Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Instytut Filologii Polskiej i Lingwistyki Stosowanej
Międzynarodowy Komitet Slawistów Komisja Słowotwórstwa
Aktualne problemy
językoznawstwa słowiańskiego
Redakcja naukowa
Elena Koriakowcewa, Janina Gardzińska
Siedlce 2012
Recenzent: prof. dr hab. Ludwig Selimski, Uniwersytet Śląski Komitet Wydawniczy:
Zofia Chyra-Rolicz (przewodnicząca), Stanisław Jaczyński, Mirosław Jakubiak, Iwona Kiersztyn, Marek Kucharski, Cezary Mitrus, Ryszard Mojak, Ryszard Rosa, Janina Skrzyczyńska, Stanisław Socha, Janusz Toruński, Izabela Trzpil, Hanna Wadas-Woźny, Andrzej Wiśniewski, Krystyna Wojtczuk, Kazimierz Żegnałek
Kolegium Redakcyjne:
Doc. PhD Ivana Bozděchová (Uniwersytet Karola, Praga, Czechy), PhDr.
Jaroslava Celerová, CSc. (Uniwersytet Jana Evangelisty Purkyně w Ústí nad Labem, Czechy), Prof. dr hab. Rajna Dragicević (Uniwersytet w Belgradzie, Serbia), Prof. dr hab. Irena Stramljič-Breznik (Uniwersytet w Mariboru, Słowenia)
Żaden fragment tej publikacji nie może być reprodukowany, umieszczany w systemach przechowywania informacji lub przekazywany w jakiejkolwiek formie – elektronicznej, mechanicznej, fotokopii czy innych reprodukcji – bez zgody posiadacza praw autorskich.
© Copyright by Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Siedlce 2012
ISBN 978-83-7051-696-3
Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach 08-110 Siedlce, ul. Bema 1, tel. (025) 643 15 20
e-mail: wydawnictwo@uph.edu.pl www.wydawnictwo.uph.edu.pl
Wyd. I. Format B-5.
Ark. wyd. 18,20. Ark. druk. 17,25.
Łamanie: Zofia Chudek (Wydawnictwo UPH) Druk: EXPOL, Włocławek
Spis treści
Wstęp ...5
I. Studia słowotwórcze i leksykalno-semantyczne Galina P. Nieszczymenko - Парные феминативы в контексте типологической характеристики русского, чешского, польского языков ...15 Natalia Ju. Avina - Pегиональные особенности русского словообразования в условиях межъязыковой коммуникации ...35 Тatiana A. Czernysz - Праславянские синонимы со значением «зной, жара»:
реконструкция и гнездовая характеристика ...45 Rajna Dragićević - Деривати ономатопейjског порекла коjи означаваjу
људске особине у српском jезику ...57 Janina Gardzińska - Wschodniosłowiańskie cechy w nazwiskach siedlczan ...69 Wasil W. Greszczuk - Зiставний аспект основоцентричних дослiджень
слов’янського словотвору ...83 Walentina W. Greszczuk - Гуцульський діалект в українській та польській художніх мовах ...93 Elena I. Koriakowcewa - Словообразовательные приемы когнитивного
кодирования (на материале русских и польских рекламных текстов) ...103 Joanna Kuć - Miary pól, siedlisk, łąk i plonów w XIX-wiecznych inwentarzach z okolic Łukowa ...117 Viara Maldjieva - Конфронтативно изследване на словообразувателните парадигми на славянските езици (върху материал от полски
и български език) ...133
Lilia Nazarenko - Окказиональное словообразование в языке СМИ ...147
Ružena Písková - Derivace substantiv v současné češtině se zaměřením na komunikační oblast informačních technologií ...153
Tatiana W. Popova, Tatiana I. Pierowskaja - О вершине русского словообразовательного гнезда, мотивированного заимствованной аббревиатурой ...163
Larisa W. Raciburskaja, Nadeżda A. Samyliczewa - Особенности деривационных процессов в русском языке начала XXI века ...175
Julia W. Romaniuk - Типологія і характерологія сучасного українського дієслівного словотворення ...187
Irena Stramljič Breznik - Frazemi in vzorci v oglasih ...197
Magdalena Szydłowska - Badania nad kategorią czasu w języku bułgarskim i polskim a językowy obraz świata ...207
II. Kulturowe i glottodydaktyczne aspekty językoznawstwa słowiańskiego Jewgienij F. Tarasow - Проблема анализа содержания общечеловеческих ценностей ...217
Inna A. Merkułowa - Аксиологемы славянской ментальности ...231
Irina W. Zykowa - О синергетическом единстве языка и культуры: лингвокультурологическое исследование русских и английских фразеологизмов ...239
Jaroslava Celerová - Využití frazeologismů ve výuce obchodní ruštiny ...251
Marie Hádková - Místo frazeologie ve výuce češtiny pro ciizince ...267
Informacja o autorach ... 273
Wstęp
Prezentowany tom powstał w ramach projektu naukowego „Słowiań- skie słowotwórstwo porównawcze”, zainicjowanego przez Komisję Słowo- twórstwa przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów na konferencji Ko- misji w Sofii w roku 2007. W prace nad niniejszym projektem włączyła się Pracownia Lingwistyki Porównawczej Instytutu Filologii Polskiej Akademii Podlaskiej (dziś – Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny), która w 2009 roku zorganizowała dwa międzynarodowe seminaria naukowe, z których pierwsze – internetowe – nazwano: „Przejawy internacjonalizacji w języ- kach słowiańskich”, a drugie: „Aktualne problemy komparatystyki słowiań- skiej: teoria i metodologia badań lingwistycznych”. W seminariach tych wzięli udział naukowcy z Polski oraz 9 innych krajów europejskich (Austrii, Białorusi, Bułgarii, Czech, Litwy, Rosji, Serbii, Słowenii i Ukrainy). Pokłosiem obu tych przedsięwzięć naukowych są dwie monografie zbiorowe; tytuł każdej z nich jest taki sam jak seminarium, z którego materiały Wydawnic- two UPH w Siedlcach opublikowało w odpowiednim tomie. Obie monogra- fie zbiorowe zostały wysoko ocenione w kraju i za granicą.
