznych fu n k c ji odw oław czych itp. Prace te p o w in n a w sp om ag ać i konsultow ać Rada O ch ro n y D ziedzictw a K u ltu ra ln e g o .

12 Uchwała nr 102 Rady M inistrów z 21.111.1957 r. Mon. Pol. nr 27 z 1975 r., poz. 182.

O rg an w strukturze Ministerstwa Kultury

R ozwiązanie to, ja k dotychczas, je s t najczęściej sto ­ sow ane i... coraz b a rd zie j krytykow ane. P ropa g o w a n a ko n ce p cja z in te g ro w a n e j re w a lo ryza cji o p ie ra się b o ­ w iem na uznaniu och ro n y zabytków za z a g a d n ie n ie 0 szerszym znaczeniu, przekraczającym ramy p ro b le ­ mu k u ltu ra ln e g o . P odobnie ja k to było wyżej, e le m e n ­ tem te g o rozw iązania je s t siln a c e n tra liz a c ja p o d s ta ­ wowych decyzji - czy to w fo rm ie bezp o śre d n ie j, czy też w fo rm ie o d w o ła n ia po zo sta w io n e są te decyzje w gestii m inistra kultury. W niektórych krajach o d ­ w o ła n ia składa się n a w e t d o wyższej in s ta n c ji (B e l­ gia , F rancja). Urzędy konserw atorskie w te re n ie pozo­ s ta ją w yo d rę b n io n e od w ła d z lo ka ln ych i p o d p o rz ą d k o ­ w ane są M in iste rstw u . Z a p e w n ia im to silną pozycję 1 niezależność od czynników m iejscow ych. Funkcje urzę­ du są ściśle okre ślo n e i p o le g a ją na ko n tro li lu b o b o ­ w iązkow ej ko n s u lta c ji decyzji w ła d z terenow ych, p ro ­ w a d ze niu rejestru zabytków itp. Zwykle o b o k s c e n tra ­ lizo w an e g o a p a ra tu kon se rw a to rskie g o d z ia ła ją Rady O c h ro n y Z abytków ja k o c ia ła doradcze. O g ó ln ie ko n ­ ce p cja ta je s t korzystna, je d n a kże zbyt je d n o z n a cz n ie klasyfikuje o ch ro n ę zabytków ja k o e le m e n t p o lity k i k u l­ tu ra ln e j, któ re j zwykle nie tra k tu je się p rio ryte to w o .

O rg an w strukturze Ministerstwa Środowiska

M o d e l ten o d p o w ia d a ko n ce p cji p rz e d sta w io n e j wyżej. N ie zaw iera on istotnych różnic stru ktu ra ln ych . Inne je s t je d y n ie o g ó ln e p o d p o rz ą d k o w a n ie służb konser­ w atorskich. R ozwiązanie to przyjęto w W ie lk ie j B ryta­ nii i we W łoszech, gdzie o rg a n ce n tra ln y nosi nazwę M in iste rstw a D ó b r K ultury i Ś rodow iska lu b tylko M i­ nisterstwa Środow iska. Podstawą te j ko n ce p cji je s t prze­ konanie o p ełnej je d n o ś c i d ó b r kultury i środow iska n a tu ra ln e g o człow ieka, które łącznie sta n o w ią nasze otoczenie żywe lu b m artw e, dzieło rąk ludzkich lu b n a ­ tury. W obydw óch krajach d z ia ła ją służby terenow e M inisterstw sp ra w u ją ce g łó w n ie fu n k cje k o n tro ln e i n a d ­ zorcze. C echą ujem ną te g o m odelu je s t pew na izolacja spraw ochrony zabytków. N ie szkodzi to, je że li chodzi o zabytki ruchom e, je d n a kże w w ypadku b u d o w li użyt­ kowych często uważa się ją za e le m e n t w adliw y, ro ­ dzący postulaty w łą cze n ia ochrony a rc h ite k tu ry do za­ g a d n ie n ia rozw oju m iast itp.

O rgan w strukturze resortu spraw wewnętrznych Jest to rozw iązanie w yją tko w e , w y n ik a ją c e z tra d y c ji zachow anej do d n ia dzisiejszego w a d m in is tra c ji fe d e ­ ra ln e j Stanów Z je d n o czo n ych . K on ce p cja ta utrzym y­ w ana je s t w praktyce za p e w ne d la te g o , że na szcze­ blu o g ó ln o kra jo w ym nie w id zi się potrzeby tw o rze n ia a d m in is tra c ji ochrony d ó b r ku ltu ry o większych ro zm ia ­ rach i ro zb u d o w a n e j strukturze. O g ro m n a większość zadań w tym zakresie należy do ko m p e te n cji a d m in i­ s tra cji stanow ej i lo k a ln e j, która korzysta z d u że j p o ­ mocy o rg a n iz a c ji ob yw a te lskich .

