ST A N ISŁ A W ZA SO Ń SK I
W PŁYW RZEŹBY TERENU N A W ŁAŚCIW OŚCI MIKROMORFQL.OGICZNE GLEB PYŁOW YCH POGÓRZA
WIELICKIEGO
(NA PRZYK ŁADZIE PRZEK RO JU PO L A N K A HALLER)
K atedra G leb ozn aw stw a A k ad em ii R olniczej w K rakow ie
W STĘP
Praca niniejsza stanow i kontynu ację badań nad głów n ym i procesam i gleb otw órczym i w geom orfologiczn o-k lim atyczn ych w arunkach Pogórza W ielickiego. We w cześn iejszych badaniach stw ierdzono, że głów n e pro cesy glebotw órcze (płow ienie, odgórne oglejenie, rzadziej brunatnienie), a także ich natężenie, oprócz sp ecyficzn ych cech podłoża, zależą w znacz
nej m ierze od rzeźby teren u (7, 8]. W pływ ten znajduje odbicie w ty
pologicznym zróżnicow aniu gleb położonych w różnych częściach stoku,
jak rów nież w sposobie w yk ształcen ia poszczególnych poziom ów
gen etyczn ych w obrębie tych sam ych jednostek taksonom icznych.
W zw iązku z tym należało się spodziew ać, że w p ły w rzeźby terenu u w i doczni się także w e w łaściw ościach m ikrom orfologicznych tych gleb.
W Y N IK I I ICH OMÓW IENIE
Do szczegółow ych badań m ikrom orfologicznych w ybrano przekrój ni- w elacy jn o -g leb o w y z terenu Pogórza W ielickiego — Polanka H aller. P ełn a charakterystyka m ikrom orfologiczna gleb p yłow ych Pogórza oraz ogólne opracow anie gleboznaw cze w ym ienion ego przekroju zaw arte jest
w e w cześn iejszych pracach |7, 8]. Stąd też tutaj skoncentrow ano się na
ocenie natężenia głów n ych procesów glebotw órczych w przekroju ni- w elacy jn o -g leb o w y m na podstaw ie zespołu cech m ikrom orfologicznych, a w szczególności zaw artości iłu iluw ialn ego skupionego w strukturach vosepic i budow y konkrecji żelazisto-m anganow ych.
Na w ierzch ow in ie i w górnym odcinku stoku o stosu nk ow o m ałym spadku w y stęp u ją gleb y płow e odgórnie o g lejone o dobrze w yk ształco nym poziom ie elu w ialn ym i ilu w ialn ym (profil 25).
1 1 0 S. Z a so ń sk i
cją iłu iluw ialn ego, najw iększa jego zaw artość przypada na górną część tych poziom ów i w badanej gleb ie w yn osi 2,49%, przy czym znaczna część nacieków jest m echanicznie przekształcona. Z aw artość iłu ilu w ia l nego m aleje w raz z głębokością, ale jeszcze w obrębie profilu glebow ego na głębokości 112— 155 cm jego ilość jest bardzo znaczna (1,64%), przy m n iejszym udziale m echanicznych przekształceń.
Jako tow arzyszące w y stęp u je dobrze zaznaczone odgórne oglejenie. Objawia się ono w yraźn ym w y b ielen iem m asy gleb ow ej (w tym rów nież substancji koloidalnej) poziom ów podpróchnicznych. N akładanie się odgórnego oglejenia na głęb sze poziom y zaznacza się w form ie lok al n ych zubożeń i w zbogaceń w zw iązki żelaza, dając w efek cie charakte rystyczn ą dla tych poziom ów „m arm urkow atość”. W w yn ik u odgórnego oglejen ia tw orzą się rów nież k onkrecje zelazisto-m an gan ow e. W ystępują one w całym profilu, najliczniej jednak na przejściu poziom ów eluwTia l- nych w ilu w ialn e. N ajczęściej m ają one średnice 1— 3 mm, są typu „por firo w eg o ”, słabo p rześw iecające, o rdzaw obrunatnej barw ie i w yraź n ie zarysow anym brzegu. K onkrecje pochodzące z głęb szych poziom ów są nieco m niejsze, o jaśniejszej barw ie i m niej w yraźn ym brzegu w p o rów naniu z konkrecjam i pochodzącym i z górnych poziom ów. Taka m i- krom orfologiczna budowa konkrecji św iad czy o znacznym natężeniu oglejenia n iem al w całym profilu oraz o dużej dynam ice zm ian układu ok sydo-red u kcyjnego szczególn ie w górnej jego części.
