Bibliotheca Utopiana Tom 1. Angielska utopia literacka okresu Oświecenia

Rada Naukowa Serii

Artur Blaim (Uniwersytet Gdański), Gregory Claeys (University of London), Ludmiła Gruszewska-Blaim (Uniwersytet Gdański), Olga Kubińska (Uniwersytet Gdański),

Wojciech Kubiński (Uniwersytet Gdański), Grzegorz Maziarczyk (Katolicki Uniwersytet Lubelski), Fatima Vieira (University of Porto)

Recenzenci

prof. dr hab. Zofia Kolbuszewska dr hab. Barbara Klonowska

Redaktor Wydawnictwa Anna Herzog-Grzybowska Projekt okładki i stron tytułowych

Karolina Zarychta Skład i łamanie Mariusz Szewczyk

Publikacja sfinansowana z działalności statutowej:

Wydziału Filologicznego, Instytutu Anglistyki i Amerykanistyki oraz Katedry Translatoryki Uniwersytetu Gdańskiego

© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

ISBN 978-83-7865-648-7

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot

tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl

www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

Spis treści

Spis treści

Wstęp (Artur Blaim) . . . 7 Podróż do Gdakogalii zawierająca opis religii, polityki, zwyczajów

i obyczajów owej krainy, przez Kapitana Samuela Brunta (tłum. Tomasz Frączek) . . . . 23 Podróż do świata we wnętrzu globu przedstawiająca relacyję z zachowań,

obyczajów, praw, rządów i religii mieszkańców jego, z opisem ich fizjonomii i zwyczajów, z szeregiem innych szczególnych informacyji. Gdzie podana jest historyja mieszkańca świata powietrznego spisana jego własną ręką.

Z kilkoma opisami światów planetarnych (tłum. Patricia Sørensen). . . 97 Prawdziwe i wierne przedstawienie Wyspy Veritas wraz z formami liturgii

i pełnym zapisem zapatrywań religijnych Veritazjan, jak przekazano

w trakcie kilku kazań właśnie w Veritas wydanych (tłum. Joanna Kamrowska) . . . 179

Bibliografia . . . . 269

Chronologiczna lista angielskich utopii literackich okresu Oświecenia . . . 273

7

Wstęp

Wstęp

Wstęp

Pierwszy tom Bibliotheca Utopiana otwiera serię przekładów najważniejszych tekstów literatury utopijnej, niedostępnych dotychczas w języku polskim. Trzy zawarte w nim utwory reprezentują główne tendencje obecne w brytyjskiej literaturze utopijnej okresu Oświecenia: utopię satyryczną – Podróż do Gdakogalii (1727), nawiązującą do najbardziej popularnego tekstu utopijnego w XVIII wieku, czyli Podróży Guliwera Jonathana Swifta, tradycyjną utopię literacką łączącą przygodową akcję z opisem idealnego państwa – Podróż do świata we wnętrzu globu (1755) oraz quasi-traktat utopijny Prawdziwe i wierne przedstawienie Wyspy Veritas (1790), w którym użycie konwencji gatunkowych utopii literackiej staje się przede wszystkim pretekstem do przedstawienia społecznych, politycznych i religijnych idei autora.

W dotychczasowej refleksji nad literaturą utopijną okresu Oświecenia domino- wał pogląd o upadku gatunku spowodowanym porzuceniem nierealnych marzeń o doskonałym świecie, którym nie sprzyjała relatywna stabilizacja sytuacji społeczno- -politycznej, jaka nastąpiła po okresie nieustannych radykalnych zmian zachodzących w Anglii w drugiej połowie XVII wieku1. Tymczasem w rzeczywistości liczba utopii wydanych drukiem w XVIII wieku prawie dwukrotnie przewyższa liczbę tytułów, jakie ukazały się przed 1700 rokiem2. Chociaż w okresie społecznych i politycznych niepokojów dyskurs utopijny miał niekiedy na celu bezpośrednie oddziaływa- nie na kształt wprowadzanych rozwiązań ustrojowych, to takie próby nie były nazbyt częste. Do nielicznych przykładów takich utworów należą m.in. Description of the Famous Kingdome of Macaria (1641), adresowany bezpośrednio do parlamentu i zawierający konkretne propozycje koniecznych – zdaniem autora – reform, czy też

1 Taki pogląd reprezentują m.in. A.L. Morton, The English Utopia, Lawrence & Wishart, London 1952, oraz F.E. Manuel i F.P. Manuel, Utopian Thought in the Western World, Harvard University Press, Cambridge (MA) 1979.

2 Por. L.T. Sargent, British and American Utopian Literature 1516–1985. An Annotated, Chronological

Bibliography, Garland Publishing, New York–London 1988.

Wstęp

8

dedykowane Oliverowi Cromwellowi dzieło The Commonwealth of Oceana (1656) Jamesa Harringtona, przedstawiające nie tylko szczegółowy projekt radykalnych zmian systemu politycznego, ale również precyzyjny opis sposobu ich przepro- wadzenia3. Podobnie mylne okazuje się przekonanie o bezpośrednim wpływie zmian społecznych i politycznych na kształt idealnych światów przedstawianych w literaturze utopijnej. Podstawowe cechy modelu idealnego państwa i zestaw wartości leżących u jego podstaw pozostawały nieomal niezmienne, w dużym stopniu niezależne od zewnętrznych okoliczności określających co najwyżej niektóre rozwiązania szczegółowe.

Utopia w XVIII wieku

Reguły gatunkowe angielskiej utopii pozostały w zasadzie stabilne pomimo istotnych zmian zachodzących w otoczeniu literackim4. O ile początkowo utopia należała do nielicznych gatunków prozy narracyjnej, to w XVIII wieku stała się częścią systemu literackiego, w którym kluczową rolę zaczęła odgrywać nowo powstała powieść i inne formy narracyjne5. Kolejna istotna zmiana dotyczyła dominującego gatunku literatury popularnej: romans został zastąpiony przez literaturę podróżniczą.