O rg an w strukturze resortu budownictwa

K oncepcja ta z n a la zła zastosow anie na W ęgrzech. M i­ n isterstw o K ultury n a d a je w yłą czn ie o g ó ln y kie ru n e k

spra w o w a n iu o ch ro n y dziedzictw a k u ltu ra ln e g o , p o d ­ czas gdy spraw y utrzym anip zabudow y za b y tk o w e j w należytym sta n ie należą w p e łn i do M in is te rstw a B u­ d o w n ic tw a i Rozwoju M ia st. R ozwiązanie o w yra źn ie pozytywnych asp e kta ch . E lim in u je w p e łn i iz o la c ję o c h ­ rony i konserw acji a rc h ite k tu ry od p ro b le m u o g ó ln e ­ go rem ontów i utrzym ania stanu te c h n ic zn e g o ca ło ści zabudow y, a także z a g a d n ie n ia p ro d u k c ji m a te ria łó w b u d o w la n ych . Jak już w spom niałem , d z ia ła ją c y w p ra k ­ tyce w ę g ie rs k ie j Państwowy In sp e k to ra t O c h ro n y Z a ­ bytków sta n o w ią cy część resortu b u d o w n ictw a d ysp o ­ n u je bazą a d m in is tra c yjn ą , nau ko w ą i w ykonaw czą.

D zięki tem u je g o d z ia ła ln o ś ć o b e jm u je w szystkie fu n k ­ cje o ch ro n y łą czn ie z re je s tra c ją d ó b r ku ltu ry p o d le ­ g a ją cych o ch ro n ie . Powierzenie te g o o s ta tn ie g o z a d a ­ nia M in iste rstw u B ud o w n ictw a może b u d zić pew ne w ą tp liw o ści, ja k o że n a d m ie rn e tru d n o śc i w utrzym a ­ niu dużej liczby o b ie któ w zabytkowych m ogą p rz y n a j­ m n ie j te oretycznie skła n ia ć do zm niejszenia ilo ś c io w e ­ go k a ta lo g u zabytków . N ieb e zp ie cze ń stw o to usuw ać ma w sp ó łp ra ca z M inisterstw em Kultury, które n a d zo ­ ru je ten w ycinek prac. D o d a tko w ą korzystną cechą te ­ go rozw iązania je s t w ykonyw anie przez M in iste rs tw o B udow nictw a fu n k c ji w io d ą c e j w d z ia ła n ia c h na rzecz rozw oju miast, gd zie - ja k w ia d o m o - s k u p io n a je s t najw iększa liczb a b u d o w li zabytkow ych. P ozwala to na w łaściw e tra k to w a n ie p o stu la tu o ch ro n y c a ło ś c io w e j ze­ społów zabytkowych.

M odel ten może być szczególnie in te re su ją cy d la Pol­ ski, gdzie między innym i resort b u d o w n ictw a i m ate- ra łó w budow lanych zm niejsza p ro d u k c ję b u d u lc a tr a ­ dycyjnego. Powodem te g o je s t n a sta w ie nie resortu wy­ łącznie na rozwój b u d o w n ictw a now ego, w y m a g a ją c e g o użycia nowocześniejszych m a teriałów . Towarzyszy tem u zupełny b ra k za in te re so w a n ia za b u d o w ą starą, któ rą re m o n tu je się przy użyciu tradycyjnych m a te ria łó w b u ­ dow lanych.

U w a g i k o ń c o w e

Trafne usytuow anie służb konserw atorskich w o g ó ln ym systemie a d m in is tra c ji p a ństw ow ej nie je s t z a d a n ie m łatw ym w obec pe w n ej e w o lu c ji fu n k c ji o c h ro n y z a b y t­ ków. T radycyjnie uw ażana za d zia ła ln o ść na p o lu czy­ sto ku ltu ra ln ym o b e c n ie stała się z a g a d n ie n ie m w ie ­ lopłaszczyznowym . D ziedzictw o ku ltu ro w e je s t oczyw i­ ście n a d a l istotnym elem entem o g ó ln ie po ję tych sp ra w ku ltu ra ln y c h i ma podstaw ow e znaczenie d la to żsa m o ­ ści n a ro d o w e j. O b e c n ie je d n a k coraz w y ra ź n ie j d o ­ strzega się i d o ce n ia w zabytkach także ich w a rto śc i użytkowe. O g ro m n a część zabudow y za b ytk o w e j to o b ie k ty użyteczności p u b lic z n e j lu b m ieszkalne oraz budynki n a d a ją c e się do prow adzenia d z ia ła ln o ś c i g o ­ sp odarczej bez uszczerbku d la ich s u b s ta n c ji z a b ytko ­ w ej. F und a m e n ta ln ym problem em o ch ro n y s ta je się nie tyle sama ich konserw acja, a le n a d a n ie konkretnym o b ie kto m p ra w id ło w e j fu n k c ji i z a in te re s o w a n ie nim i o d p o w ie d n ic h użytkow ników . Takie ro zu m ie n ie o c h ro n y zabytków musi znaleźć o d zw ie rc ie d le n ie w s tru k tu ra c h o rg a n iza cyjn ych . U waża się na przykład, że p ro b le m re w a lo ryza cji starych m iast, które o s ią g n ę ły d z is ia j roz­ m iary w ie lk ich a g lo m e ra c ji, je s t ta k pow ażny, że leży w ko m p e te n cji w ie lu resortów i urzędów . W związku z tym konieczna je s t k o o rd yn a cja w sp ó ln ych p rze d ­ sięwzięć. W yd a je się, że tru d ten p o d ją ć może tylko o p e ra tyw n y i c e n tra ln ie usytuow any o rg a n a d m in is tra ­ cji państw a, d ysp o n u ją cy spraw nym systemem służb