Zainteresowanie środowisk slawistycznych tematem „Słowiańskie sło- wotwórstwo porównawcze” było impulsem do kolejnej międzynarodowej dyskusji naukowej na temat „Aktualne problemy językoznawstwa słowiań- skiego”, która tym razem była zainicjowana przez Zakład Lingwistyki Sto- sowanej i Logopedii oraz Pracownię Historii Języka Polskiego Instytutu Fi- lologii Polskiej i Lingwistyki Stosowanej UPH w Siedlcach. W dyskusji wzięli udział członkowie Komisji Słowotwórstwa przy MKS z Rosji, Serbii i Słowenii, a także lingwiści z Instytutu Językoznawstwa i Instytutu Słowia- noznawstwa RAN, Instytutu Języka Ukraińskiego AN Ukrainy w Kijowie oraz językoznawcy z Uniwersytetów: Iwano-Frankowskiego, Kijowskiego, Moskiewskiego, Niżegorodskiego, Śląskiego, Toruńskiego, Uralskiego, Wo- roneżskiego, Wileńskiego, z Uniwersytetu w Mariborze, a także z Uniwer- sytetu Jana Evangelisty Purkyně w Ústi nad Labem (Czechy).
Przedstawiany Czytelnikom obecny tom „Aktualne problemy języko-
znawstwa słowiańskiego”, będący pokłosiem międzynarodowej dyskusji na-
ukowej, stanowi kolejny krok w realizacji podejmowanych dotychczas zadań
naukowej współpracy Komisji Słowotwórstwa przy MKS z ośrodkami sla-
wistycznymi różnych krajów
1. Teksty zamieszczone w tym tomie prezentują zarówno rezultaty badań teoretyczno-metodologicznych, jak i analizy oparte na materiale faktograficznym poszczególnych bądź konfrontowanych języ- ków.
Studium Jewgienija F. Tarasowa (z Instytutu Językoznawstwa RAN w Moskwie) zatytułowane „Проблема анализа содержания обще- человеческих ценностей” (Problem analizy treści wartości ogólnoludz- kich) przedstawia program badań nad wskazanymi w jej tytule treściami w aspekcie dynamiki zmian zachodzących we współczesnych kulturach – polskiej i rosyjskiej – w związku z przemianami ustrojowymi, jakie dokona- ły się po rozpadzie Związku Radzieckiego.
W artykule „Парные феминативы в контексте типологической характеристики русского, чешского, польского языков” (Feminatywy ko- relatywne w kontekście charakterystyki typologicznej języka rosyjskiego, czeskiego i polskiego) Galina P. Nieszczimienko (z Instytutu Słowiano-
1
Efektem dotychczasowej pracy Komisji Słowotwórstwa przy MKS są publikacje: – Neue Wege der slavistischen Wortbildungsforschung. 2. Tagung der Internationalen Kommission für Slawische Wortbildung, Magdeburg, 09-11.10.1997. Herausgegeben von Renate Belent- schikow (Hrsg.). Frankfurt am Main 1999; – Wortbildung interaktiv im Sprachsystem – inter- disziplinär als Forschungsgegenstand. Cловообразование в eго oтнoшениях к дpyгим cфe- paм языка. Materialien der 3. Konferenz der Kommission für Slawische Wortbildung beim Internationalen Slawistenkomitee, Innsbruck, 27.09-02.10.1999. Herausgegeben von Ingeborg Ohnheiser. Innsbruck 2000; – Słowotwórstwo a inne sposoby nominacji. Materiały z 4 konfe- rencji Komisji Słowotwórstwa przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów. Katowice 27–29 września 2000 r. Red. Krystyna Kleszczowa, Ludwig Selimski. Katowice 2001; – Sla- wische Wortbildung: Semantik und Kombinatorik (Materialien der 5. Internationale Konfe- renz der Kommission für Slawische Wortbildung beim Internationalen Slawistenkomitee. Lu- therstand Wittenberg, 20.-25. September 2001), Herausgegeben von Swetlana Mengel, LIT-Verlag, Münster–Hamburg–Berlin–London, 2002; – Праблемы тэорыi i гiстории славянскага словаўтварэння. Даклады Шостай Мiжнароднай канферэнцы Камiсii па славянскаму словаўтварэнню пры Мiжнародным камiтэце славiстаў. Мiнск/ Беларусь 2-6 сакавiка 2003 г.). Pэд. A.A. Лyкaшaнец, З.A. Хapытoнчык. Miнcк, 2004.
– Функцыянальныя аспекты словаўтварэння. Даклады Мiжнароднай IX навуковай канферэнцыi Камiссii па славянскаму словаўтварэнню пры Мiжнародным камiтэце славiстаў. Мiнск/Беларусь 9-14 кастрычнiка 2006. Pэд. A.A. Лyкaшaнец, З.A. Хapытoнчык.