Liczba opublikowanych relacji z dalekich podróży przekroczyła w tym okresie

3 Wpływ dzieła Harringtona na autorów konstytucji amerykańskiej por. H.F. Russell-Smith, Har- rington and his Oceana; A Story of a 17th Century Utopia and its Influence in America, Octagon Books, New York 1971.

4 Szczegółową charakterystykę poetyki angielskiej utopii literackiej w pierwszym okresie jej roz- woju przedstawiam w Gazing in Useless Wonder. English Utopian Fictions 1516–1800, Peter Lang, Oxford 2013. Inne aspekty osiemnastowiecznej literatury utopijnej omawiają: B. Baczko, Utopian Lights. The Evolution of the Idea of Social Progress, Paragon House, New York 1989; J.-M. Racault, L’Utopie narrative en France et en Angleterre de l’âge classique des Lumières, 1675–1761: étude de forme et de signification, Voltaire Foundation, Geneva 1991; G. Claeys we wstępie do antologii Utopias of the British Enlightenment, Cambridge University Press, Cambridge 1994; N. Pohl, Women, Space and Utopia 1600–1800, Ashgate, Aldershot 2006; D. Ní Chuanacháin, Utopianism

in Eighteenth-Century Ireland, Cork University Press, Cork 2016.

5 Zob. L.J. Davis, Factual Fictions. The Origins of the English Novel, Columbia University Press,

New York 1983; J.P. Hunter, Before Novels. The Cultural Contexts of Eighteenth Century English

Fiction, W.W. Norton, London–New York 1990; J. Richetti, Popular Fiction Before Richardson,

Clarendon Press, Oxford 1992. W przypadku utopii rosnąca popularność prozy narracyjnej

uwidacznia się nawet w tak osobliwych zabiegach jak dodane przez wydawców podtytuły

niektórych osiemnastowiecznych edycji Utopii Thomasa More’a, określające ją jako powieść

(Utopia. A Novel) lub romans filozoficzny (Utopia. A Philosophical Romance).

Wstęp

9

dwa tysiące tytułów, nie licząc wznowień i adaptacji wcześniej wydanych tekstów6.

Nowym zjawiskiem było też pojawienie się fikcyjnych opowieści podróżniczych i fabularyzowanych narracji o autentycznych wojażach, często wykorzystujących te same lub podobne techniki narracyjne i motywy co literatura utopijna7.

Pomimo tak, zdawałoby się, sprzyjających warunków utopia, w której motywy podróży i opisy egzotycznych krain odgrywały istotną rolę, pozostawała nadal gatun- kiem peryferyjnym, o czym świadczy fakt, iż większość nowych tekstów miała tylko jedno wydanie8. Wyjątki od tej reguły były nieliczne. Poza Podróżami Guliwera (1726) Jonathana Swifta jedynie powieść utopijna The Memoirs of Signor Gaudentio di Lucca (1737), której autorstwo przypisywano początkowo George’owi Berkeley’owi, cieszyła się znaczącą popularnością (kilkanaście wydań, tłumaczenia na francuski)9. I chociaż teksty utopijne wzbudziły pewne zainteresowanie ze strony krytyków, to jednak ich oceny i komentarze były z reguły mało entuzjastyczne. Na przykład recenzent Podróży do świata we wnętrzu globu porównuje ją do Tamtego świata Cyrano de Bergeraca i Man in the Moone Francisa Godwina, podkreślając zarazem, że „nie dorównuje

6 Problematyka ta stała się przedmiotem rozważań wielu badaczy, takich jak: T.M. Curley, Samuel Johnson and the Age of Travel, University of Georgia Press, Athens 1976; Ch.L. Batten, Jr., Pleasurable Instruction. Form and Convention in Eighteenth-Century Travel Literature, University of California Press, Berkeley–London 1978; P.G. Adams, Travel Literature and the Evolution of the Novel, University Press of Kentucky, Lexington 1983; P. Edwards, The Story of a Voyage.

Sea Narrative in Eighteenth-century England, Cambridge University Press, Cambridge 1994;

N. Rennie, Far-Fetched Facts. The Literature of Travel and the Idea of the South Seas, Oxford University Press, Oxford 1995; P.L. Arthur, Virtual Voyages: Travel Writing and the Antipodes 1605–1837, Anthem, London 2009.

7 Obszerną bibliografię fikcyjnych opowieści podróżniczych przedstawia: P.B. Gove, The Ima- ginary Voyage In Prose Fiction. A History of Its Criticism and a Guide for Its Study, with an Annotated Check List of 215 Imaginary Voyages from 1700 to 1800, Columbia University Press, New York 1941.

8 Chociaż wcześniejsze teksty utopijne potencjalnie mogły być wykorzystane do zaspokojenia oczekiwań czytelniczych na coraz to bardziej niezwykłe i sensacyjne doniesienia z dalekich podróży, to nie znalazły one jednak uznania u osiemnastowiecznych wydawców. Ukazało się jedynie kilka nowych wydań Utopii Thomasa More’a, Nowej Atlantydy Francisa Bacona i Oceany Jamesa Harringtona oraz pojedyncze wznowienia Macarii Plattesa, The Isle of Pines Henry’ego Neville’a, The Man in the Moon Francisa Godwina, Geranii Joshuy Barnesa i anonimowej The Free State of Noland.

9 Lee M. Ellison uważa ogłoszenie przez syna Berkeley’a, że to nie jego ojciec był autorem The Memoirs of Signor Gaudentio di Lucca, za główną przyczynę gwałtownego spadku zainte- resowania tym utworem (Gaudentio di Lucca: A Forgotten Utopia, „PMLA” 1935, t. 50, s. 498).

Inny pogląd na temat jego autorstwa sugerują: A.D. Harve i J.-M. Racault, Gaudentio di Lucca

Simon Berington's Adventures of Sig'r Gaudentio di Lucca, „Eighteenth-Century Fiction” 1991,

t. 4, s. 1–14.