terenow ych. Jeżeli nie będzie on w y o d rę b n io n y i sa­ m odzielny, to zawsze utożsam iać się go będzie z p ro ­ blem atyką i z a d a n ia m i resortu, do któ re g o zostanie w łączony. W y b ó r zaś te g o resortu nie je s t łatw y. Każ­ da bow iem z p rzedstaw ionych wyżej k o n ce p cji (resorty: kultury, śro d o w iska , b u d o w n ictw a i rozw oju m iast) ma swoje u za sa d n ie n ie , a le i w yraźnie u je m n e strony. System u rzędów konserw atorskich p o w in ie n być scen­ tra liz o w a n y i o d d zie lo n y od a d m in is tra c ji te re n o w e j.

Powinien też w y p e łn ia ć przede wszystkim fu n k c je n a d ­ zorcze i ko n tro ln e . W p ra c a c h tych konserw atorów w sp ie ra ć muszą w większym niż do d zisia j sto p n iu i za­ kresie o rg a n iz a c je społeczne kra jo w e i lo ka ln e . W tym celu należy je wyposażyć w o d p o w ie d n ie u p ra w n ie n ia .

dr Wojciech Kowalski Katedra Prawa Międzynarodowego i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Śląskiego

THE ORGANIZATION O F MONUMENTS’ PROTECTION IN SOM E COUNTRIES. A COMPARATIVE ANALYSIS AND PROPOSALS O F NEW SOLUTIONS IN POLAND

A proper organization of conservation bodies and services as well as co-o pe rating institutions is one of the elements th a t decide of the effectiveness of monuments' protection. D ifferent countries have adopted different, often divergent, org an izatio nal solutions, though the tasks of conservation institutions are, on the whole, the same everywhere. The author discusses the tasks of the organization of mo­ numents’ protection in Holland, FRG, France, USA, Italy and Hungary. The solutions adopted in Poland have been pre­ sented ag ain st the background o f the concepts adopted in those countries. W hile trying to find the answer to the que­ stion w h at a proper organization of the protection of cu l­ tural property should look like, the author ponders several models. He analyses, i.a., models th a t consist in the form a­

tion of an independent central body or conservation o rg a n i­ zations that would operate within the structure of some mi­ nistries such as the ministry of culture, environm ent, internal affairs or within a constructional branch. In the final part of the article we find conclusions which show th a t the exe­ cution of monuments' protection in Poland calls for the cre­ ation of an effective and centrally positioned independent adm inistrative state body which w ill have a t its disposal an efficie nt system of field services. These services should be separated from field adm inistration and perform m ainly su­ pervising and control functions and cooperate — in their en­ deavours — with social organizations with adequate ca p a ­ cities.

STANISŁAW JANUSZEWSKI

OCHRONA AKTYWNA DZIEDZICTWA PRZEMYSŁOWEGO DOLNEGO ŚLĄSKA *

D olny Śląsk z a jm u je w ażne m iejsce na m apie g o sp o ­ d arczej, k u ltu ra ln e j i n a u ko w e j Polski. D e cyd u ją o tym zarów no surow ce m in e ra ln e i energetyczne, ja k i prze­ mysł, ro ln ic tw o , leśnictw o, a także turystyka, lecznictw o uzdrow iskow e, ośro d ki k u ltu ry i na u ki. Na w spółczesny o braz re g io n u , p ro d u k u ją c e g o e le k tro n ic z n e maszyny cyfrow e i w ie le nowoczesnych w yrobów , złożyło się rów nież i to, co człow iek dzięki b o g a ctw o m ziem i i w ła s n e j aktyw n o ści stw orzył w przeszłości.

