Z A P I S K I 175
w y c h . C zy o p isa n ie k a m p a n ii se jm ik o w y c h i p rzeb iegu obrad sejm u d aje w e fe k cie p ełn y jeg o obraz? C zy p ersp ek ty w a sz e ś c iu n ie d z ie l n ie je s t zb yt k rótk a do o b se r w a c ji n a jw a ż n ie jsz e g o organ u w ła d zy R zeczyp osp olitej? S ąd zę, że u ję c ie z a sto so w a n e przez K a zim ierza L e p s z e g o : R zeczy p o sp o litej w d ob ie sejm u — daje dop iero m o żliw o ść p ełn ej e k sp o z y c ji p rzed m iotu b adań.
M. W .
S ta n isła w K . O l c z a k , S z k o ln ic tw o p a r a fia ln e w W ie lk o p o lsc e w X V I I i X V I I I w ie k u (w ś w ie tle w iz y t a c ji k o śc ie ln y c h ), K a to lick i U n iw e r sy te t L u b e lsk i R ozp raw y W yd ziału H isto ry cz n o -F ilo lo g iczn eg o n r 42, T o w . N a u k o w e K U L , L u b lin 1978, s. 179.
K sią żk a oparta zo sta ła n a z a ch o w a n y ch a k ta ch w iz y ta c ji k a n o n iczn y ch p a ra fii i k o ścio łó w w ie lk o p o lsk ie j czę śc i d iecez ji p ozn ań sk iej, o b ejm u ją cej sw y m za sięg iem d w ie trzecie tery to riu m W ielk o p o lsk i (arch id iak on aty p o zn a ń sk i, śrem sk i, p szczew ski). Jak o m a teria ł p o m o cn iczy i p o ró w n a w czy słu ż y ły a u to r o w i p o sta n o w ien ia sy n o d ó w p ro w in c jo n a ln y c h i d iecez ja ln y ch , a ta k że d ru k o w a n e m a teria ły p och o
dzące z prac K o m isji E d u k a cji N a ro d o w ej. Z e w z g lę d u n a sp e c y fik ę źród eł oraz ic h n ie p e łn e w y k o r z y sta n ie p rzez h isto r y k ó w o św ia ty , au tor sporo m ie jsc a p o św ię c ił k ry ty czn ej a n a liz ie ak t w iz y ta c y jn y c h , sposobom ic h sp orząd zan ia, zagad n ien iom k o m p letn o ści zap isów . G łó w n ą część k sią żk i sta n o w ią ro zw a ża n ia n a d sie c ią szk ół p a r a fia ln y c h w W ielk o p o lsce w X V II i X V III w . A u to r b ada ó w p rob lem w c z te rech podokresach: w p ierw szej i d rugiej p o ło w ie X V II w ie k u , w o k resie trzeciej w o jn y p ółn ocn ej oraz w cza sie d zia ła ln o ści K o m isji E d u k a cji N a ro d o w ej. U zy sk a n e w y n ik i p o zw a la ją , jeg o zd a n iem , n a p rzesu n ięcie p ro cesu za ła m a n ia się szk o ln ic
t w a p a ra fia ln eg o z la t sz e ś ć d z ie sią ty c h X V II stu le c ia , ja k p rzy jm o w a n o d o ty ch cza s, n a p oczątek X V III w ie k u . S tw ierd za ró w n ież, iż z m n ie jsz e n ie s ię liczb y sz k ó ł n a o m a w ia n y m te r e n ie n ie b y ło ta k zn aczn e, ja k su g e r u je litera tu r a przed m iotu . D la teg o te ż w in n y m ś w ie t le n a leży , zd an iem S. O l c z a k a , w id z ie ć i o c e n ia ć rozw ój s ie c i szk ół, ja k i d o k o n a ł s ię pod w p ły w e m d z ia ła ln o śc i K o m isji E du
k a c ji N arod ow ej.
D rugą część p racy s ta n o w i k ró tk a ch a ra k tery sty k a o rg a n iza cji szk o ln ictw a p a ra fia ln eg o . A u to r a n a liz u je ją p rzez o m ó w ie n ie trzech isto tn y c h d la fu n k cjo n o w a n ia szk o ły e le m e n tó w : b u d y n k u szk o ln eg o , u czn ió w i n a u c z y c ie la . N ie ste ty , ze w z g lę d u n a z d a w k o w o ść in fo r m a c ji w źród łach , g łę b s z a a n a liz a te g o p rob lem u je s t n ie m o ż liw a do p rzep ro w a d zen ia .