Znacznej i głębokiej ilu w ia cji w glebach położonych na w ierzch ow i n ie m oże sprzyjać duża dynam ika u w ilgotn ien ia w górnej części pro filu . P rzesych an ie gleb y przy dużej zaw artości siln ie pęczniejącego iłu m oże pow odow ać stosu nk ow o duży efek t kurczenia się, pow staw an ie szczelin i pęknięć i tym sam ym u m ożliw iać tak znaczną iluw iację. O bec
ność aleu rytow ych p rzew arstw ień w naciekach ilastych, szczególnie
w górnej części poziom u iluw ialn ego, oraz charakterystyczna m orfolo gia struktur vosepic, w skazują na ich zw iązek z p ęknięciam i m ię d z y - agregatow ym i. O tym , że „p ęk nięcia” te m ogą odgryw ać pew ną rolę
w tw orzeniu dróg dla transportu zaw iesin, dowodzą rów nież w y
niki dośw iadczeń m od elow ych oraz spostrzeżenia poczynione przez n ie k tórych gleb ozn aw ców [2, 6].
Na lek ko w k lęsły m odcinku stoku o stosunkow o m ałym jego spadku (profil 27) w ystęp u ją gleb y, w których zespół w ażn iejszych cech m ikro- m orfologicznych jest zbliżony do tego w opisanych glebach położonych
na w ierzchow inie. Zwraca jednak uw agę nieco m niejsza zaw artość
w nich iłu ilu w ialn ego (rys. 1), szczególn ie w dolnej części profilu, i m n iej
sza zaw artość konkrecji, w śród k tórych przew ażają konkrecje w y ra ź n ie p rześw iecające o m niejszej zaw artości żelaza w porów naniu z kon krecjam i w ytw orzon ym i w glebach położonych na w ierzch ow in ie.
G leby położone w środkow ej w yp u k łej części zbocza (prof. 28) są siln ie erodow ane. W arstwa orna tych gleb, oprócz dom inujących
struk-2 5 - 3struk-2 p r of i l e g l e b o w e - s o i l p r o f i l e s
R ys. 1. W spółzależność m ięd zy rzeźbą teren u a n a tężen iem g łó w n y ch p ro cesó w g leb o tw ó rczy ch (in ten sy w n o ść zaznaczono strzałkam i) oraz zaw atość iłu ilu w ia l nego w p oziom ach Btg, BtCg i Cg w g leb ach p ołożon ych w różn ych częściach stoku Fig. i. C orrelation b e tw e e n area relief and the in ten sity of p rin cip al so il-fo rm in g p rocesses (in ten sity sh ow n b y arrow s) and the con ten t of illu v ia l clay in B tg, B tC g
and Cg horizons in so ils situ ated in variou s parts of the slope
tur argillasepic, zaw iera pojedyncze okruchy m echanicznie p rzekształ conych struktur vosepic z zachow anym w arstw ow an iem i żółtobrunatną barwą, co podkreśla ich gen ety czn y zw iązek z poziom em ilu w ialn y m .
Górna część poziom u iluw ialn ego podlega degradacji antropogenicz nej (w łączanie przez orkę do w arstw y ornej), a także glebotw órczej (tw o rzen ie zaczątkow ych „gniazd elu w ia ln y ch ”). S ku tk iem tego zaw artość iłu ilu w ialn ego w górnej, degradow anej części poziom u ilu w ialn ego jest m n iejsza (1,04%) niż w części dolnej (1,82%).
