Rozumienie systemu
w filozofii pokantowskiej
NR 3470
Andrzej J. Noras
Rozumienie systemu w filozofii pokantowskiej
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2016
Redaktor serii: Filozofia Dariusz Kubok
Recenzent Radosław Kuliniak
5
Wstęp
Książka powstała prawdopodobnie dlatego, że nie była planowana, a przynajmniej nie w takiej postaci, w jakiej zostaje oddana do rąk Czytelnika. Zamiary były o wiele skromniejsze; chodziło mianowicie o napisanie artykułu będącego próbą bliższego zrozumienia tego, o co kru- szyli kopie Bruno Bauch i Paul Natorp. Przedmiot ich analiz stanowiło pojęcie systemu. Bauch w swych roz- ważaniach odwołuje się do koncepcji Georga Wilhelma Friedricha Hegla, Paula Natorpa oraz Heinricha Rickerta.
Natorp z kolei w swych analizach przywołuje stanowisko Hermanna Cohena, którego nie pomija również Bauch.
Wobec tego wystarczy odwołać się do Kanta, który dla wszystkich wspomnianych filozofów stanowi punkt wyj- ścia, aby powstał schemat wyznaczający strukturę pracy.
Niewątpliwie trudno byłoby się obronić przed za- rzutem arbitralności w kwestii doboru prezentowanych stanowisk, gdyż z pewnością należałoby też uwzględnić stanowisko Johanna Gottlieba Fichtego, a może nawet dokonać głębszej analizy stanowisk reprezentantów filo- zofii pokantowskiej (Karl Leonhard Reinhold, Friedrich Heinrich Jacobi czy też Salomon Maimon). Możliwe też, że trzeba by w większym stopniu — a nawet w osobnym rozdziale — ukazać Nicolaia Hartmanna rozumienie sys- temu, a raczej jego krytykę. Niemniej jednak dobór ten
6
dokonany został ze względu na cel, jakim jest prezentacja sporu, który rozgorzał zwłaszcza na przełomie dziewięt- nastego i dwudziestego stulecia, sporu mającego swe źródło w koncepcji Kanta, a następnie tego filozofa, który problem systemu uczynił centralnym zagadnieniem swej filozofii, a mianowicie Hegla. Zarzut arbitralności zaś może dotyczyć każdego filozofa, ponieważ każdy, filozo- fując w danym kontekście historycznym, próbuje go prze- kroczyć, a wielu żywi przekonanie, że go przekroczyło.
Skoro filozofia musi uwzględniać kontekst historycz- ny, to rozważania muszą przybrać postać rozważań histo- ryczno -problemowych. Wynika to z natury jej przedmio- tu, ujawniającej się w odrębności filozofii od innych nauk.
Naukowy charakter filozofii nie zostanie zakwestionowa- ny wtedy, kiedy ukaże się jej odrębność metodologiczną i osobliwy stosunek do własnej historii. Problem polega jednak na tym, że — jak zauważa Michael Landmann w odniesieniu do Manfreda Brelagego — większość po- szukuje „w tym, co historyczne, tylko tego, co filozoficz- ne”1. Taka sytuacja charakteryzuje filozofię uprawianą z perspektywy krytycyzmu. Zazwyczaj jednak dzieje się inaczej — albo pomija się aspekt problemowy i rozważa- nia ograniczają się do ukazania faktografii, albo też roz- waża się problemy bez uwzględnienia ich historii. Ani jedna, ani druga metoda nie jest odpowiednia dla badań filozoficznych, które stawiają sobie za cel przedstawienie rzetelnego obrazu problemu, a więc i świata. Dzieje się tak nawet wtedy, kiedy obraz ten jest niepełny. Kwestia analiz historyczno -problemowych okazuje się zatem klu- czowa dla zrozumienia istoty dokonujących się przemian.
