A R T Y K U Ł Y
R E C E N Z Y J N E ,
R E C E N Z J E ,
N O T Y
R E C E N Z Y J N E
K R Z Y SZ T O F B R A C H A A kadem ia Świętokrzyska Instytut Historii
Nowe czasopismo naukowe poświęcone dziejom magii i czarów
(„M agic, R itual, and W itch craft” 1 .1, n r 1, S um m er 2006, red. M ichael D. В a i 1 e y, B rian P. C o p e n h a v e r , U niversity of Pennsylvania Press, ISSN 1556-8547)
W połow ie 2006 r. nakładem znanego wydawnictwa University o f Pennsylvania Press ukazał się pierwszy numer now ego amerykańskiego czasopism a, które będzie wydawane w cyklu półrocznym. Jest to periodyk pośw ięcony wąskiej, ale fascynującej problem atyce magii i czarów w kulturze.
Idea pow ołania do życia now ego czasopism a spotyka się zawsze z zainteresow aniem i refleksją. Jeslí zas' dotyczy problematyki uniwersalnej i interdyscyplinarnej, staje się zwykle wydarzeniem wy dawniczym. Piszący te słowa nie ma wątpliwos'ci, że nowy periodyk zasługuje na taką właśnie ocenę. Jest to bowiem pomysł uzasadniony merytorycznie i trafia w autentyczne zapotrzebow anie nauk humanistycznych. Tylko w ciągu ostatnich trzech lat odbyły się trzy sympozja pośw ięcone dziejom magii: „M ágia v m inulosti. U čen á a populárna mágia, ľudová viera a rozmanistosť postojom ” (Sm o lenice, Słowacja; organizatorzy: Historický ústav Slovenske akadem ie věd, Slovenská historická spoločnosť pri SAV; 2 5 -2 7 października 2004); „R eligion und M agie in O stm itteleuropa. Spätm it telalter und frühe N eu zeit” (Passau, Niemcy; organizator: U niversität Passau, Lehrstuhl für N euere und N eu este G eschichte Osteuropas und seine Kulturen; 4 -6 listopada 2004) oraz „Superstition in H istorical and Comparative Perspective” (C olchester; organizator: University o f Essex, D epart m ent o f History; 2 0 -2 2 maja 2005).
C hoć tytuł czasopism a mówi sam za siebie, redakcja chciała uniknąć pejoratywnego we współczesnym słownictwie pojęcia „okultyzm”, spopularyzowanego przez Heinricha Corneliusa A grippę z N ettesheim (1486-1535) w jego „D e occulta philosophia” (wyd. I, K olonia 1531-1533) i kojarzonego z renesansową koncepcją nauk mantycznych. D zieło Agryppy było pierwszą syntetycz ną próbą ujęcia w pis'miennictwie europejskim wiedzy tajemnej w jednolity system, zwany magią naturalną1. Redaktorzy nie chcieli jednak zamykać się w św iecie renesansowej fascynacji
herme-1 Cf. na ten tem at rodzim ą serię tłum aczeń: Renesans i Reformacja. Studia z historii filozofii i idei, red. L. S z c z u с к i (dalej cyt.: R iR ), w której opublikow ano m.in.: Cli. W e b s t e r, O d Paracelsusa do Newto na. Magia i powstanie nowożytnej nauki, W arszawa 1992 (R iR t. V III); E. G a r i n , Z odiak życia. Astrologia w okresie Renesansu, Warszawa 1997 (R iR t. VII); P. Z a m b e 11 i. Mit hermetyzmu i aktualna debata historio- graficzna. Warszawa 1994 (R iR t. XI); P. L o m b a r d i, Filozofia i czarownica. R ozum i świat magiczny. W arsza wa 2004 (R iR t. XXV); ponadto J. A. D o b r o w o l s k i , Droga pizez labirynty magii. Giambista Della Porta
588
A R TY K U ŁY R E C E N Z Y JN E , R E C E N Z JE . N O TY R E C E N Z Y JN Etyzmem, spektakularnym dla rozwoju interesującej nas problematyki, ale reprezentującym uczoną, filozoficzną refleksję o magii, która w oczywisty sposób nie wyczerpuje bogactwa i kolorytu za gadnienia. W tytule „Magic, Ritual, and W itchcraft” m ieści się zatem m ożliw ie szeroki kontekst historyczno-antropologiczny zjawiska w zgodzie ze stanowiskiem współczesnej humanistyki korzy stającej z dorobku etnologii, psychologii społecznej, socjologii, religioznawstwa oraz historii kultu ry. Chodzi więc o przejawy myślenia, zachowań i postaw, które w edle ujęć antropologicznych należą do „kultury typu m agicznego”2. Z godnie z zapow iedzią redakcji „Magie, Ritual, and W itchcraft” nie wyznacza zakresu chronologicznego ani geograficznego podejm owanej tematyki i nie ogranicza się jedynie do kręgu kultury śródziem nom orskiej. Czasopism o jest otwarte na badaczy zarówno kul tur prehistorycznych, jak też w spółczesnego postkolonialnego świata Afryki, Ameryki Łacińskiej, Karaibów, Środkowego W schodu czy Azji Południowej. Z natury rzeczy w czesne okresy historycz ne, począwszy od pierwotnych w spólnot ludzkich, będą jednak, jak się wydaje, dom inować, gdyż problematyka myślenia m agicznego w starszych epokach jest bogatsza poznaw czo, dotyka korzeni kulturowych zjawiska i zawsze dom inowała w badaniach.
N ow o powołany periodyk daje zatem szansę skupienia rozproszonego grona badaczy wielu dyscyplin humanistycznych w jednym miejscu. D ośw iadczenie uczy bow iem , że nie jest to tematyka, z którą łatwo przebić się w tradycyjnych czasopism ach humanistycznych, gdyż bywa przyjmowana z rezerwą, a w periodykach antropologicznych ginie w natłoku innych treści. Dodajm y za słowem przedmowy redakcyjnej, że jest to również jedyne w św iecie, przynajmniej w obszarze języka angiel skiego, czasopism o o takiej tem atyce. Specjalistyczne czasopism o pośw ięcone magii i jej przejawom w cywilizacji ludzkiej wypełnia w ięc istniejącą w tej m ierze lukę. Pojawia się w dobrym miejscu i czasie. N ie bez znaczenia jest bowiem odczuwany we w spółczesnej humanistyce dobry klimat w okół takiej problematyki oraz aktualne mody cywilizacyjne, czy w reszcie trendy w spółczesnej, szczegól nie w duchu postmodernistycznym humanistyki, obficie korzystającej z dorobku antropologii czy etnologii.
Inicjatywę pow ołania do życia „M agic, Ritual, and W itchcraft” zawdzięczamy grupie history ków amerykańskich, szczególnie m ediew istów z University o f Pennsylvania, N orthwestern Univer sity oraz Iowa State University. Inicjatywa płynąca z kręgu tych badaczy nie jest zaskoczeniem , gdyż dokonania w tym zakresie są od dawna dom eną amerykańską, w tym, co należy podkreślić, przede wszystkim przedstawicieli historiografii U SA . Wystarczy w ym ienić m onum entalną kilkutomową, klasyczną już dziś syntezę dziejów magii X III-X V II w. autorstwa Lynn T h o r n d i k e, „A History o f Magic and Experimental Science” z lat 1923-1958, aby dowieść, jak bardzo ta tematyka zależna jest od badań prowadzonych w tym kraju. N a tym tle wyróżnić trzeba mediewistykę na czele z n esto rem badań nad magią i dem onologią średniowiecza JelTreyem Burtonem R u s s e l l e m , ponadto wym ienić należy Richarda K i e c k h e f e r a (jego synteza dziejów magii w średniowieczu doczeka ła się tłum aczenia na język polski), V alerie Irene Jane F l i n t , W iliama M o n t e r a czy wreszcie przedstawicieli m łodszego pokolenia z M ichaelem Davidem B a i l e y e m3. Ostatní z
wymienio-(1535-1615), Warszawa 1990; R. B u g a j, N auki tajemne w dawnej Polsce. Mistrz Twardowski, W rocław -Łódź 1986.
2 O kwestiach terminologicznych zob. m.in. K. T h o m a s , A n Anthropology o f Religion and Magic, II, „Journal o f Interdisciplinary H istory” t. VI, 1975, nr 1, s. 91-109; M. B u c h o w s k i, W. J. B u r s z t a, O založe niach interpretacji antropologicznej, W arszawa 1992, s. 15-31.
3 J. B. R u s s e l l , Witchcraft in the Middle Ages, Ithaca 1972; R. K i e с к h e f e r, Magic in the M iddle Ages, Cambridge University Press 1989 (wyd. polskie: Magia w średniowieczu, tlum. I. K a n i a, Kraków 2001); idem, European Witch Trials: Their Foundations in Popular and Learned Culture, 1300-1500, Berkeley 1976; idem,
A R TY K U ŁY R E C E N Z Y JN E . R E C E N Z JE , N O TY R E C E N Z Y JN E
589
nych, autor m.in. m onografii o krytyce magii w późnym średniowieczu, ze szczególnym uw zględnie niem pism Jana N idera, to główny inicjator om aw ianego przedsięwzięcia wydawniczego i naczelny redaktor czasopism a4.
Taki właśnie historiograficzny z przewagą starszych epok profil czasopism a reprezentuje rów nież debiutancki numer „Magic, Ritual, and W itchcraft”. Cztery z pięciu zam ieszczonych artykułów dotyczą średniowiecza. M ichael D. Bailey („The M eanings o f M agic”) dal przegląd dotychczaso wych badań w konteks'cie rozważań nad pojęciem „magia” i wynikających stąd konsekwencji m eto dologicznych5. Tamar H e r z i g („W itches, Saints, and Heretics: Heinrich Kramer’s T ies with Italian W om en M ystics”) powraca do relacji między s'więtos'cią a czarownictwem, między m im cithtm a m aleficium , problematyki tyle sam o fascynującej co kontrowersyjnej, znanej z wczes'niejszych sta nowisk Petera D i n z e ł b a c h e r a oraz Gábora К 1 a n i c z a y ae. Z kolei Richard K ieckhefer („M ythologies o f Witchcraft in the Fifteenth Century”) dokonuje rewizji tzw. zbiorczej koncepcji czarownictwa i jej konstytutywnych elem entów 7. Tekst Johannesa H a r n i s c h f e g e r a („State D eclin e and the Return of Occult Powers: The Case o f Prophet Eddy in N igeria”) omawia zaś zjawi sko nawrotu do magicznych praktyk, popularności różnego autoram entu wróżbiarzy i fałszywycli proroków w rodzaju okrutnego Edwarda Okeke, misteriów diabolicznych i apotropaicznych atrybu tów we w spółczesnej Nigerii, które nie pozostają bez związku z kryzysem państwowości, problemami politycznymi i wewnętrznymi walkami plem iennym i tego afrykańskiego kraju. Dramatyczne wyda rzenia z Nigerii autor porównuje, niezależnie od dyskusyjności tego obrazowania, ze zbiorową trau- mą upadającego ancien régim e'u Europy X V stulecia.
Zasadniczą część numeru zamyka dział recenzyjny, w którym wyróżnia się artykuł Johannesa D i l l i n g e r a omawiający w ielotom ow ą syntezę dziejów magii i czarów, zbiorowe opracow a nie w typie encyklopedii w sześciu tomach: „Witchcraft and Magic in E urope” (t. I - VI, red. Bengt
Forbidden Rites: A Necromancer's M anual o f the Fifteenth Century, University Park, Pa., 1998; V. I. J. F 1 i n t, The Rise o f Magic in Early Medieval Europe, Princeton, New Jersey 1991; W. E. M o n t e r, Witchcraft in France and Switzerland: the Borderlands during the Reformation, Ithaca, Cornell University Press, 1976.
4 M. D. B a i 1 e y, Battling Demons. Witchcraft, Heresy and Reform in the Late Middle Ages, Pensylvannia State University 2003, (analiza traktatu: „Form icarius” Jana Nidera); idem, Historical Dictionary o f Witchcraft, Scarecrow Press 2003.
5 Wcześniej podobny przegląd badań opublikował W. E. M o n t e r , The Historiography o f European Witchcraft, „Journal of Interdisciplinary History” t. IX, 1978, s. 435-451, oraz E. P o t k o w s k i. Dzieje czarow nicy: od historiografii problemu do antropologii historycznej, [w:] Pochwala historii powszechnej. Księga ofiaro wana Prof. Andrzejowi Bartnickiemu, red. Z. K w i e c i e ń i in., W arszawa 1996, s. 59-75, oraz ostatnio M. D. В a i 1 e y. The Disenchantment o f Magic: Spells, Charms, and Superstition in Early European Witchcraft L i terature, „The A m erican Historical Review” t. CXI, 2006, nr 2, s. 383-404.
6 P. D i n z e l b a c h e r , Heilige oder Hexen? Schicksale anfälliger Frauen in Mittelalter und Friihneuzeit, Zürich 1995; G. К I a n i c z a y, M iraculum und maleficium: Einige Überlegungen zu den weiblichen Heiligen des Mittelalters in Mitteleuropa, „W issenschaftskolleg-Jahrbuch” 1990/1991,s. 220-248, z polem iką R. K i e c k h e f e r а, The Holy and Unholy: Sainthood, Witchcraft and Magic in Late Medieval Europe, „Journal of Medieval and R eneissance Studies” t. XXIV, 1994, s. 355-385, oraz w podobnym konteks'cie K. B r a c h a, Zwischen mi- racula, mirabilia und mira. Die Wallfahrten nach Wilsnack im Urteil Jakobs von Paradies, [w:] Die Wilsnackfahrt. Ein Wallfahrts- und Komm unikationszentrum N ord- und Mitteleuropas im Spätmittelalter, red. F. E s c h e r, H. K ü h n e, Frankfurt am Main 2006 (E uropäische W allfahrtsstudien t. II), s. 165-177.
7 Cf. na ten tem at m.in.: J. B. R u s s e 11, W. M. W y n d h a m. Witchcraft and the Demonization o f Heresy, „M ediaevalia. A Journal of M ediaeval Studies” t. II, 1976, s. 1-21; M. D. В а і 1 e y, The Medieval Concept o f the Witches' Sabbath, „Exem plaria” t. VIII, 1996, s. 419-439 (zwłaszcza s. 437-439, gdzie tabela motywów, według czterech koncepcji demonologicznych).
590
A R TY K U ŁY R E C E N Z Y JN E , R E C E N Z JE . N O TY R E C E N Z Y JN EA n к a r 1 o o, Stuart C l a r k , A lh lon e, Philadelphia: University o f Pennsylvania Press-L ondon, 1999-2002). Jest to m onum entalna synteza dotychczasowego stanu badań oraz wartościowe wpro w adzenie do dalszych studiów i wreszcie kolejne świadectwo wkładu amerykańskich badań do om a wianej problematyki8.
W ten dorobek wpisuje się również recenzow ane czasopism o, płaszczyzna wymiany myśli o in terdyscyplinarnym charakterze i globalnym zasięgu między badaczami praktyk i myślenia w kon tekście magicznym wszystkich kultur i okresów, jednego z bardziej fascynujących zagadnień cywilizacji ludzkiej.
A N D R Z E J W Y R O BISZ Uniwersytet Warszawski Instytut Historii Sztuki
Jak pisać o historii dzieciństwa?
(uwagi w związku z książką Eriki L a n g m u i r , Im agining Childhood, Y ale U niversity Press, N ew H a v e n -L o n d o n 2006, s. 264)
System atyczne badania nad historią dzieciństwa zapoczątkow ał w 1960 r. Philippe A r i è s opublikowaną wtedy monografią „L’enfant et la vie fam iliale sous l’ancien régim e”1. D zieło Arièsa, napisane zresztą dość nieudolnie, wzbudziło liczne kontrowersje. Zastrzeżenia wywołała główna je go teza, twierdzenie, że pojęcie dzieciństwa jest wytworem czasów nowożytnych, właściwie dopiero X VIII i X IX w., zaś wcześniejszym epokom było ono nieznane, przede wszystkim z powodu wysokiej śm iertelności dzieci, które uważano za istoty szybko przemijające, a zatem mało ważne. T ezie tej sprzeciwili się liczni badacze, wskazując, jak wiełu autorów starożytnych i średniowiecznych trakta tów, a także żywotów świętych, pisało o dzieciach i dzieciństwie" oraz jak w iele znamy wizerunków dzieci w starożytnych i średniowiecznych sztukach wizualnych. Brak w średniowiecznym malarstwie portretów dzieci nie pow inien nikogo dziwić, gdyż malarstwo średniow ieczne w ogóle nie znało portretu jako osob n ego gatunku. Z naleźć w nim m ożna tylko wizerunki władców, przeważnie sym boliczne, im aginacyjne, a nie autentyczne, oraz podobizny fundatorów i ofiarodawców przedstawia nych w charakterze orantów na obrazach o treściach religijnych, trudno zaś sobie wyobrazić w takiej roli dzieci niezależnie od przyznawanej im społecznej pozycji i roli. T o, czego m ożna było oczekiwać od malarzy i rzeźbiarzy średniowiecznych, to przedstawień D zieciątka Jezus lub niektórych św ię tych, których czczono właśnie jako dzieci (np. legendarny św. Cyrus, syn św. Julity z Tarsu, czczony
8 W badaniach europejskich vide ostatnio D. H a r m e n i n g , Wörterbuch des Aberglaubens, Ditzingen 2005.
1 Polska wersja tej książki pt. Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, ukazała się dopiero w 1995 r.
2 Obficie je cytuje D. Ż o ł ą d ź - S t r z e l c z y k w swej książce Dziecko iv dawnej Polsce, Poznań 2002. Cf. także M. D e 1 i m a t a, Dziecko w Polsce średniowiecznej, Poznań 2004, s. 30-35.