Wstęp

10

im pod względem intencji, wykonania i stylu”10. Recenzja Prawdziwego i wiernego przedstawienia Wyspy Veritas zamieszczona w „The Monthly Review” jest równie krytyczna, a chociaż autor wskazuje na pewne podobieństwa do Utopii i Podróży Guliwera, to sam utwór ocenia jako „nieporadnie wymyśloną opowieść, pozbawioną nawet złudnego waloru prawdopodobieństwa”, stwierdzając przy tej okazji, że posługiwanie się fikcją literacką w celu przedstawienia „poważnej problematyki”

i przekazywania „istotnych prawd” jest wysoce niewłaściwe z powodów zarówno etycznych, jak i estetycznych11.

Osiemnastowieczne rozumienie utopii

Ukształtowane w okresie Renesansu pojmowanie utopii jako „urojonych rzeczpo- spolitych, z których żadna nigdy nie istniała i nie zaistnieje, płonnych wymysłów, fantazmatów tworzonych przez filozofów dla zabicia czasu i ćwiczenia intelektu”12 nie uległo zasadniczym zmianom w XVIII wieku13. Podobny pogląd przedstawia jedna z postaci w Amelii Henry’ego Fieldinga, wypowiadając się na temat sprawie- dliwości społecznej: „To jest czysta utopia – wykrzyknął lord. – Marzycielski system rzeczypospolitej Platona, którym zabawialiśmy się na uniwersytecie. To polityka niedająca się pogodzić z istniejącym stanem ludzkich spraw”14. Roger Acherley w The Britannic Constitution (1727) antycypuje ataki potencjalnych polemistów, mogących zarzucać jego projektowi konstytucji, iż jest on „marzycielski, romantyczny, utopijny etc., taki, jaki może zaistnieć jedynie w wyobraźni”15. David Hume z kolei utrzymuje, że „wszystkie pomysły dotyczące rządzenia, które zakładają wielką odnowę obycza jów ludzi, są wyraźnie zmyślone. Tego rodzaju są Państwo Platona oraz Utopia sir Thomasa More’a”16. Bernard Mandeville w Bajce o pszczołach poczynił podobne obserwacje:

10 „The Monthly Review” 1755, t. 12, s. 394.

11 „The Monthly Review” 1788, t. 79, s. 525.

12 T. Smith, De Repvblica Anglorvm. The maner of governement or policie of the Realme of Englande, London 1583, s. 118.

13 Liczne przykłady różnych sposobów rozumienia pojęcia utopii w latach 1516–1750 przedstawia R.W. Gibson w St. Thomas More: A Preliminary Bibliography of His Works and of Moreana to the Year 1750. With a Bibliography of Utopiana Compiled by R.W. Gibson and J. Max Patrick, Yale University Press, New Haven 1961. 

14 H. Fielding, Amelia, przeł. M. Korniłowicz, PIW, Warszawa 1965, s. 509.

15 R. Acherley, The Britannic Constitution: or, The Fundamental Form of Government in Britain, London 1727, s. 112.

16 D. Hume, Idea państwa doskonałego, przeł. D. Żuromski, „Studia z Historii Filozofii” 2016, t. 4,

s. 9–24.

Wstęp

11 Głupców to jest rzecz: usiłować, Aby ul wielki wysanować.

– Korzystać z wszelkich udogodnień, Wojować dzielnie, żyć wygodnie, Gnębiąc łajdactwo – to (bez kpiny) Program zupełnie utopijny17.

Zgodnie z opinią większości ówczesnych myślicieli i krytyków obraz utopijnego państwa to konstrukcja idealna i skończona, niewymagająca żadnych poprawek ani modyfikacji, zatem rola odbiorcy ma się sprowadzać jedynie do zachwytu i kontem- placji, a nie do podejmowania praktycznych działań zmierzających do wprowadzenia jej w życie18. Istota idealnego państwa ukazanego w tekście utopijnym polega na mniej lub bardziej szczegółowej konkretyzacji ogólnych wartości, a jego dydaktyczna funkcja na ich afirmacji, a nie na nawoływaniu do działania mającego na celu implementację przedstawionego modelu w świecie realnym. Dlatego też większość utopii powstałych przed końcem XVIII wieku nie zawiera żadnych wskazówek dotyczących sposobu ich realizacji w praktyce. Co więcej, zdaniem Immanuela Kanta jakakolwiek taka próba, mimo iż z góry skazana na niepowodzenie, byłaby działaniem szkodliwym i nieetycznym:

Słodko jest rozważać możliwości zmiany ustroju państwa tak, by odpowiadał on wymogom rozumu (zwłaszcza w kwestii prawa), jest jednak bezczelnością suge- rować [taką zmianę] narodowi, a już rzeczą karygodną podjudzać go, by obalił ustrój obecnie istniejący. Atlantydę Platona, Utopię More’a, Oceanię Harringtona i Severambę Allais’a ustawicznie wystawia się w teatrach [sic!], nigdy jednak nie próbuje się ich zrealizować (z wyjątkiem nieszczęsnego, absurdalnego pomysłu republiki Cromwella).

Z tworami państwowymi jest tak jak ze stworzeniem świata: nie był przy tym obecny, bo nie mógł być obecny, żaden człowiek, w przeciwnym wypadku byłby on swym własnym twórcą19.

Dla Kanta właściwym zadaniem utopii jest pełnienie funkcji pewnego ideału, do którego władze państwa powinny starać się dążyć, pomimo iż „każda nadzieja na urzeczywistnienie po czasie jakiegoś państwa jest (…) czystą mrzonką”. Natomiast

17 B. Mandeville, Bajka o pszczołach, przeł. A. Glinczanka, poemat w tłum. W. Chwalewika, PWN, Warszawa 1957, s. 27.

18 Por. H. Arendt, The Human Condition, University of Chicago Press, Chicago, 1958, s. 303.

19 I. Kant, Spór fakultetów, przeł. M. Żelazny (w:) tegoż, Dzieła zebrane, t. 5, przeł. A. Bobko,

M. Żelazny, W. Galewicz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

2011, s. 266.