Nie idzie przecież tylko o to, by wiedzieć, co powiedział dany filozof. To nie wystarczy, a ostatecznie może się składać na katalog wypowiedzi, sentencji czy też aneg-
1 M. Landman n: Geleitwort. In: M. Brelage: Studien zur Trans- zendentalphilosophie. Berlin 1965, s. VI.
7
dot (bon motów). Kiedy jednak chodzi o problem, rzecz polega na tym, aby problem zrozumieć; co więcej, aby problem zrozumieć, uwzględniając jego zmiany. Zrozu- mieć jego zmiany oznacza zaś zrozumieć mechanizm tych zmian, uchwycić motywy, jakie kierowały myślicie- lem zmian dokonującym.
Elementem, który odgrywa niezwykle istotną rolę w ujęciu systemu, jest rozumienie filozofii w jej relacji do dziejów filozofii. Ponieważ rozważania ograniczają się do nurtu krytycyzmu, pojawia się również problem filozofii w jej relacji do nauki. Neokantyści, za Wilhelmem Win- delbandem, historię filozofii rozumieją jako historię pro- blemów filozoficznych, którymi zajmują się filozofowie2. Jedynym neokantystą dystansującym się od takiej wizji historii filozofii jest Heinrich Rickert. Rickert nie przej- muje od Windelbanda rozumienia historii filozofii jako historii problemów filozoficznych, gdyż akcentuje „od- mienność filozofii i nauk szczegółowych, zarówno ich pojęcia, jak i historycznego typu rozwoju”3. Ale proble- mem jest nie tylko historia filozofii, lecz także w równym stopniu teoria poznania. „W obliczu — pisze Kurt Walter Zeidler — tego powiązania neokantowskiej teorii pozna- nia z naukowymi obiektywizacjami poznania narzuca się pytanie, w jakim stopniu przy tym założeniu neo- kantyzm w ogóle może być rozważany jako prawowite dziedzictwo (Kantowskiej) filozofii transcendentalnej”4.
2 Zob. A.J. Noras: Philosophiegeschichte als Problem der Marbur- ger und Südwestdeutschen Neukantianer. In: Marburg versus Südwest- deutschland. Philosophische Differenzen zwischen den beiden Haupt- schulen des Neukantianismus. Hrsg. von Ch. Krijnen, A.J. Noras.
Würzburg 2012, s. 115—139.
3 M. Brelage: Studien zur Transzendentalphilosophie…, s. 3.
4 K.W. Zeidler: Kritische Dialektik und Transzendentalphilosophie.
Der Ausgang des Neukantianismus und die post -neukantische Systematik R. Hönigswalds, W. Cramers, B. Bauchs, H. Wagners, R. Reiningers und E. Heintels. Bonn 1995, s. 15.
W konsekwencji problemy z historią filozofii, z filozofią samą, ujawniają się wówczas, gdy chodzi o zrozumienie systemu filozoficznego.
W konsekwencji powstała książeczka stanowiąca pró- bę ukazania zmagań się z problemem systemu filozofów, których można zaliczyć do głównego nurtu filozofii nie- mieckiej. Jest próbą uchwycenia zarówno historii proble- mu, jak i jego pojmowania w dziejach.