Miнcк, 2006. – Sprachliche Kategorien und die Slawische Wortbildung. 8. Tagung der Inter- nationalen Kommission für Slawische Wortbildung, Berlin, 13-18.11.2005. Herausgegeben von Hanna Burchardt und Alicja Nagórko. Hildesheim – Zürich - New York 2007.- Динамiка та стабiльнiсть лексичних i словотвiрних систем слов’янскьких мов. Доповіді:
Тематичний блок на ХIV Мiжнародний з’ïзд славiстiв, 10.09-16.09.2008. Охрид, Республiка Македонiя. Ред. Є.А. Карпіловська. Киïв, Украïнський комiтет славiстiв etc., 2008. – Словообразуване и лексикология. Доклади от Десета международна конференция на Комисията по славянско словообразуване при Международния комитет на славистите. София, 1-6 октомври 2007 г. Ред. В. Радева, Ц. Аврамова, Ю. Балтова. Университетско издателство «Св. Климент Охридски». София, 2009;
– Вiдображення iсторiї та культури народув словотвореннi (Н.Ф. Клименко,
Є.A. Карпiловська ред.), Київ, 2010.
znawstwa RAN w Moskwie) wraca do zagadnień symetrii vs. asymetrii w budowie słowotwórczej nazw istot męskich oraz odpowiednich nazw żeń- skich w języku czeskim, polskim i rosyjskim. Autorka uważa, iż stosowanie formalnych wykładników – formantów sufiksalnych – w celu zaznaczenia opozycji rodzajowo-płciowej stanowi „organiczny składnik światopoglądu człowieka, jego dążności do systematyzacji otaczających go realiów”.
Тatiana A. Czernysz (z Państwowego Uniwersytetu im. T.G. Szew- czenki w Kijowie) w wypowiedzi „Праславянские синонимы со значe- нием «зной, жара»: реконструкция и гнездовая характеристика”
(Prasłowiańskie synonimy o znaczeniu ‘skwar, upał’: rekonstrukcja i cha- rakterystyka gniazdowa), która jest fragmentem większego opracowania, prezentuje możliwości badawcze, jakie zarysowują się przed etymologami, sięgającymi po gniazdowe metody analizy. Autorka wybrała synonimiczne gniazda o pierwotnym znaczeniu ‘palenie się’, które wyrażały prasłowiań- skie rdzenie *gō̌r-/žē̌r-, *žē̌g-/žī̌g-, *(реl-)/рō̌l-, koncentrowała się przy tym wyłącznie na formacjach oznaczających ‘oddziaływanie ciepła w jego po- staci adaptowanej przez daną kulturę’.
Artykuł Rajny Dragićević (z Uniwersytetu w Belgradzie) „Деривати ономатопеjског порекла коjи означаваjу људске особине у српском jе- зику” (Derywaty pochodzenia onomatopeicznego, oznaczające cechy ludzkie w języku serbskim) traktuje o strukturze słowotwórczo-semantycznej przy- miotników serbskich, które sprowadzają się do dźwięków, znajdujących swoje źródło w przyrodzie – żywej lub martwej. Autorka wskazuje na szereg cech charakteryzujących odpowiednie formacje jako onomatopeiczne: wy- stępowanie w nich zjawiska reduplikacji dźwięków lub zgłosek, preferowa- nie niektórych typów głosek przed innymi – w zależności od tego, jakie dźwięki mają one naśladować czy też jakie ruchy zobrazować.
W artykule pt. „Зiставний аспект основоцентричних дослiджень
слов’янського словотвору” (Aspekt kontrastywny badań nad słowotwór-
stwem słowiańskim skierowanych na podstawę) Wasil W. Greszczuk (z Na-
rodowego Uniwersytetu im. W. Stefanika w Iwano-Frankowsku na Ukra-
inie), poddając obserwacji badania konfrontatywne nad językami
słowiańskimi, odnotowuje znaczną przewagę analiz skoncentrowanych na
formancie derywacyjnym, przy jednoczesnym pomniejszaniu roli podstawy
słowotwórczej. Zdaniem Autora, przy takim podejściu na marginesie pozo-
staje szereg ważnych problemów derywatologii, do których należą zwłasz-
cza: syntagmatyka i paradygmatyka podstaw motywujących, potencjał sło-
wotwórczy wyrazu motywującego, a także różnych semantyczno-
gramatycznych klas derywatów, jak również sposoby przyswajania przez
wyraz pochodny składników semantycznych wyrazu podstawowego oraz za-
sady klasyfikacji wyrazów motywowanych.
Artykuł Viary Maldzievej (z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w To- runiu) pt. „Конфронтативно изследване на словообразувателните пара- дигми на славянските езици (върху материал от полски и български език)” – w wersji polskiej: Badanie konfrontatywne paradygmatów słowo- twórczych języków słowiańskich (na materiale języków polskiego i bułgar- skiego) stanowi próbę modelowania typowych paradygmatów słowotwór- czych właściwych obu językom. Wstępne porównanie owych modeli semantyczno-słowotwórczych – zdaniem Autorki – pozwala wysnuć na ich temat szereg wniosków tak w perspektywie strukturalistycznego, jak i kogni- tywnego ich ujęcia.
Tatiana W. Popowa i Tatiana I. Pierowskaja (z Uralskiego Pań- stwowego Uniwersytetu Technicznego im. Pierwszego Prezydenta Rosji Borysa N. Jelcyna, w Jekaterynburgu) w artykule pt. „О вершине русского словообразовательного гнезда, мотивированного заимствованной абб- ревиатурой” (O wierzchołku gniazda słowotwórczego, motywowanego przez zapożyczony skrótowiec) swoją uwagę koncentrują na skrótowcu VIP, prze- jętym z języka angielskiego (por. ang. skrót VIP, utworzony od wyrażenia very important person ‘bardzo ważna osoba’). Z omawianej pracy dowiadu- jemy się, że skrót ten występuje w języku rosyjskim aż w 18 wariantach gra- ficznych i jest elementem składowym podstawy słowotwórczej w 650 dery- watach.