P raca op atrzon a zo sta ła sta r a n n ie sp orząd zon ym a n e k se m za w ie r a ją c y m d w ie ta b e le : „In form acje o szk o ła ch p a r a fia ln y c h w w ie lk o p o lsk ie j czę śc i d iecez ji p ozn ań sk iej w w iz y ta c ja c h z X V II i X V III w .” i „S zk oły w o b ręb ie p a r a fii w w ie l
k o p o lsk iej cz ę śc i d ie c e z ji p o zn a ń sk iej w e d łu g w iz y ta c ji k o śc ie ln y c h z X V II i X V III w .”
M. S.
Ig n a cy L e w a n d o w s k i , R e c e p c ja r z y m s k ic h k o m p e n d ió w h is to r y c z n y c h w d a w n e j P o lsc e (d o p o ło w y X V I I I w ie k u ), U n iw e r sy te t im . A d am a M ick iew icza w P o zn a n iu , S e r ia „ F ilo lo g ia K la sy c z n a ” n r 9, P o zn a ń 1976, s. 172, ta b l.
K a p ita ln e za g a d n ien ie w p ły w u litera tu r y a n ty czn ej n a k u ltu r ę sp o łe c z e ń stw n o w o ży tn ej E uropy od d a w n a s ta n o w i p rzed m iot z a in tereso w a ń h isto r y k ó w k u ltu r y
176 Z A P I S K I
i cią g le w y m a g a n o w y c h prac a n a lity c z n y c h . Ig n a cy L e w a n d o w s k i p rzed m io te m sw o ic h stu d ió w u czy n ił r ecep cję rzy m sk ich k o m p en d ió w h isto ry czn y ch w P o l
sce do ok oło p o ło w y X V III w . J eg o b a d a n ia d otyczą rzym sk iej p rozy h istoryczn ej m n iejszeg o g a tu n k u , c z y li tzw . e p ito m h isto ry czn y ch .
A u tor sk o n cen tro w a ł u w a g ę n a recep cji d zieł W elleju sza P a te r k u le sa , L. A n - n eu sza F lo ru sa , F la w iu sz a E u trop iu sza, F estu sa R u fu sa i M. J u sty n iu sa Ju n ia n u sa . K o n stru k cja k sią ż k i zak ład a w p ierw szej k o le jn o śc i z e sta w ie n ie is tn ie ją c y c h w P o l
sce r ęk o p isó w i d ru k ów rzy m sk ich k o m p en d ió w h isto ry czn y ch oraz ich p rzek ła d ó w z za zn a czen iem p o zy cji do dziś n ie za ch o w a n y ch (rozdział p ierw szy ), a n a stę p n ie w y k a z a n ie w p ły w u rzym sk iej h isto rio g ra fii n a d z iejo p isa rstw o p o lsk ie (rozd ział drugi). T rzecia, n ieco o d m ien n a, część p racy d o ty czy ro li ep ito m y w p ro cesie w y ch o w a n ia i n a u cza n ia w d a w n y ch szk ołach . Z ad an iem o p ra co w a n ia je s t w ię c , w e d łu g słó w au tora, n ie ty lk o „p od an ie p rzy k ła d ó w re c e p c ji i u sta le n ie je j p rzy czy n i sk u tk ó w ”, a le ró w n ież „u k azan ie jej r e z u lta tó w w sz erszy m k o n te k śc ie k u l
tu r y p olsk iej i e u r o p e jsk ie j” — przy za strzeżen iu , że p raca n ie m a ch a ra k teru b ad ań w y c zerp iiją cy ch c a łk o w ic ie z a g a d n ien ie, a ch od zi w n ie j ra czej o sam o
„ n a szk ico w a n ie r e c e p c ji”.
