Konserwacja malowideł ściennych z kościoła parafialnego w Hannie

Małgorzata Drankowska

Konserwacja malowideł ściennych z

kościoła parafialnego w Hannie

Ochrona Zabytków 42/1 (164), 53-58

MAŁGORZATA DRANKO W SKA

KONSERWACJA MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH Z KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO

W HANNIE 1

Kościół p a rafia ln y p.w. św.św. Piotra i P a w ła w H a n n ie w w ojew ództw ie bialskopodlaskim należy do bardziej interesujących przykładów późnobarokowej, d rew n ian ej architektury sakraln ej. W ystrój jeg o wnętrza jest uni­ k a to w y 2. Polichrom ia powstała przed 1791 r.3 zajm uje c a łą pow ierzchnię ścian nawy, b a b iń ca i kaplicy. W okresie od 1976 r. do 1984 r. trw ały prace przy jej kon­ serw acji, prow adzone przez zespół Pracow ni K on serw a­ cji M a la rstw a PP Praco w n ie K onserw acji Zabytków - O d d z ia ł w W a rsz a w ie.

M a lo w id ła w ykonane są w technice tem perow ej na z a­ praw ie kredowo-klejowej na płótnie lnianym, n ie jed n o ­ rodnym, złożonym z pozszywanych ręcznie bądź p o łą ­ czonych na zakładkę n ieregu larnych brytów o różnym splocie i grubości, przeważnie kawałków ręczników, obrusów lub prześcieradeł. Płótno przyklejone było do d rew n ian eg o podłoża i przytwierdzone ćwiekam i, fra g ­ menty wtórne również gwoździami. Poszczególne bryty o różnym stan ie zachow ania, z widocznymi śladam i d z iałan ia mikroflory, silnie zbutwiałe. W w ielu m iej­ scach m alow idło było po praw ian e i w zm acniane do kle­ jonym i kaw ałkam i płótna. Szczególnie dużo ła t i sztu­ kow ać w ystępow ało na oryginalnej polichrom ii w ka­ plicy. W 1859 r. polichrom ię tę całko w icie zaklejono nową w arstw ą płótna 4. Również w innych m iejscach istniały dw ie w arstwy płótna, np. pod oknam i na po­ łudniow ej i północnej ścian ie b ab iń ca, gdzie nowa w arstw a została przyklejona na klajster z dodatkiem siarczanu miedzi.

M a lo w id ła w w ielu m iejscach były rozdarte, a ubytki były duże. N a cią g n ię to je nierównom iernie na d rew ­ niane podłoże, w związku z tym sfalow ały się. C a łą powierzchnię m alow idła przem alowano i zm ieniono pier­ wotną kolorystykę i częściowo również formę. M ożna w ięc było stwierdzić w ystępow anie przynajm niej dwóch w arstw przem alow ać — pierwszą, spodn ią w arstw ę prze­ m alow an ia — ch u d ą tem perą i drugą — fa rb ą klejow ą lub o lejn ą. C a łe wnętrze o b ieg ał wysoki pas w tórnej lam ­ perii m alow anej farb ą klejową i olejną.

N a skutek szkodliwych w pływów atmosferycznych, przede wszystkim niestabilnych w arunków w ilg otn ościo­ wych, w arstw a m alarska wraz z w arstw ą zapraw y u le­ g ła rozłożeniu. Była ona silnie sp ękan a i wykazywała ten den cję do łuszczenia i o d sp a ja n ia . Pod oknami w y­ stępowały rozległe zacieki.