W studium „Особенности деривационных процессов в русском языке начала XXI века” (Osobliwości procesów derywacyjnych w języku rosyjskim początku XXI wieku) Larisa W. Raciburskaja i Nadieżda A. Samyliczewa (z Państwowego Uniwersytetu im. N.I. Łobaczewskiego, w Niżnym Nowgorodzie) analizują najnowsze formacje słowotwórcze, utworzone od podstaw zapożyczonych, w większości za pomocą prefiksów i prefiksoidów, takich jak: анти-, квази-, псевдо-, супер-, экс-. Zwracają przy tym uwagę na wzrost aktywności kompozycji (zwłaszcza struktur, w których pierwszymi członami są skrótowce), na aglutynacyjną technikę połączenia ich komponentów, na okazjonalny charakter wielu formacji, a także na stosowanie świadomej kontaminacji segmentów w specjalnie two- rzonych formacjach typu фашизофрения, тарифметика (od фашизм i шuзофрения, тариф i арифметика).
Janina Gardzińska (z Instytutu Filologii Polskiej i Lingwistyki Stoso-
wanej Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach) w artyku-
le „Wschodniosłowiańskie cechy w nazwiskach siedlczan” zajęła się jed-
nym z aspektów prowadzonych przeze siebie badań nad antroponimią
w Siedleckim. Mając na celu opracowanie słownika historyczno-
-etymologicznego nazwisk na środkowowschodnim pograniczu gwarowym
i etniczno-językowym Mazowsza, Podlasia i Małopolski, Autorka zwraca
uwagę na cechy wschodniosłowiańskie – głównie białoruskie i ukraińskie,
które czasem dotyczą całości nazwiska (bądź to odapelatywnego, bądź od imienia chrzestnego), niekiedy zaś tylko sufiksów (-uk, -czuk, -owicz, -ewicz), albo też tylko podstaw motywujących: apelatywnych lub proprial- nych.
Irena Stramljič Breznik (z Uniwersytetu w Mariborze) w wypowiedzi na temat „Frazemi in vzorci v oglasih” (Frazemy i wzorce w reklamach), najpierw definiuje znaczenie terminów frazem i wzorzec wyrazowy, a na- stępnie przedstawia bardzo rozbudowaną typologię modyfikacji oraz wsze- lakich sposobów modyfikacji frazemów w wypowiedziach, będących rekla- mami. W odrębnej części Autorka szerzej omawia rolę kontekstu niewerbalnego przy doborze frazemów i wzorców w tekstach reklam druko- wanych.
Artykuł Marii Hádkovej (z Uniwersytetu Jana Evangelisty Purkyně, w czeskim Ústi nad Labem) zatytułowany „Místo frazeologie ve výuce češ-
tiny pro cizince (Miejsce frazeologii w nauczaniu obcokrajowców języka czeskiego) dotyczy nauczania czeszczyzny jako języka obcego, ściślej: pro- cesu przyswajania przez ucznia kompetencji komunikacyjnej, w którym, oprócz osoby uczącej się (nabywającej ową kompetencję) i osoby wykłada- jącej (budującej u ucznia tę kompetencję), powinna być brana pod uwagę także trzecia zmienna, którą stanowi geopolityczny kontekst nauczania. Au- torka stawia ważne pytania, nie tylko o treści nauczania języków obcych, ale także o miejsce w nim – w sensie ilościowym i jakościowym – frazeologii i idiomatyki.
Poruszając wiele zagadnień związanych z frazeologią w wypowiedzi, druga badaczka z Uniwersytetu Jana Evangelisty Purkyně w Ústi nad La- bem, Jaroslava Celerová skupia się na jednostkach frazeologicznych i idiomatycznych rosyjskojęzycznego dyskursu handlowego. Jako cel arty- kułu „Využití frazeologismů ve výuce obchodní ruštiny” (Wykorzystanie frazeologizmów w nauczaniu ruszczyzny handlowej) wyznacza zaprezento- wanie uniwersalnego charakteru frazeologizmów, zakładając, że stanowią one wynik, a zarazem dowód wzajemnego oddziaływania języków i kultur.
W pracy „Словообразовательные приемы когнитивного кодирова- ния (на материале русских и польских рекламных текстов)” – po polsku:
Sposoby słowotwórcze kodowania kognitywnego (na materiale rosyjskich
i polskich tekstów reklamowych) Elena I. Koriakowcewa (z Instytutu Filo-
logii Polskiej i Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Przyrodniczo-
-Humanistycznego w Siedlcach) prezentuje słowotwórcze okazjonalizmy
wyekscerpowane z tekstów o charakterze reklamowym. Autorka opisuje nie
tylko specyfikę budowy tychże struktur, ale też bada je w kontekście prag-
matycznym: wyróżnia typy grup społecznych, do których skierowane są re-
klamy. Analizuje potencjał emocjonalno-ekspresywny zebranych wyrażeń,
podkreśla „manipulatorską” rolę obcości (nierosyjskiego, niesłowiańskiego
pochodzenia baz i formantów słowotwórczych), zaznacza unikalny charakter niektórych sufiksów (np. -аль, -эль, -oн) lub sufiksoidów (-ландиj, -угалиj), jednocześnie zwracając uwagę na produktywność słowotwórczą tych niety- powych segmentów.
W studium „Pегиональные особенности русского словообразо- вания в условиях межъязыковой коммуникации” (Właściwości regional- ne słowotwórstwa rosyskiego w komunikacji międzyjęzykowej) Natalia Ju.