Wstęp

12

„to, by się do niej ustawicznie przybliżać, nie tylko jest do pomyślenia, lecz jeśli pozostaje w zgodzie z prawem moralnym, stanowi obowiązek, i to nie obywateli państwa, lecz jego głowy”20.

Poetyka utopii

W pierwszym okresie swego rozwoju, od 1516 roku do ostatnich lat XVIII wieku, literatura utopijna jedynie częściowo nawiązuje do estetyki tekstu narracyjnego;

elementy, które określają estetyczne postrzeganie takiego tekstu (fabuła, styl, postaci), mają tu znaczenie drugorzędne21. Nacechowanie estetyczne związane jest przede wszystkim z samym obrazem państwa utopijnego i wyraża się w jego harmonijnej kompozycji, postulowanej doskonałości i ponadczasowości. Utopia jest równocześnie postrzegana w kategoriach platońskiej koncepcji polityki rozumianej jako „sztuka komponowania, tak jak muzyka, malarstwo czy architektura”, dlatego też „polityk Platona komponuje państwo dla piękna”22. W ten sposób utopia wpisuje się w tra- dycję poezji „ikonicznej”, która miała swój początek w renesansowej reinterpretacji horacjańskiej idei ut pictura poiesis23. Philip Sidney, poszerzając rozumienie poezji, tak by obejmowała wszelkie dzieła literackie, przedstawia Utopię Tomasza More’a jako przykład „mówiącego obrazu” („speaking picture”) nieodłącznie związanego z ideą perfekcji: „Mówię «doskonałe malowidło», ponieważ dodaję do władz umysłu obraz, zamiast którego filozof daje tylko opis słowny, który nie porusza ani nie sprawia wrażenia, ani wreszcie nie jest obrazem duszy, jak właśnie obraz poetycki”24.

W tym kontekście Sidney przywołuje m.in. Utopię More’a, stwierdzając, że „nawet najdoskonalsze przymioty, jakie zalecają filozofowie, nie mogą tak stosownie odnieść się do księcia, jak w wyobraźni Xenophontowej wysnuty Kyros (…), albo państwo, jakie daje metoda Tomasza Morusa w Utopii25.

20 Tamże.

21 Podobne przekonanie wyrażają R.C. Elliott, The Shape of Utopia. Studies in a Literary Genre, University of Chicago Press, Chicago–London 1970 i M. Holquist, How to Play Utopia: Some Brief Notes on the Distinctiveness of Utopian Fiction (w:) Science Fiction. A Collection of Critical Essays, red. M. Rose, Prentice Hall, Englewood Cliffs, New Jork 1976. Przeciwny pogląd reprezentuje R. Gerber, Utopian Fantasy, Routledge and Kegan Paul, London 1955.

22 K.R. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 1, przeł. H. Krahelska, PWN, Warszawa 1993, s. 188.

23 Podstawowe cechy poezji „ikonicznej” omawia J.H. Hagstrum, The Sister Arts: The Tradition of Literary Pictorialism and English Poetry from Dryden to Gray, Chicago University Press, Chicago 1958.

24 P. Sidney, Obrona poezji, przeł. J. Świerzowicz, Nakładem Filomaty, Lwów 1933, s. 38.

25 Tamże, s. 40.

Wstęp

13

Podstawowa zasada kompozycyjna utopii literackiej w pierwszym okresie jej roz- woju opiera się na przeciwstawieniu wysoce niedoskonałego świata autora i idealnego świata utopii26. Ten binarny podział znajduje swe odzwierciedlenie w dwudzielnej kompozycji utworu składającego się z narracyjnej ramy tekstu oraz centralnej („uto- pijnej”) części o charakterze deskryptywnym. Ramę narracyjną poprzedzają na ogół mniej lub bardziej rozbudowane parateksty (tytuły nawiązujące do autentycznych relacji podróżniczych, podtytuły, dedykacje i wprowadzenia), których zadaniem jest uprawdopodobnienie utopijnego świata i wskazywanie na deklarowane cele jego prezentacji. Na przykład we wstępie do Prawdziwego i wiernego przedstawienia Wyspy Veritas autor otwarcie zachęca czytelników, a szczególnie księży i uczonych,

do podjęcia poważnej dyskusji na poruszone w nim tematy: „zwracam się z prośbą ogromną do uczonych mego narodu, aby wszelkim napotkanym opiniom Veritazjan, które błędnymi im się zdadzą, tę błędność udowodnili”27 oraz „abyście krytycznym i surowym okiem Waszym zbadać raczyli zapatrywania, które to są zawarte w roz- prawach kapłanów Veritazjan”28.

Ustanowienie elementarnego prawdopodobieństwa dokonuje się także m.in. poprzez bezpośrednie zapewnienia zawarte w tytułach i wypowiedziach metatekstowych, np. „Twórcą tejże historii jest przyjaciel mój, który to przekazał mi wierny zapis wszystkiego, co uznał za godne jego uwagi”29, powoływanie się na „ist- niejące” dokumenty (np. teksty modlitw obowiązujących na wyspie Veritas, osobisty list od pana Richardsona do narratora zawierający przytoczony przez niego opis wyspy) czy też przedmioty przywiezione z utopijnego świata: „Mam też wciąż ubrania, w których przybyłem ze Świata Centralnego, a w testamencie zapisałem, by oddano je do zbioru osobliwości Hansa Sloana”30. Kolejną metodę tworzenia wrażenia prawdziwości narracji stanowią uwagi na temat jej języka, a przede wszystkim stałe podkreślanie, iż jedynym celem autora jest przedstawienie dokładnego zapisu faktów, a nie popisywanie się błyskotliwością stylu czy ambicjami artystycznymi:

Część dotycząca historii ludu została spisana, jak zapewne dane Wam będzie zauważyć, przez osobę, która to niezbyt zdolną się wydaje do napisania dzieła wystarczająco eleganckiego, które ucieszyć by mogło publikę. Jednakowoż proste przedstawienie 26 Interesujące omówienie interakcji pomiędzy opowiadaniem a opisem w utopii przedstawia

L. Marin, Utopics: Spatial Play, przeł. R.A. Vollrath, Macmillan, London 1984.

27 Prawdziwe i wierne przedstawienie wyspy Veritas, tłum. J. Kamrowska (w:) Angielska utopia literacka okresu Oświecenia. Antologia, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2018, s. 180.