Jedną z kluczow ych pozycji za jm u je g ó rn ic tw o w ęgla ka m ie n n e g o o tra d y c ji s ię g a ją c e j średniow iecza. D o­ k u m e n tu ją ją liczn e zabytki te c h n ik i g ó rn ic z e j: a rc h i­ te ktu ra , b u d o w le , maszyny i urządzenia techniczne. Z a b ytki te są bogatym źródłem do bad a ń naukowych, te ch n iczn ych i so cja ln ych a sp e któ w in d u s tria liz a c ji Z a ­ g łę b ia .

W yroby w łó k ie n n ic z e z D o ln e g o Śląska już od XVI w ieku z n a n e były na rynkach św iatow ych. Rewolucja te ch n ic z n a i przem ysłowa najszybciej w kroczyła do w łó k ie n n ic tw a p rze kszta łca ją c m a n u fa k tu rę w fabrykę. W XIX stu le c iu in d u s tria liz a c ja o b ję ła re jo n Dzierżo­ niow a, B ielaw y i Piławy, a d a le j K am ie n n ą G órę, Je­ le n ią G ó rę , Lwówek Śląski, Lubań i B ogatynię. Je dno­ cześnie d o d ru g ie j w o jn y św ia to w e j utrzym yw ała się tu ta j w łó k ie n n ic z a p ro d u k c ja w ie jska, ch a łu p n ic za . Sy­ stem n a kła d czy był szeroko stosowany.

Do czasów dzisiejszych na Pogórzu Sudeckim prze­ trw a ło w ie le o b ie k tó w : dom y tkaczy, d re w n ia n e lub d re w n ia n o -m u ro w a n e o ko n stru kcji przysłupow ej, bądź — ta k ie ja k w C hełm sku z 1707 r. — z p o d c ie ­ niam i, tw o rzą ce k o lo n ię tkacką, tzw. 12 A postołów . O c a la ły ta kże o śro d ki m iejskie, których u kła d u rb a n i- styczno-przestrzenny zaw dzięcza swój kształt w ra s ta ją ­

cym w pejzaż wsi fabrykom w łó kien n iczym , łączącym dw ie epoki, przed- i in d u s tria ln ą .

O b ra z za kła d ó w in d y w id u a liz u je ich a rc h ite k tu ra , przy­ w d zie w a ją ca zwykle form y historyczne, o d w o łu ją ce się do tra d y c ji gotyku n ie m ie ckie g o , a ta kże i do gotyku a n g ie ls kie g o Tudorów i re a liza c ji S ch in kla , czasami, do form klasycznych i w zorów b u d o w n ic tw a pałacow ego, s ię g a ją c e i do w zorów ik o n o g ra fic z n y c h b u d o w n ictw a re g io n a ln e g o . XIX stu le cie to okres p o w sta w a n ia o środ­ ków przemysłu m e ta lo w e g o i m aszynow ego, wykorzy­ stujących e n e rg ię pary w o d n e j. Z te g o okresu p o ch o ­ dzą ta kie zakłady ja k H u ta „ K a ro l" w W a łb rzych u czy „ B a rb a ra ” w Podgórzu. Z b u d o w a n e w tam tym okresie zakłady w zb o g aciły kra jo b ra z D o ln e g o Ś ląska o zw arte zespoły hal fabrycznych, o s ie d li ro b o tn iczych , d ró g ko­ m unikacyjnych. W yw o ła ły także zm iany w o b y cz a jo ­ wości i życiu codziennym m ieszkańców.

Nowym czynnikiem a ktyw iza cji g o s p o d a rc ze j reg io n u s ta je się ko le j żelazna. W 1842 r. o d d a n o do e k sp lo ­ a ta c ji pierwszy o d c in e k Kolei G ó rn o ś lą s k ie j: W ro c ła w - -O ła w a , w iążącej G ó rn o ślą skie Z a g łę b ie W ęglow e z

* Artykuł ten pragnąłbym dedykować prof, dr hab. Janowi Pazdurowi, który swego czasu zachęcił mnie do myślenia o przyszłym kształcie Muzeum Techniki W rocław ia.

1 W artykule tym z konieczności ograniczam się do po da­ nia ogólnych założeń koncepcji Muzeum Techniki w organiz­ mie miejskim W rocław ia. Bliższe inform acje znajdują się w opracow aniach: S. J a n u s z e w s k i , Muzeum Techniki w organizmie miejskim Wrocławia. Koncepcja. Raporty Instytu­ tu H istorii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki W ro­ cławskiej. W rocław, listopad 1986, maszynopis; J. W a l ­ c z a k , Koncepcja architektoniczna adaptacji wodociągowej wieży ciśnień ,,Na Grobli'’ do nowych funkcji. Tamże, W ro ­ cław listopad 1986, maszynopis, dokum entacja rysunkowa.