Avina (z Uniwersytetu Pedagogicznego w Wilnie) omawia tendencję do analityzmu w sytuacji etniczno-kulturalnej interakcji rosyjsko-litewskiej.
Traktuje o niektórych innowacjach słowotwórczych, powstających w wa- runkach kontaktowania się języka rosyjskiego z językami litewskim i biało- ruskim.
Artykuł Walentiny W. Greszczuk (z Narodowego Uniwersytetu im.
W. Stefanika w Iwano-Frankowsku), zatytułowany „Гуцульський діалект в українській та польській художніх мовах (Gwara huculska w językach literackich ukraińskim i polskim) stanowi krótki, ale nasycony treścią szkic gwary huculskiej. Omówione zostały najbardziej charakterystyczne jej ce- chy fonetyczne, różniące ją od ogólnonarodowej ukraińszczyzny. Autorka dokonała próby typologizacji stosowania elementów gwary w literaturze pięknej, dochodząc do wniosku, że teza o ograniczonej roli dialektyzmów jest słuszna jedynie w odniesieniu do cech fonetycznych i morfologicznych.
Rozważania Iriny W. Zykowej (z Instytutu Językoznawstwa RAN i Uniwersytetu im. M.W. Łomonosowa w Moskwie) na temat „О сине- ргетическом единстве языка и культуры: лингвокультурологическое исследование русских и английских фразеологизмов” (O jedności syner- getycznej języka и kultury: badanie lingwokulturologiczne rosyjskich i angielskich frazeologizmów) oparte są na (poświadczonych w ponad 10 ty- siącach kontekstów użycia) jednostkach frazeologicznych rosyjskich i an- gielskich (w liczbie ponad 3 tysięcy), oznaczających komunikację werbalną.
Wychodząc od pojęcia „konceptosfera kultury” i wybierając podejście „od kultury do języka”, Autorka próbuje wyjaśnić rolę procesów kulturowych w kształtowaniu się frazeologizmów jako znaków określonej lingwokultury.
W pracy pt. „Аксиологемы славянской ментальности” (Aksjologemy
mentalności słowiańskiej) Inna A. Merkułowa (z Państwowego Uniwersy-
tetu w Woroneżu) wychodzi z założenia, że im dana funkcja jest ważniejsza
dla systemu językowego, tym wielokrotniej jest ona dublowana. Ukazują to
badania, którymi objęto 1000 wyrazów, wybranych z poszczególnych języ-
ków słowiańskich – są to aksjologemy odnoszące się do mentalności sło-
wiańskiej – dotyczą pracy fizycznej (трудовая деятельность), pracy umy-
słowej (мыслительная деятельность), mówienia oraz myślenia. Są to
zarazem jednostki mające największą liczbę synonimów
Analizując XIX-wieczne notariaty, Joanna Kuć (z Instytutu Filologii Polskiej i Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanis- tycznego w Siedlcach), w pracy pt. „Miary pól, siedlisk, łąk i plonów w XIX-wiecznych inwentarzach z okolic Łukowa” pokazuje niezwykłe bo- gactwo słownictwa z kręgu tematycznego miar pól, łąk, siedlisk i plonów.
Jest to leksyka, za pomocą której użytkownicy gwary opisują, oceniają i /lub interpretują otaczający ich świat; ma ona różny zasięg terytorialny, regional- ny i dialektalny.
Lilia Nazarenko (z Uniwersytetu Jana Evangelisty Purkyně, w Ústi nad Labem) w artykule pt. „Окказиональное словообразование в языке СМИ” (Słowotwórstwo okazjonalne w języku środków masowego przekazu) porusza kwestię języka, którym posługują się dziennikarze. Autorka zwraca uwagę na brak cenzury, na dążność do manipulatorskiego oddziaływania na podświadomość adresata za pomocą wyrażeń stylistycznie nacechowanych i emocjonalnie zabarwionych. Omawia modele tworzenia formacji okazjo- nalnych w celu wzmocnienia efektu pragmatycznego, wskazuje na przejawy ekonomii środków językowych (m.in. na kompresję, kompozycję, abrewia- cję oraz uniwerbizację), odnotowuje aktywizację sposobu słowotwórczego kontaminacji.
Julia W. Romaniuk (z Instytutu Języka Ukraińskiego AN Ukrainy w Kijowie) w artykule pt. „Типологія і характерологія сучасного укра- їнського дієслівного словотворення” (Typologia i charakterologia współ- czesnego ukraińskiego słowotwórstwa czasownika) zajmuje się problematy- ką słowotwórstwa czasowników ukraińskich w aspekcie porównawczym (zestawienie z językiem rosyjskim i polskim). Zwracając szczególną uwagę na zmiany, które miały miejsce w ostatniej dekadzie, oraz na gwałtowny rozwój słownictwa specjalistycznego, badaczka przywołuje i komentuje nie tylko liczne formacje utworzone zgodnie z metodami tradycyjnymi, ale też rejestruje pojawienie się wielu nowych struktur, nietypowych dla języka ukraińskiego.
W studium pt. „Derivace substantiv v současné češtině se zaměřením na komunikační oblast informačních technologií” (Derywacja rzeczowników we współczesnym języku czeskim z uwzględnieniem słownictwa z zakresu komu- nikacyjnego technologii informacyjnych) Ružena Písková (Plzeň, Czechy) analizuje pod względem struktury słowotwórczej najnowsze zapożyczenia angielskie w czeskim słownictwie z dziedziny informatyki. Skupiając się na rzeczownikach (badaniu poddaje 151 jednostek leksykalnych), Autorka roz- patruje udział poszczególnych afiksów – rodzimych i zapożyczonych – w adaptacji morfologicznej, która prowadzi do powstania struktur hybrydal- nych w języku czeskim.