28 Tamże, s. 181.

29 Tamże, s. 179.

30 Podróż do świata we wnętrzu globu, tłum. P. Sørensen (w:) Angielska utopia literacka okresu

Oświecenia. Antologia, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2018, s. 176.

Wstęp

14

faktów, których prawdziwość jest niepodważalna, przez żeglarza może tak samo dobrze być odebrane, jakby przez najświetniejszego pisarza napisane było31.

W początkowym okresie rozwoju utopii często wykorzystywanym sposobem przekonywania czytelnika o autentyczności relacji było nawiązanie do konwencji autobiografii poprzez nagromadzenie szczegółów dotyczących rodziny, dzieciństwa czy wykształcenia bohatera-narratora. Natomiast w utopii osiemnastowiecznej pojawiają się już pierwsze sygnały świadomości automatyzacji takich zabiegów.

Narrator Podróży do świata we wnętrzu globu otwarcie deklaruje, iż:

Nie jest zamiarem moim, jak to niektórzy autorowie literatury podróży w zwyczaju mają, zabawić czytelników relacyją narodzin moich, pochodzenia czy edukacyji. Sam zbyt często, czytając dzieła innych, przesycony bywałem takowąż impertynencyją.

Na cóż bowiem czytelnikowi, czy autor urodził się był na północy, czy na południu Anglii, czy jego ojciec był człowiekiem słusznej postury, czy mizernej, szewcem był czy też posiadaczem ziemskim? Albo też czy autor urodził się był w niedzielę, czy ponie- działek? Kiedy wtenczas niewielkie to ma znaczenie, czy się w ogóle urodził32.

Podobnie postępuje narrator w Podróży do Gdakogalli:

Nie uświadczy się powszedniejszego w świecie otwarcia sprawozdania Podróżnika z wyprawy od opisu rodu, w którym to autor z pewnością napomni o prawości swych przodków, jeśli nie jest mu dane poszczycić się tegoż rodu starożytnością. Jako że niemożliwym jest, by opis ów mego Czytelnika zainteresował, pozwolę sobie odstąpić od tejże reguły, będącej w mym mniemaniu nie tyleż śmieszną, co zbyteczną33.

W obu tych utworach o wiele ważniejszą rolę zaczyna odgrywać przedstawienie póź- niejszych przygód bohatera, w wyniku których dociera on przypadkowo do utopij- nego świata. Bohater Podróż do świata we wnętrzu globu – oszukany i doprowadzony do bankructwa przez fałszywych przyjaciół i niewdzięcznych krewnych – zmuszony jest podjąć pracę na okręcie jako rachmistrz. Podczas postoju w Neapolu wyrusza na wulkan Wezuwiusz, gdzie przez nieszczęśliwy przypadek wpada do krateru, na którego dnie odnajduje utopijny świat. Bohater Podróży do Gdakogalii bierze udział w licznych przygodach: uprowadzony przez grupę zbiegłych niewolników, którzy mordują wszystkich jego towarzyszy, przeżywa kilka ataków ze strony białych

31 Prawdziwe i wierne…, s. 181.

32 Podróż do świata…, s. 97.

33 Podróż do Gdakogalii, tłum. T. Frączek (w:) Angielska utopia literacka okresu Oświecenia.

Antologia, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2018, s. 23.

Wstęp

15

plantatorów, jest porwany przez piratów, bierze udział w paru bitwach morskich, a następnie przeżywa gwałtowną burzę na morzu, w której oprócz niego ginie cała załoga.

W utopiach o nastawieniu otwarcie dydaktycznym radykalne ograniczenie ramy narracyjnej funkcjonuje jako sygnał traktatowej formy tekstu i dominanty funkcji pragmatycznej. Już w samym wstępie pojawia się apel o praktyczne wykorzystanie przedstawionych w nim propozycji, a rama narracyjna zostaje zredukowana do jed- nego zdania, ekwiwalentu rozbudowanej części narracyjnej charakterystycznej dla utopii literackiej: „Okoliczność pewna, która to zrodziła we mnie obawę, iż nigdy wię- cej już nie dane będzie nam się zobaczyć, stała się przyczyną, dzięki której zapoznać się mogłem z wielce szczęśliwym ludem. (Tu następuje opis katastrofy morskiej.)”34.

Moment przejścia od narracji ramowej do opisu idealnego państwa następuje po przekroczeniu przez bohatera-narratora granicy dzielącej jego własną rzeczywi- stość od utopii. Tradycyjnie utopijne państwo znajduje się na ogół na odległej wyspie lub kontynencie, a niekiedy usytuowane jest na innej planecie (Podróż do Gdakogalii) czy też nawet we wnętrzu ziemi (Podróż do świata we wnętrzu globu)35. Częściowo nieprzekraczalna granica o charakterze ontologicznym otacza mieszkańców księżyca w Podróży do Gdakogalli, których postaci – jak zauważa narrator – „nie są cielesne ni lotne, lecz są (jako że nie potrafię wyrazić się inaczej) połączeniem cech obydwu”36.

Przybycie obcych ludzi z zewnątrz stanowi bezpośrednie zagrożenie dla obu stron.