177
Allihn Theodor 161
Althaus Horst 51, 53, 55, 63, 165 Archimedes 135
Arystoteles 13, 102, 126, 129, 130, 165
Aster Ernst von 20, 21, 64, 165 Baader Franz Xaver von 161 Bakradze Konstantin Spiridono-
wicz 56, 57, 165
Banaszkiewicz Artur 15, 126, Bauch Bruno 5, 7, 79, 121–150, 170
165, 172, 176
Baumgartner Hans-Michael 23, 24, 165
Berkeley George 19 Bęben Dariusz 16, 167, 173 Boltzmann Ludwig 97
Bornstein Benedykt 11, 126, 157, 171
Borowicz-Sierocka Beata 86, Bouterwek Friedrich 41174 Brelage Manfred 6, 7, 165, 171 Brożek Bartosz 129, 131, 165 Buek otto 29, 170
Indeks osobowy
Cantor Georg 123, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 141, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 165
Carrière Moritz Philipp 161 Cassirer Ernst 29, 108, 118, 158,
165, 170
Cohen Hermann 5, 11, 24, 93–
121, 122, 123, 127, 131, 140, 155, 165, 166, 167, 169, 172, 176 Cohn Jonas 66, 79
Cramer Wolfgang 7, 176 Czekajewska Justyna 28, 170 Dadaczyński Jerzy 131, 166 Dilthey Wilhelm 29, 136, 137,
138, 166
Drüe Hermann 61, 169, 175 Ebbinghaus Julius 34, 35, 69, Eberhard Johann August 27166 Edel Geert 93, 94, 96, 107, 113,
114, 115, 119, 123, 155, 166, Einstein Albert 97167
Engel Johann Jacob 41, 171, 172 Exner Franz Serafin 161
178
Feuerbach Ludwig 161
Fichte Immanuel Hermann 16, 117, 161, 167
Fichte Johann Gottlieb 5, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 24, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 75, 152, 158, 167, 168, 171, 175 Fiorato Pierfrancesco 123, 167 Fischer Kuno 67
Fries Jakob Friedrich 41 Fritzsche Robert Arnold 94,
167
Gadamer Hans-Georg 85 Galewicz Włodzimierz 9, 170 Gałecki Jerzy 31, 170
Garewicz Jan 17, 20, 34, 72, 84, 159, 167, 168
Gierulanka Danuta 154, 169 Gromadzki Stanisław 137, 172 Günther Henning 117, 118, 119,
167
Hartmann Nicolai 5, 23, 32, 33, 34, 35, 44, 50, 51, 56, 57, 58, 62, 70, 71, 72, 74, 76, 77, 84, 85, 88, 91, 103, 108, 111, 112, 124, 125, 152, 153, 154, 156, 157, 158, 159, 167, 168, 173
Haym Rudolf 136, 137, 138, 160, 161, 168, 175
Hegel Georg Wilhelm Friedrich 5, 6, 20, 33, 34, 35, 37–64, 65, 66, 67, 68, 69, 78, 79, 85, 87, 107, 113, 114, 115, 116, 119, 121, 123, 124, 127, 134, 136, 137, 138, 139, 140, 155, 156, 158, 160, 161, 162, 165, 166, 168, 169, 172, 173, 176 Heimsoeth Heinz 33, 173 Heintel Erich 7, 176 Heiß Robert 33, 173
Hengstenberg Ernst Wilhelm Theodor 161
Herbart Johann Friedrich 57, 158, 176
Herrigel Eugen 46, 90, 171 Hertz Heinrich 97
Hohol Mateusz 129, 131, 165 Holz Harald 156, 157, 169 Holzhey Helmut 93, 94, 95, 96,
97, 100, 104, 105, 112, 122, 123, 166, 169
Hönigswald Richard 7, 163, 176 Hume David 40, 121, 169 Ingarden Roman 10, 40, 49, 125,
153, 154, 160, 169, 170
Jacobi Friedrich Heinrich 5, 22, 39, 40, 41, 52, 169
Jaspers Karl 20, 169
Kant Immanuel 5, 6, 9–35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 49, 54, 55, 56, 57, 64, 68, 69, 72, 75, 95, 96, 97, 101, 105, 106, 107, 108, 114, 115, 116, 118, 119, 121, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 138, 140, 141, 142, 144, 146, 147, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 165, 166, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 176 Karkowski Czesław 86, 174 Kartezjusz 111, 130 Kerner Ryszard 149, 173 Kerner Samuel 149, 173 Kierkegaard Søren 78