Magdalena Szydłowska (z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach)
w artykule pt. „Badania nad kategorią czasu w języku bułgarskim i polskim
a językowy obraz świata” koncentruje się na przedstawieniu najważniej- szych nurtów w językoznawstwie polskim i bułgarskim dotyczących badań nad kategorią czasu, a także na próbie skonfrontowania tychże teorii z bada- niami nad językowym obrazem świata, niewątpliwie poszerzając ich zakres poprzez sięgnięcie do znaczeń ukrytych głęboko w gramatyce.
Tom zbiorowy pt. „Aktualne problemy językoznawstwa słowiańskie- go”, który ma na celu zaproponowanie dalszej dyskusji na temat metodologii opisu języków słowiańskich, wydaje się być ciekawą lekturą dla języko- znawców różnych generacji, i co ważne – nie tylko dla slawistów od lat ba- dających semantykę i słowotwórstwo w synchronii i diachronii.
Kończąc, pragniemy podkreślić, że niniejsza publikacja mogła się uka- zać dzięki życzliwemu wsparciu władz Uniwersytetu Przyrodniczo- -Humanistycznego w Siedlcach, mianowicie Prorektora ds. Nauki, prof. dra hab. Kazimierza Jankowskiego, Prorektora ds. Promocji, prof. dr hab. Tama- ry Zacharuk i Dziekana Wydziału Humanistycznego, prof. dra hab. Jerzego Kunikowskiego, którym winne jesteśmy szczególną wdzięczność.
Serdecznie dziękujemy Recenzentowi, Profesorowi Ludwigowi Selim- skiemu za wszystkie uwagi i sugestie, które starałyśmy się uwzględnić.
Elena Koriakowcewa, Janina Gardzińska
I. Studia słowotwórcze
i leksykalno‐semantyczne
Галина П. Нещименко
Парные феминативы в контексте типологической характеристики русского, чешского, польского
языков
В современных славянских языках категория парных существитель- ных ж.р. со значением лица (далее сокращенно: парные феминативы), несомненно, относится к магистральным номинационным потокам, активно пополняющимся новой лексикой. Для удовлетворения стреми- тельно возрастающих коммуникативных потребностей в славянских языках активно используются богатейшие словообразовательные ресурсы и, прежде всего, суффиксальная деривация (Dokulil 1962: 23). Как утверждает Ю. Фурдик, в чешском и словацком языках примерно две трети слов имеют словообразовательную мотивацию, причем суффиксальные производные составляют абсолютное большинство (Furdík 1993: 23). Не менее красноречивые данные приводил в свое время М.Н. Петерсон (Петерсон 1941): по его статистике, 4% производных основ имен существительных в русском языке образованы с помощью префиксов, 82% – суффиксов и 14% представляют собой сложные слова.
Как пишет польская исследовательница А. Загродникова (Zagrodnikowa 1982: 243), в числе выявленных ею 2500 новых слов 72% представляют собой деривационные производные.
Активное использование деривационных возможностей позволяет
оперативно пополнять лексический инвентарь не только новой лексикой,
но и переименовывать уже имеющиеся обозначения, переосмыслять
и адаптировать заимствования различного генезиса. Добавим
к сказанному, что противопоставление существительных со значением
лица по родо-половому признаку является в славянских языках
стабильным и регулярным системным показателем; ср.: биатлонист →
биатлонистка, каратист → каратистка, хоккеист → хоккеистка,
многоборец → многоборка, студент → студентка; учитель →
учительница; сварщик → сварщица и пр. Сам факт подобной
регулярности взаимосвязей дает основание некоторым исследователям
квалифицировать женские корреляты как словоформы, лишая их при этом
статуса автономных лексем. Именно по этой причине многие парные феминативы в тексте словарных статей не приводятся, их наличие и деривационное воплощение представляется составителям очевидным, легко прогнозируемым фактом. Подобная точка зрения не представляется нам правомерной, тем более, что именно вокруг парных феминативов развертывается острейшая, в том числе и публичная, полемика, их образование и функционирование нередко становятся составной частью политизированной языковой стратегии.
Фиксация родо-половой противопоставленности является органич- ным компонентом мировосприятия человека, его естественного стремления к систематизации окружающих его реалий. Ярким примером этого являются факты асимметричного образования феминативов, когда даже при отсутствии в составе словообразовательного гнезда семантически адекватного существительного м.р. со значением лица, в структуре его потенциального женского коррелята воспроизводится суффикс м.р., называемый нами “фантомным”: он встраивается в структуру сложного феминного форманта, невзирая на отсутствие соответствующей субстантивной опоры. Подобное явление довольно часто встречается среди профессиональных обозначений, отражающих принятые в данном коммуникативном сообществе правила разделения труда; ср.: русские профессиональные обозначения:
пятновыводчица (химчистка) ТВС-Новости 2002; трикотажному производству требуются: закройщица-резчица; Швейному производству требуются: кеттельщица, ручница, клейщица деталей, утюжильщицы, швея-отпарщица, модистка и мн.др. Подобные асимметричные обозначения, т.е. не имеющие соответствующего мужского коррелята, часто встречаются в текстах объявлений о приеме на работу; ср. чешские примеры: přijme mechanika, letovačku, navíječku; přijme: došívačky, repasírky, vychystávačku, sukařku; přijmou na koupaliště a plovárny šatnářky, kabinářky
1и т.д. (Нещименко, 1966). В указанных случаях происходит как бы спрямление деривационной цепочки, “перескок” фазы; ср.: клеить → [клейщик] → клейщица; выводить пятна → [пятновыводчик] → пятновыводчица; došívat → [došívač] → došívačka; kabina → [kabinář] → kabinářka и пр. Впрочем, принципиальная возможность ревитализации мужских обозначений все же имеется – как правило, это обусловливается изменением правил разделения труда. Следует, однако, отметить, что если в рассматриваемом случае мы имеем дело с выпадением звена
1
Примечательно существительное cigaretářka (Byla zaměstnána v Café Prenzel jako
cigaretářka. 1979. A. Branald. Dva muži. Лексикографический архив Института чешского
языка), обозначающее продавщицу сигарет в кафе. Соответствующий родовой коррелят
cigaretář не может быть принят во внимание, так как он обозначает не продавца
сигарет, а курильщика сигарет, причем именно сигарет, а не, скажем, сигар.