W lipcu 1976 r. konserwatorzy pod kierunkiem mgr H a ­ liny Rudniew skiej przystąpili do zdejm ow ania płócien ze ścian kościoła, uprzednio u su w ając wszystkie przy­

trzymujące m alow idła gwoździe i kołki. Tam, gdzie to było możliwe, najbardziej złuszczone fragm enty po li­ chromii delikatnie podklejono polialkoholem winylowym lub zabezpieczono bibułką jap o ń ską bądź m erlą. Po ­ szczególne bryty oznakowano, aby uniknąć pomyłki przy końcowym montażu. Z niektórych partii ścian, g łó ­ w nie nawy, gdzie przem alowanie znajdow ało się bezpo­ średnio na drew nie (oryginał nie zachow any), zdjęto kalki. W prezbiterium i babińcu płótno zostało przycięte wzdłuż przykrywających oryginał, wstawionych w póź­

niejszym czasie do wnętrza, lisic.

Bryty wysuszono, a następn ie naw inięto na sp ecja ln ie przygotowane wały, przekładając papierem gazetowym i przewieziono do pracowni. W drugim eta p ie prac, trwającym od października 1979 r. do m arca 1982 r., przeprowadzono konserw ację iluzjonistycznych kom po­ zycji z naw y: obram ienia w ejścia do kaplicy na ścian ie północnej o powierzchni 23,44 m2 (fot. 1) i ołtarza na ścian ie południow ej o powierzchni 22 m2 (fot. 2). Po rozwinięciu płócien w ykonano próby na usuw anie prze­ m alow ać w odkrywkach pasowych 5.

O stateczn ie do zdejm ow ania warstw wtórnych zastoso­ wano, w zależności od pdtrzeby, kompresy z dwumetylo- formamidu, mieszanki am oniaku, acetonu i spirytusu w stosunku 1:1:1 oraz kompresy wodne, po rozmiękczeniu przem alowanie usuwano m echanicznie skalpelam i. N astępn ie m echanicznie oczyszczono odw rocia płócien przed ich dublow aniem . Zrezygnowano z ich dezynfe­ kcji, gdyż w w ystarczającym stopniu pokryte były sia r­ czanem miedzi. Bryty m alow idła w yprostowano pod przyciskami na podgrzewanym stole dublażowym , w ięk­ sze fragm enty rozpostarto na blatach i pozostawiono pod obciążeniem .

Po w yprostowaniu płócien i doczyszczeniu niektórych partii lica chem icznie i m echanicznie w ykonano d u b lo ­ w an ie m alow ideł nowym, uprzednio zdekatyzowanym płótnem lnianym. Do po dklejenia użyto po lioctanu winylu w dyspersji w odnej, który okazał się n ajbard ziej skuteczny spośród wszystkich wypróbow anych śro d k ó w 6. W celu uzyskania w łaściw ości dezynfekujących do po­ lioctanu do dano pięciochlorofenolan sodu. W zależ­ ności od wielkości brytów du blo w an ie przeprowadzono na stole dublażowym bądź, w w ypadku większych fra g ­ mentów, ręcznie na blatach, przeprasow ując żelazkiem aż do zupełnego w yschnięcia. W m iejscach dużych ubytków płótna w klejono na em ulsję polioctanu winylu łaty z zagruntow anego płótna lnianego. D robne n ie ­ równości od strony lica przeprasowano żelazkiem.

1 Historia kościoła oraz analiza jego drewnianej architektury były niedawno tematem artykułu R. B r y k o w s k i e g o , Dzie­

je budowlane drewnianej unickiej cerkwi w Hannie. „O chro­

na Zabytków” 1987, nr 4.

2 Opis polichromii znajduje się w: Katalog Zabytków Sztuki

w Polsce. T. VIII. Województwo lubelskie. Red. R. Brykowski

i E. Smulikowska. Zeszyt 18. Powiat wlodawski. Opr. E, Smu­ likowska i J. Rutkowska. Warszawa 1975, s. 6-7,

3 R. B r y k o w s k i , op. cit, 4 Tamże.

5 W próbach oczyszczania polichromii wykorzystano następu­ jące środki: Dekapan w paście (prod, belgijskiej), miesza­ ninę etanolu, alkoholu izopropylowego, ksylenu, chlorku etylu i dwumetyloformamidu oraz chloroform, toluen, ksylen, dwu- metyloformamid, dwuetyloformamid i mieszankę etanolu, amo­ niaku i acetonu.