Z a g a d n ien iem , k tó rem u au tor p o św ię c ił n a jw ię c e j m ie jsc a , je s t z e sta w ie n ie p o tw ierd zo n y ch źród łow o św ia d e c tw fu n k c jo n o w a n ia w ż y c iu u m y s ło w y m i lite r a tu rze p o lsk iej teg o drobnego fr a g m e n tu p rozy rzy m sk iej, ja k im je s t e p ito m a h isto ryczn a. O m a w ia ją c p ierw sze tłu m a czen ia k o m p ila to ró w rzy m sk ic h a u to r zw ra ca u w a g ę n a te c h n ik ę p rzek ła d u d ok on u jąc a n a liz y p o ró w n a w czej te k s tu ła c iń sk ie g o z p rzek ła d em p olsk im , szu k a ją c sta ły c h i ty p o w y c h za ró w n o d la tłu m a cza , ja k i ok resu , w k tó ry m tw o rzy ł, te n d e n c ji ję z y k o w y c h . T a część p ra cy n a d a je jej ch a ra k ter b ad ań z zak resu lite r a tu r o z n a w stw a p o ró w n a w czeg o . W p o d o b n y m d u ch u p ro w a d zo n e są ró w n ież d alsze ro zw a ża n ia d o ty czą ce śla d ó w e p ito m y w d ziejo p i
s a r s tw ie p o lsk im . A u tor zad aje so b ie tru d w y lic z e n ia w p orząd k u ch ro n o lo g icz
n y m p o m n ik ó w p o lsk ieg o k ro n ik a rstw a , od G alla po M arcina B ie lsk ie g o od n oto
w u ją c w z m ia n k i w te k s ta c h św ia d czą ce o zn ajom ości i w y k o r z y sty w a n iu d zieł ep ito m a to ró w rzy m sk ich . Tę sam ą m eto d ę sto su je w o b ec litera tu r y p ó źn iejszej, sie d e m n a sto w ie c z n e j, ty m razem a n a lizu ją c ró w n ież p ism a p o lity c z n e (g łó w n ie Ł u k asza O p aliń sk iego). W w ie lu w y p a d k a c h au tor n ie ogra n icza się do z e sta w ie n ia p o g lą d ó w w c z e śn ie jsz y c h b a d a czy e r u d y c ji p o lsk ich d ziejo p isó w , le c z p o d ej
m u je tru d p o n o w n eg o ro zw a żen ia n ie k tó r y c h za g a d n ień . T ak je s t np. w w y p a d k u śla d ó w e p ito m y J u sty n iu sa w k ro n ice G alla. Z eb ran ie i u sy s te m a ty z o w a n ie ca łeg o m a teria łu św ia d czą ceg o o recep cji lite r a tu r y an ty czn ej (w ty m w y p a d k u ty lk o jej d rob n ego fra g m en tu ) m a n ie w ą tp liw e zn a czen ie dla d a lszy ch b ad ań , w y k r a c z a ją c y c h ju ż poza p ro b lem a ty k ę lite r a tu r o z n a w stw a p o ró w n a w czeg o . T ak ą próbą m ia ł b y ć o sta tn i rozd ział p racy tr a k tu ją c y o r o li in teresu ją cej n a s lite r a tu r y w sz k o l
n ic tw ie d aw n ej P o lsk i. Z grom adzono w n im liczn e św ia d e c tw a p o tw ierd za ją ce o b e c n ość e p ito m y w p rogram ach n a u cza n ia , p o d ręczn ik a ch i k sięg o zb io ra ch różn orod n ych ty p ó w szk ół. M ateriał te n sta ł się p o d sta w ą dla w y su n ię c ia te z y o is to tn y m w p ły w ie teg o g a tu n k u prozy rzy m sk iej (jako w y so k o cen io n eg o i p ra k ty czn eg o środka p ozn an ia h isto r ii sta ro ży tn ej i ję z y k a ła ciń sk ieg o ) n a sy s te m sz k o ln ic tw a daw n ej P o lsk i.
P raca L ew a n d o w sk ieg o , b ęd ą ca w za ło że n iu je d y n ie sz k ic e m sfo rm u ło w a n eg o w ty tu le p rob lem u , sk ła n ia do p o sta w ie n ia p y ta ń b ard ziej o g ó ln y c h i g e n e r a l
n y c h — o w p ły w rzy m sk iej p rozy h isto ry czn ej n a k u ltu rę sp o łe c z e ń stw a staro
p o lsk ieg o , o sto p ień zn a jo m o ści lite r a tu r y an ty czn ej w śró d ró żn y ch gru p teg o sp o łe c z e ń stw a .
W. T.