деривационной цепочки, то при так называемой обратной деривации происходит наращение отсутствющей фазы: существительное м.р.
появляется уже post factum в результате структурного преобразования феминатива; ср. в русском дояр ← доярка; нянь (Усатый нянь – название кинофильма) ← няня; в чешском: prostitut ← prostitutka; model ‘мужчина, демонстрирующий на подиуме модели одежды’ ← modelka
2и пр.
Для конкретизации родо-половой характеристики, являющейся, как уже отмечалось, важным компонентом языковой систематизации, помимо словообразовательных формантов, могут быть использованы и дополни- тельные, уточняющие “заместительные” средства, например, фамилия, имя (инженер Татьяна Иванова), согласование (врач пришла), приложение (женщина-министр) и пр.; ср. в польском: pani profesor.
Приведем контексты: jednoho zaměstnance letecké továrny a majorku na ukrajinském ministerstvu obrany, ukrajinská kontrarozvědka SBU odhalila a zadržela. Aktuálně.cz, 2011.14.05.; Podle webu se proti diplomatickým pravidlům prohřešil plukovník Zdeněk Kubíček a major Petra Novotná. Zdroj:
http://zpravy.idnes.cz. 2011, 11.05.
Образование феминативов посредством использования средств аффиксальной деривации имеет в славянских языках длительную историческую традицию. Причем, первоначально речь шла об обозначении патриархальных родственных отношений, результатов первичного разделения труда и т.д.
3По мере более активного вовлечения женщин в сферу производственной и культурной жизни общества возросла и потребность в более широком спектре феминных номинаций.
Важным рубежом в этом отношении стала вторая половина XIX в., когда все более отчетливо обозначились последствия эмансипации женщин.
Приведем некоторые данные об общественно-просветительской жизни в Чехии того времени
4: 1890 г. – в Чехии открыта первая женская гимназия; 1897 г. – женщинам разрешено изучение философии в университетах; 1900 г. – это разрешение распространилось на факультеты медицины и фармакoлогии; 1901 – впервые степень доктора естественных наук была присвоена женщине. Примерно в это же время
2
Ср. в тексте: Michels krátce po pádu přispěchala na pomoc další modelka, která šla na molu právě proti ní. Mírně zmatenou dívku zvládla rychle dostat na nohy a lidé nakonec dvojici odměnili zvláštním aplausem. Na vině byly zřejmě extrémně vysoké podpatky a poměrně kluzká plocha, po které modelky a modelové chodili. Novinky.cz. 2011, 04.06.
3
Při hledání vhodného ženského pojmenování má mluvčí nejednou určitý výběrový diapazon synonymických výrazů, platí to i o staré češtině: „Skutečných „doktorek“ stará doba neměla, starý jazyk tedy jim nevytvořil jména. Někdy se objeví slovo doktorka nebo doktorkyně spíše posměšně v lidových lékařkách; v Hádaní Pravdy a Lži pana Ctibora Tovačovského z Cimburka se objevuje Chytrost jako „všech práv doktornice a mistryně“ (Naše řeč, 1922: 266).
4
Эти сведения взяты из статьи “Шестьдесят лет обучения женщин в университетах”,
опубликованной в журнале “Vlasta” (1957, № 17).
появляются женщины–профессора истории, классической филологии, женщины-инженеры, архитекторы и т.д. На поприще юриспруденции женщины выступают в 1918 г. В 1921 г. Э. Красногорская как первая женщина была избрана членом Чешской академии наук и т.д.
Возрастание научного интереса к образованию наименований женщин стало особенно очевидным с середины XX. в. Назову лишь некоторые публикации, посвященные данной теме: Čmejrková 1997;
Čmejrková 2002; Gladrow 1996; Hoffmannová 2004; Hrušková 1967; Łaziński 2005; Нещименко 1960; Нещименко 1966; Нещименко 1967; Ohnheiser 2006; Opavská 2005; Ђoрић Б. 2008, Žena – Jazyk – Literatura (1996) atd.
Был опубликован и Толковый словарь названий женщин в русском языке (Колесников 2002). Большое количество новых феминативов приводится в следующих словарях: „Nová slova v češtině 1. a 2”; „Co v slovnících nenajdete“ 1978; „Rusko-český a česko-ruský slovník neologizmů” 1999 и 2004. Упомянем также коллективную монографию Института чешского языка Чешской АН, выполненную под руководством О. Мартинцовой, – „Neologismy v dnešní češtině” (2005), которая содержит ценный, очень интересный материал, а также предлагает новые интерпретации языковых фактов.