6 Wykonano również próby dublowania na colaeryl produkcji polskiej, metylocelulozę, poliwinylobutyral w alkoholu, alko­ hol poliwinylowy, polioctan winylu w acetonie.

1. Fragmenty malowidła portalowego na północnej ścianie nawy - stan przed konserwacją (fot, K. Kowalska)

1. Details of the portal painting on the north wall of the nave - condition before conservation

2. Fragment malowidła ołtarzowego na południowej ścianę nawy — stan przed konserwacją (fot. K. Kowalska)

2. Detail of the altar painting on the south wall of the nave - condition before conservation

3. Fragment malowidła portalowego na północnej ścianie nawy — stan po konserwacji (fot. A. Stasiak) 3. Detail of the portal painting on the north side the nave — cond:tion after conservation

4. Polichromia na północnej ścianie babińca — stan przed konserwacją (zdjęcie) fotogrametryczne) 4. Polichromy on the north side of a porch - condition before conservation

(a photogrammetric picture)

5, Polichromia na południowej ścia­ nie babińca - stan przed konser­ wacją (zdjęcie fotogrametryczne) 5. Polychromy on the south side of a porch — condition before conser­ vation (a photogrammetric picture)

6. Polichromia na północnej ścianie babińca - stan po konserwacji (fot. P. Mastalerz) 6. Polychromy on the north side of a porch — condition after conservation

Po zdublow aniu fragm enty m alowideł rozłożono na b la ­ tach i uzupełniono ubytki warstwy zapraw y kitami z m a­ sy kredowo-klejowej z dodatkiem terpentyny w eneckiej. N a stę p n ie rozpięto m alow idła na prowizorycznych kro­ snach i przystąpiono do punktowania ubytków warstwy m alarskiej farbam i temperowymi na spoiwie żółtkowym. Jednolitym kolorem w ypunktow ano tła. W m iejscach miększych ubytków, na powierzchni łat i dosztukowane­ go płótna wykonano lo k aln ą rekonstrukcję (fot. 3, 4). Po zakończeniu w łaściw ych prac konserwatorskich roz­ pięte na krosnach m alow idła przewieziono do kościoła w H a n n ie.

W celu za ch o w a n ia w ym agan ej, z uwagi na w e n ty la ­ cję, o d legło ści płócien od lica ścian y oraz w yró w n an ia powierzchni drew n ian eg o podłoża, w m iejscach złączeń brytów i na obrzeżach, do ścian przyśrubowano listew ­ ki drew n ian e o szerokości 0,5—1,5 cm. W cześn iej po­ wierzchnię ścian pokryto środkami grzybo- i o w ad o b ó j­ czymi 7. M a lo w id ła nabito na listewki gwoździkami

mo-7

7. Polichromia na południowej ścianie babińca - stan po konserwacji (fot. P. Mastalerz) 7. Polychromy on the south side of a porch - condition after conservation

siqdzowanymi o długości 2 cm. Zgod n ie ze stanem pierwotnym płótna zachodziły na siebie na zakładkę. W celu zniw elow an ia różnicy poziomów płócien i w y­ ró w n an ia powierzchni na kraw ędziach brytów założo­ no na g orąco za pom ocą kauterów elastyczne kity kre- dowo-woskowe, które n astępn ie zapunktow ano pigm en­ tami ze spoiwem temperowym.