W przypadku gleb położonych na znacznym spadku (profil 30, spa dek 9°; p rofil 31, spadek 12°) tw orzą się gleb y, w k tórych pod pozio m em próchnicznym w y stęp u je poziom o złożonej gen ezie (B)Btg. Z aw ie ra on stosu nk ow o n ie w iele (1,34— 1,23%) iłu ilu w ialn ego, przy czym zw raca uw agę w zględ n ie m ała m iąższość tego poziom u w porów naniu z gleb am i położonym i na w ierzch ow in ie (profil 25), rysu n ek 1. Na g łę
11 2 5. Z aso ń sk i
(0.87— 0,55%). Tak u kształtow an y poziom ilu w ia ln y w tych glebach m oże w yn ikać ze sp ecyficzn ego obiegu w od y na stoku — znaczna część w ody opadow ej w tych w arunkach ulega p ow ierzchniow em u i śród gle-
bow em u sp ływ ow i (czego dowTodem może być m.in. silnie zaznaczająca
się erozja). P ion ow y ruch w od y natom iast, decyd u jący o rozm iarach iluw iacji, jest w yraźnie zm niejszony.
D odatkow ym procesem nakładającym się na górną część poziomu ilu - w ialnego jest brunatnienie. Proces ten zaznacza się obecnością dobrze w yk ształconych struktur sk el-lattisep ic oraz brunatnoszarą barwą su b stancji koloidalnej p ow legającej ziarna m ineralne.
G leby położone w dolnej części stoku (profil 30) różnią się od gleb położonych pod w ierzchow iną różnym stopniem zaaw ansow ania p ło w ie nia i brunatnienia. W yraźnie m niejsza akum ulacja iłu iluw ialn ego w g le bach położonych w dolnej części stoku m oże w yn ik ać z bardziej sta bilnego ich u w ilgotnienia. Jak w yn ika b ow iem z dośw iadczenia m od e low ego, brak przesychania i zw iązanego z nim kurczenia się gleb y może
ham ująco w p łynąć na proces p łow ienia [6]. D latego też w yd aje się p raw
dopodobne, że na w yk ształcen ie poziom u ilu w ialn ego gleb położonych na stoku, oprócz erozyjnego odm ładzania profilu [3, 5], m oże działać rów nież sp ecyficzn y obieg w ody na stoku oraz różnica w stabilności u w il gotnienia różnych jego części (górnej, dolnej).
O m aw iane gleb y położone w dolnej części stoku są w m n iejszym stopniu oglejone niż gleb y położone na w ierzch ow in ie — w ystęp u jące tu konkrecje są m niejsze, p rześw iecające, o jasnordzaw ej barw ie i często rozm ytym brzegu. W edług k ryteriów zam ieszczonych w e w cześn iejszej pracy dotyczącej system atyk i gleb p yłow ych Pogórza [7], gleb y u k ształ tow ane w tej części stoku — z uw agi na złożony charakter procesów gleb otw órczych — n ależy zaliczyć do gleb płow ych brunatnych odgór nie oglejonych.
G leb y położone u podnóża na m ałym spadku (ok. 2— 3°) w yróżniają
się odm iennie u k ształtow an ym i cecham i m ikrom orfologicznym i w p o rów naniu z glebam i położonym i na w ierzch ow in ie i stoku. Poziom próch- niczny posiada ciem niejszą brunatnoszarą barwę; oprócz dom inujących form su bstan cji organicznej typu m ulikol i argillam ulikol obecne są rów nież słabo prześw iecające fragm en ty hum iskelu.
W górnej części profilu (do głębokości ok. 90— 100 cm) dom inuje struktura typu silasepic z n iedużym udziałem insepic. S potyka się tu rów nież sporadycznie m ikroagregaty z w yraźn ie zaznaczoną strukturą sk el-lattisep ic oraz silnie w zbogacone w zw iązki żelazisto-próchniczne okruchy vosepic, co św iad czy o d elu w ialn ym pochodzeniu tej w a rstw y [4, 5]. W ystępujące tu n iezb yt licznie konkrecje są drobne, próchniczno- żelaziste, często rów nież n ieregu larn e o rozm ytym brzegu. W dolnej części tej w arstw y znajduje się rów nież w znaczniejszej ilości (1,32%) regularn ie w yk ształcony, szarobrunatny, słabo prześw iecający vosepic.