Рассматриваемая нами категория парных феминативов имеет целый ряд важных особенностей. Прежде всего, мы бы хотели отметить ее динамичность, по-разному проявляющуюся как в пространстве, так и во времени. Так, на раннем этапе функционирования славянских языков ее развитие было несколько заторможенным, происходило как бы накопление динамического потенциала; в новейшее время, напротив, наблюдается огромный приток новых обозначений, расширение сферы их использования. Мало того, данная категория по-разному развивается в отдельных идиомах этнического языка, отличия прослеживаются, прежде всего, в литературных идиомах, где действует кодификация (регулируемое речевое поведение) и в непринужденной повседневной разговорной речи (нерегулируемое речевое поведение) – подробнее см.:
(Нещименко 1999а; Нещименко 2003).
Следует также отметить комплексный, многоаспектный характер
данной категории. Ее онтологические параметры, а также функциони-
рование являются результирующей действия как внутренних, имманен-
тных закономерностей языковой системы в целом, так и значительного
влияния внешних, экстралингвистических факторов. В связи с этим
возникает необходимость в подключении методики, используемой не
только в языкознании как таковом, но и в социолингвистике
и коммуникативистике, принимаются во внимание и нормы речевого
этикета и т.п. Соответственно оценить суть и перспективы тенденций,
наблюдаемых в вербальном обеспечении публичной коммуникации, не
выходя за рамки имманентных закономерностей языковой системы, не представляется возможным.
Подавляющее большинство действующих экстралингвистических факторов имеет не только универсальный, но и однонаправленный характер, поэтому и их реализация в языках различной типологической принадлежности, а тем более в языках близкородственных, во многом совпадает, хотя и не всегда является идентичной. Сказанное создает благоприятные условия для усиления конвергентных тенденций в развитии близкородственных языков.
Для исследователя-дериватолога изучение словообразовательных закономерностей новейшего периода особенно значимо, так как фиксируемые номинационные и словообразовательные новации зачастую не укладываются в рамки наших привычных представлений о литературной норме, давая повод по-новому оценить потенциальные возможности словопроизводства, частотность и сферу употребления деривационных схем и формантов, их продуктивность. Вполне естественно, что в тех случаях, когда внутриязыковых ресурсов оказывается недостаточно или же когда пользователь языка по тем или иным причинам предпочитает ресурсы других языков, проблема решается путем привлечения внешних заимствований, т.е. включений из других языков. Таким образом, для решения тех или иных номинационных
“коллизий” правомерно использовать как внутриязыковые ресурсы, в том числе и взаимодействие с различными идиомами данного этнического языка (именно они и будут нас интересовать в первую очередь), так и ресурсы других языков, с которыми язык-реципиент находится в прямом или опосредованном контакте.
Изучение словообразовательных закономерностей парных фемина- тивов дает возможность исследователю понять специфику этой высоко- продуктивной категории, хорошо и четко структурированной, органично встроенной в общеязыковую деривационную систему. Это значительно облегчает выявление ее онтологических параметров, дифференциацию на центр и периферию, направленность внутрикатегориальной динамики, закономерности морфонологической комбинаторики и пр. Доступными становятся и ценнейшие данные, необходимые для решения актуальных теоретико-методологических вопросов, причем как собственно слово- образовательных, так и социолингвистических. В новом свете предстает и проблема соотношения кодификации и системных языковых закономер- ностей, роли языковой политики, специфики языковой ситуации и т.п.
Важно также подчеркнуть, что выбранные нами для анализа языки
дают чрезвычайно интересную и разнообразную картину строения
и функционирования парных феминативов. При этом удается проследить
зарождение новых тенденций, последствия которых можно будет наблюдать в самом ближайшем будущем.
Говоря выше о том, что парные имена существительные женского рода со значением лица входят в число магистральных номинационных потоков, лексический состав которых очень быстро пополняется, в том числе за счет неологизмов, а также притока иноязычных и иноидиомных заимствований и т.д., мы имели также в виду то, что настало время основательно задуматься над тем, как язык обеспечивает возрастающую социальную потребность в данных обозначениях и почему существуют столь большие разногласия между учеными в трактовке весьма важных теоретико-методологических вопросов, в частности типологического описания близкородственных языков. Это имеет принципиальное значение как для специалистов, так и для обычных пользователей языка.
Действительно, если для чешского языка проблему выбора ориентиров можно считать более или менее решенной в пользу парных феминативов, коррелирующихся с существительными мужского рода со значением лица, то у польских и отчасти русских лингвистов по-прежнему вызывает споры правомерность родовой корреляции при образовании обозначений лиц, имеющих престижные функции и общественное положение.
Что касается узуса непринужденного повседневного общения, то здесь ситуация, наблюдаемая во всех славянских языках, практически является сходной. Никакие коррективы, кодификационные предписания и ограничения здесь не действуют, поэтому именно в этих условиях наиболее отчетливо проявляются естественные системные языковые закономерности, суть которых сводится к предпочтительному использованию суффиксальной деривации.
Для того, чтобы удостовериться в регулярности использования парных феминативов в повседневной коммуникации, мы проделали небольшой эксперимент, целью которого было зондирование речи русских детей
5. При этом нами были использованы как словарь детской речи С.Н. Цейтлин (Цейтлин, 2001), так и наши собственные наблюдения.
Несмотря на то, что у маленьких детей отсутствует какое бы-то ни было представление о кодификации, практически все приводимые ниже производные образованы в соответствии с регулярными словообразо- вательными типами (в литературном узусе русского языка данные дериваты полностью отсутствуют): словообразовательный тип с -к(а):
врач – врачка
6; герой – геройка; джентельмен – джентельменка; доктор
5
По словам К. Чуковского, маленькие дети (в возрасте до шести лет) являются
„гениальными лингвистами“, они обладают замечательной языковой интуицией, тонко ощущают регулярность словообразования по аналогии.
6