W okresie od stycznia 1983 r. do kwietnia 1984 r. w y­ konano konserw ację m alow ideł z północnej i p o łu d ­ niowej ściany b ab iń ca z iluzjonistycznymi kompozycjami ołtarzowymi, o łącznej powierzchni 45,52 m2 (fot. 5, 6). Przebieg konserw acji był an alo g icz n y ja k w polichrom ii

z nawy. D odatkow ą trudność sp raw iało istnienie pod oknami wtórnej warstwy płótna, naklejonej na oryginał trudnym do usunięcia klajstrem z siarczanem miedzi. O ryg in a ln e płótno oczyszczano m echanicznie skalpelem po rozmiękczeniu warstwy klajstru lekko wilgotnym i tam ­ ponam i. Spod warstwy przem alowań odsłonięto zn a jd u ­ ją c e się pod oknami zacheuszki o formie identycznej jak na m alow idłach w nawie. Liczne, z n ajd u jące się w partii podokiennej zacieki zam alow ano i zastosow ano izolację białkową. W miejscu zdjętej, wtórnej w arstwy lam perii w ykonano rekonstrukcję o b ejm u jącą m ensę ołtarzową i tła. Polichrom ia na lisicach, stan o w iąca

drugq w arstw ę przem alow ania, o szczególnie złej przy­ czepności do podłoża, została w partii tła całk o w icie usunięta i z astąp io n a nowq w arstw ą m alarską w kolo­ rze identycznym ja k tło na płótnie. Dół polichrom ii w y­ kończono szeroką, profilow aną listwą przypodłogow ą

(fot. 7). .

Po zakończeniu działań konserwatorskich została o p ra ­ co w an a d o ku m en tacja konserwatorska z a w ie ra ją c a część opisow ą i fo to g ra fic z n ą 8. Pozostałe, nie p o ddan e 8 Prace konserwatorskie wykonywano w zespołach prowadzo­ nych przez konserwatorów: mgr Halinę Rudniewską, mgr Iza­ belę Malczewską, mgr Katarzynę Iwanicką, mgr Jadwigę War- dzyńską. Dokumentację konserwatorską Malowidła ścienne na

płótnie z kościoła parafialnego w Hannie opracowała Anna

Gułyj, Warszawa 1982, maszynopis, nr inw. 512.

Dokumenta-THE CONSERVATION OF WALL PAINTINGS IN A PARISH

W alls of a parish church of StSt Peter and Paul at Hanna in Bielsko Biała voivodship are covered with late baroque polychromy on canvas, done before 1791 and depicting illu- sionistic architecture. Done in a distemper technique, nailed and glued to wooden walls of the church the paintings were the subject of conservation carried out by the Atelier for the Conservation of Paintings at a Warsaw branch office of the State Ateliers for Monuments’ Conservation in 1976—1984. At that time altar and portal compositions in the nave as well as polychromy in a church porch were subjected to conservation. A very poor condition of paintings was mailny caused by harmful atmospheric effects and frequent, not always properly done, repair work in the interior; in many places canvas was torn, corrugated and partially rotten; pa­ inting’s layer and mortar were scaled, with extensive losses of the material. There existed two layers of paintings at least. After their removal from church walls and drying out, the

dotychczas konserwacji m alow idła z Hanny, przechowy­ w an e są w Pracow ni Konserw acji M ala rstw a .

W następnej kolejności przewiduje się ren o w ację p łó ­ cien z kaplicy kościelnej.

Małgorzata Drankowska Pracownia Konserwacji Malarstwa PP PKZ — Oddział w Warszawie

cję konserwatorską, Malowidła z kościoła parafialnego w

Hannie opracowała mgr Małgorzata Drankowska, Warszawa

1984, maszynopis, nr inw. 541. Obie dokumentacje przecho­ wywane sq w Pracowni Konserwacji Malarstwa PP PKZ - Oddział w Warszawie.