Jeden z mieszkańców Księżyca informuje bohatera, że „nikt dotąd z krwi i kości nie dychał tym powietrzem, zaś twój dalszy pobyt między nami może okazać się dla ciebie zgubnym i spokój Selenitów zmącić”37.

Przekroczeniu granicy towarzyszy zmiana funkcji pierwszoosobowego narratora, którego przygody stanowiły dotąd centrum zainteresowań. W utopijnej części tekstu z podmiotu działań przekształca się on w pasywnego obserwatora, tak że

34 Prawdziwe i wierne…, s. 180.

35 Funkcjonowanie motywu lotów międzyplanetarnych analizuje M.H. Nicolson, Voyages to the Moon, Macmillan Co., New York 1948, a podróży do wnętrza ziemi P. Fitting, Subterranean Worlds: A Critical Anthology, Wesleyan University Press, Middletown 2004. W XVIII wieku poja- wiają się też utwory utopijne usytuowane w przyszłości, np. S. Madden, Memoirs of the Twentieth Century (1733), anonimowy The Reign of George VI. 1900–1925 (1763) czy też L.-S. Mercier, L’An deux mille quatre cent quarante  (1771) przetłumaczony rok później w Anglii pod tytułem Memoirs of the Year Two Thousand Five Hundred (1772), dosłownie realizujące immanentną zasadę gatunku, traktującą teraźniejszość idealnego świata utopii jako pożądaną przyszłość świata autora i czytelnika.

36 Podróż do Gdakogalii…, s. 84.

37 Tamże, s. 89.

Wstęp

16

nawet jeśli uczestniczy w jakichś zdarzeniach, to ich rola sprowadza się wyłącznie do egzemplifikacji ogólnych praw obowiązujących w idealnym świecie.

Przejście od dynamicznej narracji do statycznego opisu w centralnej części utworu pociąga za sobą zmianę dominującego dotychczas sposobu organizacji tekstu, w którym układ syntagmatyczny zostaje zastąpiony uporządkowaniem paradygma- tycznym38, skonstruowanym jako hierarchia poziomów opisu idealnego świata, gdzie każdy niższy poziom jest ściśle powiązany z poziomem wyższym, usytuowanym bliżej dominujących w danej utopii wartości moralnych i estetycznych, które ma ucieleśniać. Sprawia to, że wszystkie poziomy opisu i odpowiadające im elementy rzeczywistości utopijnej stają się po części synonimiczne, stanowiąc konkretne realizacje tych samych wartości, a jednocześnie odmienne, poprzez fakt, iż odnoszą się do różnych domen świata przedstawionego (uczciwe rządy, proste i sprawiedliwe prawa, obfitość wszelkich niezbędnych dóbr, moralnie i fizycznie zdrowi, a zarazem urodziwi mieszkańcy, długowieczność, estetyczna architektura, harmonia kultury i natury, piękne i funkcjonalne wnętrza, umiarkowany klimat itp).

Poszczególne elementy świata przedstawionego pełnią zatem podwójną funkcję.

Z jednej strony funkcjonują jako elementy strategii perswazyjnej nakierowanej na przekonanie odbiorcy o doskonałym charakterze instytucji utopijnych, a z drugiej wskazują na konkretne cechy tego świata. Odnosi się to w zasadzie do wszystkich znaków wykorzystanych w jego konstrukcji. W procesie przypisywania znaczeń przez czytelnika znaki te zaczynają się odnosić na zasadzie metaforyczno-metonimicznej również do ogólnych wartości, takich jak: szczęście, godne życie, bogactwo, harmonia, piękno, równość etc., czyli cech stanowiących system wartości, na którym opiera się konstrukcja świata utopijnego.

Podobnie jak w XVI i XVII wieku organizację przestrzenną osiemnastowiecznych utopijnych makro- i mikroprzestrzeni charakteryzuje wysoki stopień semiotyczności, najczęściej nawiązujący do poetyki przedstawienia Nowej Jerozolimy w Apokalipsie św. Jana. Idealne miasto zbudowane jest najczęściej na planie okręgu, kwadratu lub innej figury geometrycznej. W utopii opartej na zasadzie równości wszystkie domy są identyczne. Piękno rozumiane jest tu jako prostota i funkcjonalność. Odrębny status publicznych budowli, takich jak świątynie i budynki rządowe, jest wyrażany poprzez ich rozmiar i centralne usytuowanie w przestrzeni miejskiej:

38 Paradygmatyczny typ organizacji tekstu uważany jest za charakterystyczny dla tekstów poetyc- kich (J. Łotman, Struktura tekstu artystycznego, przeł. A. Tanalska, PIW, Warszawa 1984).

Jednakże w utopii – inaczej niż ma to miejsce w przypadku poezji – ustanawianie nowych

związków semantycznych (ekwiwalencji) pomiędzy znakami należącymi do różnych poziomów

tekstu nie prowadzi do multiplikacji jego znaczeń, ale ma na celu redukcję wieloznaczności

umożliwiającą komunikowanie jednego, pozbawionego ambiwalencji przekazu.

Wstęp

17

Na środku Placu znajduje się główny kościół, znacznie większy niż katedra św. Pawła, dość prosty budynek, gdyż mówią, iż niemożliwym jest uczcić Boga przy użyciu zewnętrznego zbytku i wspaniałości, jako że nic mu równie miłym nie jest, co czystość i prostota serca, które inklinacyję ma do wypełniania nakazów Jego, a na ile możliwym jest, by dziękować mu za niezliczone błogosławieństwa, które dnia każdego otrzymujemy39.

Wszechogarniająca semiotyzacja ustanawia niemal naturalny związek pomiędzy obiektami i ich znaczeniami, przybliżając znaki konwencjonalne do statusu znaków naturalnych (symptomów). Nacechowana semiotycznie architektura i rozwiązania urbanistyczne stanowiące wizualną reprezentację struktury społecznej i politycznej czy też rytuały nierozerwalnie związane ze wszystkimi istotnymi aspektami ludzkiego istnienia zostają przekształcone w znaturalizowane znaki, które „uprzedmiotowiają”

abstrakcyjne normy i wartości. Ich transsubstancjacja w elementy „namacalnej”

rzeczywistości obdarza je quasi-realnym statusem ontologicznym, stanowiącym fundamentalną cechę zarówno utopii jako pragmatycznego projektu idealnego państwa, jak i konstrukcji wyłącznie lub w przeważającej mierze nastawionej na kon- templację estetyczną.