Mimo że jest to profil położony na niem al płaskim terenie, zaw artość w nim iłu ilu w ialn ego jest praw ie dw ukrotnie m niejsza niż na w ierz chow inie (rys. 1). R ozw ojow i ilu w iacji w tym przypadku m oże przeciw działać trw ałe i znaczne u w ilgo tn ien ie z tendencją do oglejen ia grun tow ego dolnej części profilu.
W profilach położonych w dolnej części stoku i u podnóża (profile 30, 31, 32) w y stęp u je obce podłoże. Stan ow i go w yraźn ie drobniejsza niż w utw orach lessopodobnych zw ietrzelina z okrucham i łupku ilastego 0 w ęglan ow ym lepiszczu. W zw ietrzelin ie dom inuje struktura sk el-la tti-
sepic z przejściem do om n isep ic i crystic. W p elitow ych nie zw ietrzałych okruchach zaznacza się w yraźn ie łupkow a tekstura podkreślona dodat kow o obecnością n ieciągłych rów noległych w łók ien anizotropow ego iłu 1 zgodnym z nim i ułożeniem łyszczyków . Oprócz okruchów łupku ila s te go w ystęp u ją rów nież p elitow e siln ie zw ietrzałe w ęglan ow e okruchy o nie uporządkow anej teksturze. W ystępujące w nich grubokrystaliczne ziarna kalcytu tworzą n iejednokrotnie skupienia złożone z kilku lub k ilkunastu ziaren i w tej też form ie spotyka się k alcyt i w zw ietrzelinie, w której inne form y w ęglan ów u leg ły już zanikow i. Ś w iadczy to o zn a cz nej odporności na w ietrzen ie grubokrystalicznego k alcytu w porów naniu z inn ym i jego form am i [1].
W N IO SK I
1. In ten syw n ość głów n ych procesów glebotw órczych i zw iązanych z nim i w łaściw ości m ikrom orfologicznych gleb w w yraźn y sposób za leżą od ich położenia na stoku i w ielk ości jego nachylenia.
2 . W glebach położonych w zdłuż całego przekroju n iw ela cy jn o -g le-
bow ego obserw uje się ilu w iację koloidów , jej rozm iary (zawartość iłu ilu w ialnego i głębokość iluw iacji) m aleją w kierunku od w ierzch ow in y do podnóża wraz z w zrastającym spadkiem .
3. W om aw ianych glebach stw ierdzono obecność podobnych struk tur substancji koloidalnej (plazm y) — argillasepic, silasepic w górnych poziom ach oraz sk el-lattisep ic, vosepic (crystic) w dolnych. W profilach położonych w zdłuż przekroju w odpow iadających sobie poziom ach g en e tyczn ych ob serw u je się zm ianę w zajem n ych proporcji m iędzy poszcze gólnym i typam i struktur.
4. Odgórne oglejan ie zaznacza się najm ocniej na płaskich odcinkach przekroju — w ierzch ow in ie i u podnóża stoku, jednakże m ikrom orfo- logiczn y obraz tego zjaw iska w obu przypadkach jest różny.
LIT ER A TU R A
[1] G a g a r i n a E. J., С y p l e n k o w W. P. Isp olzow an ije m ik rom orfołogiczesk ogo m ietoda pri m od elirow an ii sow rem ien n ogo poczw oob razow atieln o^ o procesa.
1 1 4 S. Z a so ń sk i
P o czw o w ed en ije 1974, 4: 20— 27.
[2] К г e m e r A. M. M ik rostrojen ije siln op od zolistoj p oczw y i p iered w iże n ije g li n ia sty ch su sp en sji. P o czw o w ed en ije 1969, 6: 28— 36.
[31 L i c z n a г М. W łaściw ości i gen eza n iek tó ry ch gleb czarn oziem n ych P ła sk o w yżu G łubczyckiego. Rocz. G lebozn., 1976, 27, 4. 107— 148.
[4] R o m a s z к i e w i с z A. J. M ik rostrojen ije i m ik ro a g reg a to w a n n o st p oczw w sw jazi so sm y w o m i ob razow an ijem n an osow . P o czw o w ed en ije 1962, 10: 56— — 61.
[51 U z i а к S. Z agad n ien ie ty p o lo g ii n iek tórych gleb p y ło w y ch Pogórza K arp ac k iego. A nn. UM CS, Sec. B, 1962, 18: 1— 64.