CHURCH AT HANNA

paintings were brought to Warsaw and cleaned from re­ paintings by means of, where necessary, compresses of di­ methyl formamide, compounds of ammonia, acetone and spirit as well as water dressings and then mechanically fi­ nished out with .scalpels. After cleaning the reverse and stra­ ightening the canvas gores, paintings were doubled on new linen cloth, on vinyl polyacetate in water dispersion. Dou­ bling was carried out by hand depending on the size of gores or on a doubling table. In places with large missing parts on canvas patches were glued in. Missing parts in a mortar layer were also made up with chalk and glue pu­ tties, while missing parts in a painting’s layer were stippled with distemper paints on yolk adhesive. The background was stippled in one colour and in some parts local reconstruction was done. After conservation, paintings were transferred to the church and nailed to wooden listels screwed to the wall, with necessary space left between the cloth and the wall face.

AN D RZEJ ŻABOKLICKI

WZMACNIANIE DREWNIANYCH STROPÓW ZABYTKOWYCH

METODĄ INKLUZJI ŻYWICZNYCH

Drewniane konstrukcje stropowe - problemy konser­

watorskie

W w ielu obiektach architektury na teren ie ca łe g o kra­ ju w ystęp u ją w mniejszym lub większym zakresie kon­ strukcje d rew n ian e. N iekied y są to obiekty, w których drew no jest podstawowym m ateriałem zarów no kon­ strukcyjnym, ja k i w yp ełn iającym . Do takich obiektów zaliczyć możemy dworki, kościoły, zajazdy, młyny, z a­ b u d o w an ia m ieszkalne i gospodarcze. W ob iektach tych zarów no ściany, stropy, jak i konstrukcje w ięźby d a c h o w e j w ykonane były z drew na. Przy wznoszeniu tych obiektów stosow ano różne rozw iązania konstru­ kcyjne u w z g lęd n iające zarów no układ fu n kcjo n aln y, ja k również charakterystyczną dla dan eg o okresu historycz­ nego form ę architektoniczną.

W większości zabytkowych obiektów architektury w ystę­ pują w określonym zakresie i formie konstrukcje d rew ­ nian e. Do najczęściej stosowanych i pow szechnie do dn ia dzisiejszego w ystępu jących n ależały konstrukcyj­ ne u kłady stropowe w ykonyw ane z drew na w ob iektach trw ałych m urowanych o różnorodnej funkcji użytkowej. Do dzisiaj możemy podziw iać przepiękne stropy w p a ­ ła c a c h , zam kach, klasztorach, k am ien icach m ieszczań­

skich i to nie tylko jako w sp a n ia łe elem enty d e k o ra ­ cyjne wnętrz, a le również jako rozwiązania konstrukcyj­ ne s p e łn ia ją ce w e w łaściw y sposób za d a n ia staw ian e tego typu układom konstrukcyjnym.

W iększo ść tych obiektów w ym aga przeprow adzenia prac remontowych i m odernizacyjnych.

Problem konserw acji i zabezpieczenia konstrukcyjnego d rew n ian ych stropów w zabytkowych ob iektach a rc h i­ tektury łączy się z koniecznością uw zględ n ien ia fu n ­ kcji, ja k ą m ają sp ełn ia ć te elem enty i u kłady kon­ strukcyjne, a specyfika tego rodzaju prac pow oduje, że ich koszt jest znaczący w skali prac budowlano-kon- serw atorskich rew aloryzow anego obiektu. D rew n ia n e elem enty stropu zarówno konstrukcyjne, jak i w yp e łn ia ­ ją c e , ze w zględu na swoje w alo ry historyczne w ym a­ g a ją od pow iednich z abieg ó w konserw atorskich g w a ­ ran tu jących zwiększoną trwałość, a w w ypadku e lem en ­ tów konstrukcyjnych pełne bezpieczeństwo układu noś­ nego. D rew no b ę d ą ce m ateriałem organicznym jest po­ d a tn e л а korozję biologiczną. Destrukcyjne d z iałan ia szkodników biologicznych może prow adzić do poważ­ nego uszkodzenia elem entów drew nianych. W sprzyja­ jących w aru n k ach procesy destrukcyjne zachodzą tak