Podobne cechy, takie jak: porządek, regularność, równowaga i prostota, charak- teryzują również relacje społeczne, praktyki gospodarcze, system polityczno-prawny i obowiązującą religię, współtworzące idealnie zintegrowaną strukturę, której każda część wzmacnia i wspiera pozostałe. Przykładowo, prawa na wyspie Veritas są „proste, jasne i niezbędne”, a ich podstawę stanowi dziesięcioro przykazań:

Na ścianach świątyń znajdują się tablice, na których zapisano wszystkie ustawy publiczne. Dodatkowo każda parafia posiada swoje własne zapisy, jeśli takowe stosuje.

Mogą one być zmieniane w zależności od sytuacji, jednakże istnieje taki zestaw praw, który jest niezmienny. Ten jeden wyryto w kamieniu, podczas gdy inne przepisy są jedynie malowane na tablicach40.

Proste prawa połączone z prostotą instytucji prawnych zapewniają właściwe funkcjo- nowanie całego systemu. Takie ograniczenie roli prawa stanowionego jest możliwe dzięki internalizacji fundamentalnych zasad moralnych i społecznie akceptowanych modeli zachowania za sprawą edukacji oraz przeniesienia ich na poziom rytuałów i ceremonii. Podczas gdy edukacja zapewnia stosowne przygotowanie do życia w państwie utopijnym, dorosła część społeczeństwa jest kontrolowana poprzez rytuały. Rytualizacja i teatralizacja większości form życia społecznego, obejmująca

39 Podróż do świata…, s. 122.

40 Prawdziwe i wierne…, s. 263.

Wstęp

18

nawet najbardziej osobiste relacje, ilustruje utopijną tendencję do eliminacji wszelkiej przypadkowości, co z kolei ma zapewnić trwałość idealnego porządku. Rytualizacja zachowań społecznych dotyczy nawet tak pozornie nieistotnych zdawałoby się przypadków jak wzajemne pozdrawianie się mężczyzn i kobiet czy precyzyjnie określone sposoby okazywania wdzięczności:

Wtedy na kolana padłem i stopy mego dobrodzieja obejmować jąłem. Lecz on odstąpił ode mnie raptownie, pełen gniewu i oburzenia, i przemówił tymi oto słowami: „Erlios Onamos, acceberos Erliation phisteron te andabos Nan Egen aft eros epanidos”.

Po angielsku znaczyło to: Człowiecze z powierzchni, porzuć tu próżności ziemskie i wiedz, że nikt poza Bogiem czczonym być nie może41.

Idealna organizacja społeczna i polityczna utopii sprawia, iż jej mieszkańcy mogą stanowić wzorzec idealnych ludzi. Obywatele Veritas są „weseli i pełni życia”, „cnotliwi i prawi, a także prawdziwie religijni” oraz „podążają za nakazami natury”42. Zawsze cieszą się doskonałym zdrowiem dzięki sprzyjającemu klimatowi, cnotliwemu życiu i wyrzeczeniu się zbędnego luksusu, co ma wymiar zarówno etyczny, jak i praktyczny, albowiem „rzeczy do życia niezbędne to wszystko, czego Veritazjanom tak naprawdę potrzeba”43. W zamieszkałym przez wegetarian świecie we wnętrzu ziemi: „Na pożywienie ich składają się wszelkie produkta, co z ziemi wyrastają, jak wszelkiego sortu korzonki i ogrom wybornych owoców, na które też sezon trwa rok cały. Nigdy istoty żywej dla pożywienia nie zabijają, a w pogardzie największej mają wszelkiego rodzaju zbytek i luksusy”44.

Podobne reguły obowiązują w przypadku ubrań, jakie należy nosić w utopijnym świecie45. Mieszkańcy świata we wnętrzu ziemi starają się, by ich wygląd był jak najbardziej zgodny z naturą:

Noszą swoistą szatę sięgającą od kibici do kostek, buty ich wykonane są ze skóry, lecz tak obszerne i miękkie, że śmiem twierdzić, iż nigdy żaden z mieszkańców tej krainy nie uskarża się na odgniotki. Włosy noszą nad wyraz długie, jak i brody, z przekonania, iż najgorszym przejawem bezbożności jest niszczyć to, co raczył dać im Bóg. Kiedym mieszkał wśród nich, często nadarzała się sposobność opowiedzenia 41 Podróż do świata…, s. 103.

42 Prawdziwe i wierne…, s. 191–192.

43 Tamże, s. 192.

44 Podróż do świata…, s. 104.

45 Poszczególne aspekty utopijnego państwa w wielu wypadkach idealizują, a nawet po prostu

odtwarzają istniejące praktyki społeczne. Na przykład prawnie sankcjonowana semiotyzacja

odzieży, z poszczególnymi rodzajami strojów i ich kolorami przypisanymi do konkretnych grup

społecznych czy też komunikującymi różnice w wieku czy płci, występuje w wielu kulturach.

Wstęp

19

im o zwyczajach z naszego świata i na żaden nie reagowali z równą pogardą, jak na ten tyczący się dokonywania alternacyji w tym, jakimi zdecydował się stworzyć nas Bóg.

Noszą (jak już wcześniej wspomnianym było) włosy swe i brody długie. Na głowy nakładają swego rodzaju turban wszelkiej maści piórami przyozdobiony. Noszą też kurty sięgające do trzech czy czterech cali poniżej pasa, które nie są proste, jak te noszone w Anglii, lecz dopasowane i faliste, podobne tym z hiszpańskich obrazów.