[6] Z a s o ń s к i S. R ola p rzem y w a n ia w k szta łto w a n iu cech m ik rom orfologiczn ych m ateriału p yłow ego. Rocz. G lebozn., 1980, 31, 2: 3— 14.
[71 Z a s o ń s k i S. G łów n e k ieru n k i g leb otw órcze na u tw orach p y ło w y ch P o górza W ielick iego. Cz. II. W ła ściw o ści m ikrom orfologiczn e. Rocz. G lebozn. 1983, 34, 4: 123— 161.
[8] Z a s o ń s k i S. W p ływ rzeźby terenu na m orfologię gleb p y ło w y ch Pogórza W ielickiego. Rocz. G lebozn. t. 40 n r 2.
С. Засон ьск и Ь Л И Я Н И Е РЕ Л Ь Е Ф А МЕСТНОСТИ Н А М И К РО М О РФ О Л О ГИ Ч ЕС К И Е С ВО Й С ТВА П Ы Л Е В А Т Ы Х ПО ЧВ ВЕЛИЧСКО ГО ПРЕДГО РЬЯ (НА П РИ М ЕРЕ СЕЧЕНИЯ П О Л Я Н К А -ГА Л Л ЕР ) К а ф е д р а п очвоведени я К р аковской сел ьск охозяй ств ен н ой академ ии Р е з ю м е В статье рассм атриваю тся соотнош ение м е ж д у р ел ь еф о м местности и м икром орф ологи ческим и свойствахми пы леваты х почв предгорья. У становлено, что интенсивность главны х п оч в ообразов ательны х процессов зависит от п ол ож ен и я почвы на склоне, а т а к ж е от уклона последнего. Так, интенсивность иллю виации к ол л ои да сн и ж а ет ся в направлении о\ возвы ш енн ости (2,49% иллю виального ила в B tg или в иллю виальном гори зонте) до п о дн ож ь я (1,23— 1,48°/о иллю виального ила — Рис. 1). Б ур ен и е обозн а ч а ется в п очв ах р асп о л о ж ен н ы х в н и ж н ей части склона и за т у х а ет у подн ож ья , равно как и в в ер хн ей части склона и па возвы ш енности. П сев доглеи зац и я вы ступает наиболее четко на плоск и х у ч астк ах сечени я — на возвы ш енн ости и у п одн ож ья склона, однако м и к ром орф ологи ческая картина этого я вления в обои х сл у ч а я х разная.
S. Z A S O Ń S K I
EFFECT OF THE A R E A RELIEF ON M ICROM ORPHOLO GICAL PR O PER TIES OF SIL T Y SO ILS OF THE W IELIC ZK A SU BM O N T A N E R EG IO N
(A S EX E M PLIFIED BY THE P O L A N K A -H A L L E R CROSS SECTION)
D e p a r tm e n t o f S o il S c ie n c e , A g r ic u ltu r a l U n iv e r s it y o f C r a c o w
S u m m a r y
R elation sh ip s b etw een the area relief and m icrom orp h ological properties of silty soils inn th e su b m on tan e region are p resented in th e paper. It has b een proved th at the in ten sity of m ain so il-fo rm in g p rocesses depends on situ a tio n of soils on the slope and in clin a tio n of the latter.
Thus the in ten sity of illu v ia tio n d ecreases along the lin e from upland (2,49% of illu v ia l clay in Btg) to the foot (1.23— 1.48 of illu v ia l clay — Fig. 1). B row n in g is m arked in soils situ ated on the low er part of th e slope and v a n ish es at the foot as w e ll as in the upper slope part and on upland. The peu d ogleization is m arked m ost d istin ctly on fla t sectors of the cross section — on upland and at the slope foot, stil the m icrom orp h ological picture of this p henom enon is in both cases differen t.
D o c . d r S. Z a s o ń s k i P r a c a w p ł y n ę ł a d o r e d a k c j i w l i p c u 1990 r. K a t e d r a G l e b o z n a w s t w a
A k a d e m i a R o l n i c z a w K r a k o w i e 31-120 K r a k ó w , M i c k i e w i c z a 21