Kiersnowska-Suchorzewska Ja- nina — zob. Suchorzewska Janina
Klein Hans-Dieter 107, 123, 156, 167, 169, 176
Knittermeyer-Götte Gusta 119, Komendziński Tomasz 154, 155, 171
171
179
Kopernik Mikołaj 21 Kozłowski Roman 16, 20, 171 Krajewski Władysław 149, 173 Kraus Emil 24, 171
Krause Karl Christian Friedrich Krijnen Christian 7, 58, 60, 61, 158 63, 107, 114, 124, 136, 138, 152, 153, 167, 171, 173
Kroner Richard 66, 69, 79, 138 Krug Wilhelm Traugott 41 Kubalica Tomasz 70, 128, 168, Kuderowicz Zbigniew 56, 165173 Kuliniak Radosław 37, 41, 171,
172, 176
Kuntze Friedrich 142, 171 Landman Adam 53, 54, 113, 116, Landmann Michael 6, 171168 Lange Friedrich Albert 93, 94,
95, 96, 98, 102, 166, 171, 176 Lask Emil 46, 47, 75, 76, 90, 171 Lehmann Gerhard 16, 29, 31,
170, 171
Leibniz Gottfried Wilhelm 156 Leo Heinrich 161
Lessing Gotthold Ephraim 41, 171, 172
Leszczyna Dorota 37, 158, 172, Leśniak Kazimierz 130, 165176 Levy Heinrich 66, 67, 78, 79, 172 Liebert Arthur 102, 172 Löwi Moritz 163, 172 Löwith Karl 136, 137, 172 Maimon Salomon 5, 16, 20, 171 Małyszek Tomasz 41, 171, 172 Marck Siegfried 33, 34, 35, 55,
56, 60, 62, 63, 67, 69, 78, 79, 87, 172
Marx Wolfgang 117, 172 Mendelssohn Moses 22, 41, 169,
171, 172
Michel Karl Markus 38, 113, 116, 134, 168, 169
Michelet Carl Ludwig 52, 158, 160, 162, 172
Mikołaj z Kuzy 101, 173 Moldenhauer Eva 38, 113, 116,
134, 168, 169
Moog Willy 44, 47, 56, 172 Mordka Artur 70, 168 Motzkin Gabriel 93, 123, 169 Natorp Paul 5, 72, 77, 79, 96, 97,
104, 116, 117, 118, 119, 121–150, 159, 172, 173
Nees von Esenbeck Christian Gottfried Daniel 51, 175 Nietzsche Friedrich 70, 77, 138, Nikolaus von Kues zob. Mikołaj 173
z Kuzy
Noras Andrzej Jan 7, 15, 16, 23, 31, 39, 40, 57, 67, 70, 85, 89, 128, 162, 167, 168, 173, 175
Nowicki Światosław Florian 39, 48, 52, 60, 134, 168, 169 Nowotniak Justyna 29, 32, 170,
173, 176
Nuzzo Angelica 49, 57, 173 ollig Hans-Ludwig 86, 117, 172, ortega y Gasset José 158, 172174
Pańków Marcin 54, 116, 168 Parszutowicz Przemysław 118, Peirce Charles Sanders 155, 171165 Planck Max 149, 173
Platon 50, 54, 90, 101, 102, 139 Plessner Helmuth 32, 33, 173
Reinhold Karl Leonhard 5, 18, 20, 41, 42, 43, 44, 168, 173 Reininger Robert 7, 176 Rickert Heinrich 5, 7, 30, 58, 61,
65–91, 124, 129, 130, 135, 136, 139, 140, 141, 142, 143, 145, 149, 153, 171, 174, 175, 176
Riehl Alois 162, 163, 175 Rink Friedrich Theodor 25 Rosenkranz [Johann] Karl [Frie-
drich] 160, 161, 162, 175 Ruge Arnold 161
Schelling Friedrich Wilhelm Jo- seph von 22, 37, 38, 41, 42, 43, 45, 47, 49, 50, 53, 138, 168 Schepp Adolf 134, 135, 175 Schlegel Friedrich von 78 Schleiden Matthias Jacob 51, Schleiermacher Friedrich Ernst 175
Daniel 122
Schnädelbach Herbert 22, 23, 39, 40, 46, 47, 50, 53, 54, 55, 57, 58, 60, 61, 175,
Schopenhauer Artur 158 Schubarth Karl Ernst 161 Schwarz Hermann 68, 174 Sieg Ulrich 24, 175 Siegel Carl 162, 163, 175 Siep Ludwig 42, 64, 175 Siemek Marek Jan 16, 17, 152,
167, 175
Sokrates 100, 101, 122
Spinoza Baruch 22, 23, 41, 103, Staff Leopold 138, 173169
Stahl Friedrich Julius 161 Stammler Rudolf 98, 175
Sternberg Kurt 38, 51, 116, 117, Strauß Benno 93, 166175