Na całość narzucają szatę, której kolor zależy wyłącznie od preferencyji właściciela.

W taki to sposób zawsze odzienie swobodę im pozostawia, cyrkulacyja krwi nieza- tamowana zostaje, przez co też zapobieżone pozostają mnogie choroby, które zbyt często u nas występują, a spowodowane są nadmiernym krępowaniem ciał naszych, przez co też sprzeniewierzamy się intencyji, ku jakiej zostaliśmy uformowani. Kobiety przywdziewają niemal takie same stroje co mężczyźni, jedynie turbanów nie noszą, a włosy ich, imponującej długości będące, opadają im niedbale na ramiona46.

Na wyspie Veritas zarówno bogaci, jak i biedni otrzymują takie same proste odzienie, które mają nosić do kościoła, „aby zachęcić parafian do życia w czystości oraz zapewnić, by stojący przed tronem Boga mieli wygląd właściwy”. Odpowiedni ubiór pomaga kapłanowi inspirować swych parafian do samodoskonalenia, co „uczynić (…) można poprzez nakłanianie dumnych do skromności, a wywyższanie tych, którzy skromni i cisi”47.

Ogólne cechy utopian znajdują swoje najdoskonalsze ucieleśnienie w postaciach założycieli idealnego państwa, jak również jego obecnych władców, którzy są nieod- miennie dobrzy, pobożni i mądrzy. Jacobus Veritas, od którego nazwiska pochodzi nazwa założonego przez niego kraju, „przestrzegał (…) najsurowszych zasad honoru, a czyny jego zawsze świadczyły o nim jako o człowieku prawym”48.

Dystopia i utopia satyryczna

W wieku XVIII pojawia się pojęcie dystopii49. Pomimo iż pierwszy znany utwór dystopijny Mundus Alter et Idem Josepha Halla, przedstawiający obraz świata, którego poszczególne części stanowią perfekcyjne uosobienie pijaństwa, obżarstwa,

46 Podróż do świata…, s. 105.

47 Prawdziwe i wierne…, s. 220.

48 Tamże, s. 182.

49 Po raz pierwszy określenie „dystopia” (w nieco zniekształconej formie „dustopia”) pojawia się

w anonimowym utworze Utopia: or Apollo’s Golden Days (1747), a w poprawnej formie rok

później w liście do redaktora „The Gentleman’s Magazine”. Jednakże „dystopia” jako termin geno-

logiczny zaczyna być używane dopiero w XX w. Szczegółowego omówienia najwcześniejszych

Wstęp

20

nierządu i głupoty, pojawił się już w XVII wieku, to historia gatunku rozpoczyna się tak naprawdę w XVIII wieku za sprawą Podróży Guliwera Jonathana Swifta, który zapoczątkował użycie dystopii w funkcji i satyrycznej, i antyutopijnej50.

Dystopia stanowi odwrócenie modelu utopijnego nie tylko w sposobie ukształ- towania świata przedstawionego, lecz również w odniesieniu do konstrukcji tekstu dystopijnego, w którym – w przeciwieństwie do utopii – istotną rolę zaczynają odgrywać elementy tekstu narracyjnego związane z pojawieniem się rozbudowanej akcji. Co więcej, o ile utopia stanowi domenę prawdziwych znaków, to w świecie dystopijnym normę określają fałszywe znaki występujące na wszystkich poziomach życia społecznego. Na przykład wystawne pogrzeby w Gdakogalii są okazją dla ambitnych przedstawicieli niższych klas do pretendowania do szlachectwa nawet po śmierci: „Gdy ciało wynoszone jest z domostwa, na czele pochodu kroczy głosiciel skandujący tytuły zmarłego. Jeśli ten takowych nie posiada, ów herold ma trzy dni na sporządzenie jego rodowodu”51. Narrator podaje przykład krawca, który po śmierci jest przedstawiany jako potomek udzielnych książąt i wielmoży. Semiotyczna funkcja ubrań też staje się niejednoznaczna: „częstokroć bowiem nie jest możliwym odróżnić dostojnika od kupca czy też Gołąbzany od jej służebnicy”52. Wygląd zewnętrzny jest zawsze zwodniczy. Podstawowa funkcja ubrań polega na zapewnieniu osobie je noszącej semiotycznej maski mającą skrywać jej prawdziwą naturę, zaś do ich funkcji praktycznych nie przykłada się żadnej wagi.

Teraźniejszość dystopijnej krainy jest nieodmiennie skontrastowana z jej świe- tlaną przeszłością, która z kolei często bywa utożsamiana z teraźniejszością świata narratora. W Podróży do Gdakogalii taka identyfikacja dokonywana jest kilkakrotnie, np. „Otóż cechowali się tym, z czego dziś słyną Anglicy: byli mądrzy, skromni, dzielni, przyjaźni, lojalni, oddani wspólnocie, roztropnie władający własnym królestwem oraz sprawnie podbijający inne; gościnni dla przybyszów; ceniący zasługi i brzydzący się pochlebstwem”53. Taki rodzaj związku między krajem narratora a dystopijnym światem stanowi ironiczne odwrócenie relacji pomiędzy nimi w tekstach utopijnych,

sposobów stosowania tego pojęcia dokonuje V.M. Budakov, Dystopia: An Earlier Eighteenth- Century Use, „Notes and Queries” 2010, t. 57, s. 86–88.

50 A. Blaim, Hell on a Hill. Reflections on anti-utopia and dystopia (w:) Dystopia Matters, red.

F. Vieira, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle 2013, s. 80–91.

51 Podróż do Gdakogalii…, s. 65.

52 Tamże, s. 66.

53 Tamże, s. 56. Dokładną analizę satyrycznej funkcji Podróży do Gdakogalii i jej związków

z sytuacją ówczesnej Anglii przeprowadza Marjorie Hope Nicolson we wstępie do reprintu

utworu (Columbia University Press for the Facsimile Text Society, 1940).