Suchorzewska Janina 11, 126, 157, 171
Szewczyk Jan 21, 64, 165 Tatarkiewicz Władysław 101, Twardowski Kazimierz 37, 38, 176
176
Ulrici Hermann 161
Veronese Giuseppe 134, 135, 145, 146, 175, 176
Vorländer Karl 94, 95, 176 Wagner Hans 7, 176
Weisse Christian Hermann Węgrzecki Adam 39, 52, 169161 Wiedebach Hartwig 93, 123, Wilpert Paul 101, 173169
Windelband Wilhelm 7, 56, 57, 66, 69, 75, 82, 139, 142, 176 Wirth Johann Ulrich 161 Wolff Christian 10
Wyrzykowski Stanisław 70, 173
Zeidler Kurt Walter 7, 114, 167, Zeller Eduard 67176
Zocher Rudolf 80, 176
Żelazny Mirosław 11, 12, 13, 26, 27, 29, 31, 170, 173, 176
Andrzej J. Noras
Understanding of the system in post-Kantian philosophy
Summary
Understanding of the system of philosophy constitutes one of the fundamental problems of post-Kantian philosophy, which has undoubtedly been influenced by German idealism. Hegel's phi- lospophy, which concludes this period, constitutes the peak of systemic thinking, and at the same time becomes a pretext for crtiticism of this way of thinking. This determines a peculiar po- sition of neo-Kantian philosophy, whereby, on the one hand, it defends the thesis that scientific philosophy must take the form of the system, on the other hand — its representatives are aware of the impossibility of maintaining the Hegelian understanding of the system. The present book is an attempt at demonstrating these efforts.
Andrzej J. Noras
Das Systemverständnis in der nachkantischen Philosophie
Zusammenfassung
Das Verständnis des Systems der Philosophie ist ein der grund- legenden Probleme der nachkantischen Philosophie, was zwei- fellos durch den deutschen Idealismus geprägt wurde. Die diese Periode krönende Philosophie Hegels bildet einen Höhepunkt des systemhaften Denkens, und zugleich einen Vorwand zur Kritik an dieser Denkweise. Dies bedeutet eine besondere Stellung der nachkantischen Philosophie. Einerseits verteidigt sie die These, daß die wissenschaftliche Philosophie die Form des Systems an- nehmen muß. Anderseits kommen ihre Vertretern zum Bewußtsei der Tatsache, daß das Hegels Systemverständnis nicht aufrecht- erhalten kann. Das Buch ist ein Versuch, diese Bemühungen zu präsentieren.
Wstęp . . . .
RoZDZIAł PIERWSZy
Kanta rozumienie systemu . . . .
RoZDZIAł DRUGI
System filozofii w rozumieniu Hegla . . . .
RoZDZIAł TRZECI
System otwarty w ujęciu Heinricha Rickerta . . . .
RoZDZIAł CZWARTy
Problem systemu w filozofii Cohena . . . .
RoZDZIAł PIąTy
Bruno Bauch a Paul Natorp . . . . Zamiast zakończenia — próba rekapitulacji . . . . Literatura . . . . Indeks osobowy . . . .
Summary . . . .
Zusammenfassung . . . .
Spis treści
5 9 37 65 93
121 151 165 177 181182
Redaktor Małgorzata Pogłódek Projektant okładki Tomasz Kipka Redaktor techniczny Barbara Arenhövel
Korektor Marzena Marczyk łamanie Grażyna Szewczyk
Copyright © 2016 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-8012-926-9
(wersja drukowana) ISBN 978-83-8012-927-6
(wersja elektroniczna) Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl Wydanie I. Ark. druk. 11,5. Ark. wyd. 9,5. Papier offset. kl., III 90 g, Cena 20 zł (+ VAT) Druk i oprawa: „ToTEM.CoM.PL Sp. z o.o.” Sp.K.
ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław
