Góryński, Marek
Granica i pogranicze polsko-pruskie w okresie międzywojennym : (ustalenie, wytyczne i utrzymanie)
"Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska", 14, 2000, s.
103-110
Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma
Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).
Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.
Marek Góryński Świętajno
Granica i pogranicze polsko-pruskie w okresie
międzywojennym(ustalenie, wytyczne i utrzymanie)
Zakończenie działań zbrojnych I wojny światowej przyniosło Polsce nie-
podległość. Granice polsko-niemiecką odtworzonego państwa określił traktat pokoju podpisany 28 czerwca 1919 r. w Wersalu. Artykuły 28, 94-98 tegoż trakta- tu dotyczyły granicy polsko-niemieckiej na odcinku Prus WschodnichI.
Ustalona linia graniczna biegła od punktu rozgałęzienia się Nogatu i Wisły, głównym korytem żeglownym Wisły w górę, dalej południowymi granicami po- wiatów: kwidzyńskiego (Marienwerder) i suskiego (Rosenberg), następnie ku wschodowi do punktu zetknięcia się z dawną granicą Prus Wschodnich, stąd dawną granicą między Prusami Zachodnimi a Prusami Wschodnimi, dalej granicą między powiatami ostródzkim (Osteroude) a niborskim (Neidenburg), biegiem Szkotewki w dół rzeki, następnie w górę Nidy do punktu położonego 5 km na zachód od Białut, a najbardziej zbliżonego do dawnej granicy rosyjskiej, stąd ku wschodowi do punktu leżącego bezpośrednio na południe od przecięcia się drogi
Niborg-Mława z dawną granicą rosyjską (na północ od Białut). Dalszy odcinek granicy polsko-pruskiej biegł dawną granicą rosyjsko-pruską2.
Traktat Wersalski nakazał również przeprowadzenie plebiscytu na Powiślu,
Warmii i Mazurach. Obejmował on obszary powiatów (przynależnych zgodnie z art. 28 Traktatu Wersalskiego do Prus Wschodnich) sztumskiego, suskiego, mal- borskiego, kwidzyńskiego, oleckiego, giżyckiego, reszelskiego, olsztyńskiego,
ostródzkiego, piskiego, mrągowskiego, nidzickiego, szczytnieńskiego i ełckiego.
Bez względu na wynik plebiscytu Polska miała otrzymać całkowity nadzór Wisły
wraz z pasem ziemi na jej wschodnim brzegu, niezbędnym do prowadzenia prac regulacyjnych i melioracyjnych, z zastrzeżeniem, że zapewni ludności Prus Wschodnich dostęp do tej rzeki3.
Głosowanie odbyło się 11 lipca 1920 r. Strona polska wyraziła szereg kryty- cznych uwag co do jego obiektywności4. Rada Ludowa z Olsztyna określiła plebi- scyt jako czczą komedię, stanowiącą jedyną w tym rodzaju niesprawiedliwość.
Stwierdzono jednocześnie, że głosowanie to nigdy nie może być uznane za wyraz woli ludu. Przyczyną takiej opinii było szereg nadużyć ze strony niemieckiej przed jak i w trakcie głosowania;.
Wyniki plebiscytu posłużyły do podzielenia terenu spornego. Wobec znikomo-
ści głosów oddanych za Polską, Konferencja Ambasadorów przyznała państwu
polskiemu tylko port Korzeniewo, wsie: Janowo, Małe Pólko, Kramrowo, Bor- sztych, Lignowy, dworzec w Gardei oraz most koło Opalenia na Powiślu. Na ob- szarze plebiscytowym Warmii i Mazurach wsie Napromek Mały, Groszki i Lub- sztynek. Polsce przekazano również całe koryto Wisły wraz z 20-metrowym
104 Marek Góryński
pasem ziemi na jej prawym brzegu. W 1925 r. Rząd Polski przyjął ułożony przez
Konferencję Ambasadorów Regulamin dostępu do Wisły i jej używania przez
ludność Prus Wschodnich6.
W celu oznaczenia linii granicznej w terenie (zgodnie z Traktatem Wersalskim)
powołano siedmioosobową Komisję, której pięciu członków mianowały główne
mocarstwa, jednego Polska i jednego Niemcy. W skład powyższej Komisji weszli m.in. Gardan (przewodniczący, mianowany z ramienia FrancjO, Boger (przedsta- wiciel Wielkiej BrytaniO, Tonini (reprezentant Włoch), Etzel (przedstawiciel Nie- miec). Stronę polską reprezentował kSiążę Szembek. Komisja zakończyła pracę
18 października 1924 r.7
Strona polska w celu przeprowadzenia likwidacji stosunków, wynikających
z rozgraniczenia obszarów Polski i Niemiec powołała urzędy Komisarza i podko- misarzy granicznych. Urząd Komisarza sprawowała, zgodnie z rozporządzeniem,
osoba pełniąca funkcję przedstawiciela Polski w Komisji Granicznej, powołanej
zgodnie z Traktatem Wersalskim dla wytyczenia granicy polsko-niemieckiet Za poszczególne odcinki graniczne odpowiadali podkomisarze graniczni po-
woływani na wniosek Komisarza przez Ministra Spraw Zagranicznych w porozu- mieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych i Ministrem byłej Dzielnicy Pruskiej.
Podkomisarze podlegali komisarzowi granicznemu9.
Komisarz i podkomisarze w celu szybkiego wykonania zadań zostali upraw- nieni do komunikowania się z wszelkimi władzami polskimi oraz równorzędnymi
komisarzami i podkomisarzami ze strony niemieckiepo.
27 stycznia 1926 r., na podstawie pełnomocnictw, Maciej Koczorowski ze strony Polski i Paweł Eckardt ze strony Niemiec podpisali w Poznaniu konwencję
w sprawie uregulowania stosunków granicznych. Potwierdziła ona rozgraniczenie
suwerenności między obu państwami dokonane przez Komisję Granicznąll.
Granica została oznaczona znakami granicznymi, tj. kamieniami, słupami, kop- cami itp. (prócz granic biegnących linią środkową dróg, rowów i wód). Kamie- nie graniczne i słupy zaopatrzone były w numery i początkowe litery nazw obu
państw. Linia graniczna biegła w linii prostej od środka jednego znaku do środka następnego. Gdy granicę stanowiła droga, rów bądź ciek wodny, znaki graniczne ustawiono na przemian na terytorium jednej lub drugiej strony. W tym przypadku
słupy i kamienie graniczne posiadały tylko początkową literę tego państwa, na którego terytorium były ustawione. Jeśli granica biegła drogą, rozgraniczenie
suwerenności państwowej stanowiła linia środkowa drogi, w przypadku wód
bieżących (żeglownych) - środek głównego koryta żeglownego, a na pozostałych
wodach linia środkowa biegu wody przy zwykłym jej poziomie l2.
Zabezpieczenie i utrzymanie granicy powierzono starostom (ze strony polskiej) i landratom (ze strony niemieckiej). Jeśli ci nie byli w stanie załatwić kwestii spornej, rozstrzygać miały Komisje Mieszane, składające się z 3 przedstawicieli Polski i 3 przedstawicieli Niemiec. Spośród pięciu takich komisji, powołanych dla
całej granicy polsko-niemieckiej, dwie dZiałały na odcinku granicy polsko-prus- kiej. Sprawy, co do których komisje mieszane nie uzgodniły wspólnego stano- wiska, miały być kierowane na drogę dyplomatyczną l3.
Oba państwa zobowiązały się utrzymywać granicę w stanie widocznym. Z tego
względu zakazano wznoszenia jakichkolwiek budowli w odległości mniejszej od
1 m od linii granicznej. Tam gdzie granica biegła lasami lub zaroślami, uzgod- niono, że systematycznie strony będą oczyszczać z drzew i krzewów pas ziemi
szerokości jednego metra z każdej strony. Oba państwa zobowiązały się również
do ochrony znaków granicznych przed ich usunięciem lub uszkodzeniem.
Ustalono, że każde z państw będzie utrzymywać znaki graniczne znajdujące się
w całości na jego terytorium. W przypadku znaków wspólnych Polska utrzy-
mywała te z numerami parzystymi wraz z odcinkami granicy od tych znaków w kierunku znaków oznaczonych numerem wyższym. Pozostałe znaki i odcinki linii granicznej utrzymywały Niemcyl4.
Przywrócenie usuniętych lub przesuniętych znaków granicznych mogło nastą
pić tylko na drodze porozumienia między odnośnymi władzami polskimi i nie- mieckimi (starostami i landratami). To samo dotyczyło ustawienia nowych zna- ków ls.
Starostowie i landraci corocznie mieli uzgadniać potrzebę konserwacji rowów granicznych i odpływowych oraz oczyszczania granicznych wód bieżącychl6.
Odrębne umowy podpisano w celu regulacji rzeki Drwęcy i administracji wału
w dolinie Kwidzyńskiej. 11 kwietnia 1927 r. w Poznaniu Maciej Koczorowski ze strony Polski i Paul Eckardt ze strony Niemiec podpisali układ w celu popra- wienia i utrzymania granicznego odcinka rzeki Drwęcy (od ujścia potoku Gry tli- ny do mostu kolejowego w Rosenkrug). Pracę nadzorowała Komisja polsko-nie- miecka specjalnie w tym celu powołana 17. Po zakończeniu robót obie strony
miały porozumieć się co do stałego utrzymywania tego odcinka granicy. Nastą
piło to 24 stycznia 1939 r.18 Układ odnośnie administraCji wału w dolinie Kwi-
dzyńskiej został podpisany w Poznaniu 27 stycznia 1923 r.19
Dane dotyczące prac na linii granicznej zawierają meldunki sytuacyjne Straży
Granicznej. Większość granicy polsko-pruskiej w latach 1936-38 (dla tych lat za-
chowały się wszystkie kolejne meldunki MIOSG) obsadzał Mazowiecki Inspek- torat Okręgowy Strzaży Granicznej Cod 1938 r. Mazowiecki Okręg Straży Grani- cznej). Inspektorat ten zabezpieczał granicę na przestrzeni 429,507 km (od linii
Wisły do miejscowości ]ankielówka w pow. augustowskim)20. Granicznicy mel- dowali o osiemnastu posiedzeniach polsko-niemieckich komisji, które omawia-
ły m.in. sprawy regulacji i oczyszczania rzek: Drwęcy, Skotowy, Nidy, Gardengi, Orzyc, GizeIIi, Gacz, Osy, Omólew21. Odnotowano również 7 przypadków obchodu poszczególnych odcinków granicy przez komisje w celu przeglądu
znaków i rowów granicznych oraz potrzeby ustawienia dodatkowych znaków.
Obchodu dokonano m.in. na odcinkach komisariatów Straży Granicznej ]anówka, Rajgród, Grajewo, Krotoszyny, Leman, Działdowo22•
W latach 1936-1938 Polacy i Niemcy prowadzili prace przy regulacji i oczyszcza- niu z zarośli granicznych odcinków rzek: Drwęcy, Elszki, GryzeIIi, Orzyc i Osy23.
Meldowano również o 4 przypadkach czyszczenia kilkukilometrowych odcin- ków rowów granicznych przez Niemców24 i w 5 przypadkach przez stronę polską.
Polacy czyścili rowy m.in. na odcinkach placówek: Łączki, Chorzele, Sos- nówek, Zaręby, Skrodzkie2s. Ponadto strona polska dokonała remontu dróg pat- rolowych na odcinkach placówek Ruchaje i Sosnówek oraz remontu dwóch mo- stów (jeden na odcinku granicznym rzeki Orzyc, drugi na drodze granicznej w pow. mławskim)26. Na odcinkach komisariatów Lasin i Krotoszyny urzędnicy
106 Marek Góryński
katastralni pow. lubawskiego i suskiego (Rosenberg) dokonali osadzenia 137 (be- tonowych) pomocniczych kamieni granicznych (w miejsce kopców) oraz trzech
słupów dębowych27.
W latach 1936-38 MIOSG odnotował 4 przypadki naruszenia znaków granicz- nych. 25 stycznia 1936 r. na posiedzeniu komisji polsko-niemieckiej w Baboli- cach w pow. lubawskim Polacy zaprotestowali przeciw regulacji rzeki Osy. Pod- czas prac Niemcy naruszyli polskie kamienie graniczne28• W czerwcu tego roku nieznani sprawcy zniszczyli godła Polski i Niemiec na drodze celnej Krasnołąka
-Kl.Koslau29• 2 maja o godz. 16°° na moście celnym Krasnołąka około dziesięciu
umundurowanych hitlerowców zniszczyło polskie godło umieszczone na słupie
granicznym. Po interwencji starosty działdowskiego władze niemieckie obiecały naprawić uszkodzenia i ukarać sprawców30. Ostatni z odnotowanych przypadków
miał miejsce na odcinku Komisariatu Łasin. W nocy z 4 na 5 marca 1938 r.
nieznani sprawcy nakleili na kamienie graniczne III-200, III-215, III-216 afisze,
wzywające ludność na odczyt nadprezydenta Prus Wschodnich - Kocha3l . Rozporządzeniem Rady Obrony Państwa z 20 VII 1920 r. ustalono we wszy- stkich powiatach pogranicznych Rzeczypospolitej Polskiej pas graniczny szero-
kości do 4 km. Dzielił się on na dwie strefy: nadgraniczną i graniczną. Pierwsza z wymienionych stref rozciągała się od linii granicy w głąb kraju do szerokości
nie większej niż dwa kilometry. Druga biegła od wewnętrznej linii strefy nad- granicznej do 4 km od linii granicznej. Szerokość stref dla poszczególnych od- cinków granicy określali właściwi wojewodowie w porozumieniu z dowództwa- mi pułków strzelców granicznych i władzami skarbowymi32• Powyższe rozwią
zanie uległo zmianie w 1927 roku.
W celu zabezpieczenia ochrony granicy Prezydent RP Ignacy Mościcki wydał rozporządzenie wprowadzające podział pogranicza na trzy strefy: drogi granicznej, strefy nadgraniCZnej i pasa graniczneg033.
Droga graniczna biegła wzdłuż linii granicznej i mogła obejmować obszar gruntu o szerokości nie większej niż 15 metrów (licząc od linii granicznej bądi
od brzegu wód granicznych). Sposób ustalenia pasa drogi granicznej oraz jego
szerokości na poszczególnych odcinkach należał do obowiązków Ministra Spraw
Wewnętrznych, który miał w tej kwestii porozumiewać się z Ministrem Skarbu badi innymi zainteresowanymi ministrami. W przypadkach gdy pas drogi gra- nicznej miał przebiegać przez grunta prywatne, państwo musiało wykupić ten obszar. Pas drogi granicznej miał służyć jako droga obchodowa dla straży chro-
niącej granic34•
Strefa nadgraniczna obejmowała obszar leżący wzdłuż linii granicznej szero-
kości 2 km licząc od linii granicznej (przewidywano możliwość zwężenia lub rozszerzenia tej strefy maksymalnie do 6 km, jeśli wymagały tego właściwości
terenu lub ukształtowanie linii granicznej). Dla poszczególnych odcinków sze-
rokość strefy nadgranicznej określali właściwi wojewodowie w porozumieniu z władzami celnymi i wojSkowymi3;.
Póiniejsze zmiany Rozporządzenia Prezydenta RP o granicach Państwa dawały
prawo Ministrowi Spraw Wewnętrznych do rozszerzenia strefy nadgranicznej.
Mógł on w drodze rozporządzenia wprowadzić na czas oznaczony ograniczenia przewidziane dla strefy nadgranicznej na obszar pasa granicznego36. Z upraw-
nienia tego skorzystał Sławoj Składkowski 6 lipca 1939 r. Na odcinku granicy Pol- ski z Prusami Wschodnimi przepisy strefy nadgranicznej dotyczące zamiesz- kiwania, meldunków, pobytu, dowodów tożsamości, ruchu nocnego, korzystania z dróg, posiadania aparatów fotograficznych i środków łączności rozszerzył na
następujące obszary pasa granicznego: powiat suwalski, augustowski (z wyjątkiem
gmin Lipsk, Hołynka, Wołłowiczowce, Balia Wielka, Łabno), gminę Suchowola powiatu sokólskiego, gminy Trzcianne, Goniądz, Dolistowo, miasto Goniądz
powiatu białostockiego, powiat łomżyński (z wyjątkiem gmin Śniadowo, Puchały, Rutki, Kołaki, Długoborz, Szumowo, Lubotyń), gminy Gawrych i Turośl powiatu
ostrołęckiego, gminę Grudusk powiatu ciechanowskiego, powiat mławski
(z wyjątkiem gmin Dąbrowa, Unierzyż, Mostowo, Ratowo, Zielona, Rozwozin), powiat dZiałdowski, lubawski (bez Nowego Miasta), powiat brodnicki (bez gmin Wrocki i Nieżywięć), powiat grudziądzki (z wyjątkiem gminy Radzyń i miasta
Grudziądza), powiat tczewski (bez miasta Tczewa). Jednocześnie rozszerzono uprawnienia wojewodów dotyczące wydawania zakazu zamieszkiwania i prze- bywania w strefie nadgranicznej na cały obszar pasa granicznego woj. warszaw- skiego oraz powiatów augustowskiego, suwalskiego i szczuczyńskiego woj.
białostockiego37.
Pas graniczny obejmował cały obszar powiatów przylegających do granicy oraz gminy powiatów sąsiednich, których obszar leżał w całości lub części w odleg-
łości 30 km lub mniejszej od linii granicznej38. Zgodnie z powyższymi ustaleniami pas graniczny na odcinku granicy polsko-pruskiej obejmował: w województwie
białostockim powiaty augustowski, suwalski, szczuczyński, łomżyński, ostrołęcki
oraz gminy Dąbrowa, Nowy Dwór, Suchowola powiatu sokólskiego oraz gminy Dolistowo i Goniądz powiatu białostockiego, w województwie warszawskim powiaty przasnyski, mławski, dZiałdowski, gminy Krasnosielec i Płoniewy powia- tu makowskiego oraz gminy Grudusk i Regimin powiatu ciechanowskiego. W wo- jewództwie pomorskim powiaty grudziądzki, lubawski, świecki, miasto Grudziądz
oraz znaczną część powiatów brodnickiego, chełmińskiego, starogardzkiego i
wąbrzeskiego39.
Minister Spraw Wewnętrznych mógł rozszerzyć obszar pasa granicznego na po- wiaty przyległe do powiatów granicznych, jeśli wymagały tego względy bezpie-
czeństwa i ochrona granic4o• Na tej podstawie Sławoj Składkowski 10 czerwca 1938 r. poszerzył pas graniczny na interesującym nas odcinku o gminę Trzcian- ne powiatu białostockiego, miasta Dąbrowę i Suchowolę powiatu sokólskiego, gminy Żuromin, Bieżuń, Stawiszyn powiatu sierpeckiego i gminę Sypniewo po- wiatu makowskiego oraz pozostałe gminy powiatów brodnickiego, chełmińs
kiego, starogardzkiego i wąbrzeskiego41.
Wszystkie wyżej opisane strefy miały być oznakowane w terenie42• Właściciele
gruntów prywatnych nie mogli utrudniać dostępu do granicy lub wstępu na teren w celu ustawienia potrzebnych znaków (słupów, kamieni, kopców, wiech itp.).
Nie mogli również utrudniać prowadzenia prac związanych z oznaczeniem, urzą
dzeniem i ochroną granic, np. wykopania rowów, wykonania wyrębów i przesiek
leśnych, usunięcia powalonych drzew. Władze mogły nakazać, aby właściciele
lasów dokonali ich całkowitego wyrębu do 1 km od linii granicznej. Oczywiście
mogli oni żądać odszkodowania za poniesione straty'3.
108 Marek Góryński
Założenie i utrzymanie znaków granicznych należało do obowiązków Ministra Spraw Wewnętrznych, od 1927 r. Ministra Robót Publicznych, a od 1936 r. do
obowiązków Ministra Komunikacji. Ochrona wszelkich znaków należała do służb
ochrony granic, a w przypadku znaków stref nadgranicznych także do policji i innych organów bezpieczeństwa publicznego44•
Przypisy:
1. Dziennik Ustaw RP z 1920 r., nr 35, poz. 199: Ustawa z 31 lipca 1919 r. o ratyfikacji traktatu pokoju, s. 26-74.
2. Ibidem, s. 26-27.
3. Ibidem, s. 70-74.
4. Szereg dokumentów świadczących o tym zawiera wybór iródeł pod red. P.
Staweckiego i W. Wrzesińskiego, Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 r., Olsztyn 1986.
5. Odezwa Rady Ludowej w Olsztynie z 27 lipca 1920 r. w sprawie ustosun- kowania się do wyników plebiscytu, [w:] Plebiscyt na Warmii, Mazurach ... ,
s. 426-427.
6. Pismo Ministerstwa Spraw Zagranicznych do Ministerstwa Spraw Wojskowych z 18 sierpnia 1920 r. w sprawie granic terenów plebiscytowych, [w:] Plebiscyt na Warmii, Mazurach ... , s. 454; H. Dominiczak, Granica polsko-niemiecka 1919-1939, Warszawa 1975, s. 52; Dziennik Ustaw RP z 1925 r., nr 36, poz.
244, Oświadczenie rządowe w sprawie regulaminu dostępu do Wisły i jej
używania przez ludność Prus Wschodnich; W. Wrzesiński, Plebiscyt na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w 1920 r., Olsztyn 1974, s. 279-280.
7. Dziennik Ustaw RP z 1927 r., nr 54, poz. 470, Konwencja polsko-niemiec- ka w sprawie uregulowania stosunków granicznych, podpisana w Poznaniu 27 stycznia 1926 r., s. 733-735.
8. Dziennik Ustaw RP z 1921 r., nr 10, poz. 56, Rozporządzenie Rady Ministrów z 17 stycznia 1921 r. o ustanowieniu komisarza i podkomisarzy granicznych do regulaCji spraw, wynikających z rozgraniczenia Polski i Niemiec, s. 105- 107.
9. Ibidem, s. 106-107.
10. Ibidem.
11. Dziennik Ustaw RP z 1927 r., nr 54, poz. 470.
12. Ibidem, s. 723.
13. Ibidem, s. 725-725. 14. Ibidem, s. 726-728.
15. Ibidem, s. 727.
16. Ibidem, s. 728.
17. Dziennik Ustaw RP z 1927 r., nr 113, poz. 954, Układ między Polską a Niem- cami o poprawie i utrzymaniu biegu Drwęcy na odcinku stanowiącym gra-
nicę polsko-niemiecką, s. 1600-1603.
18. Dziennik Ustaw RP z 1939 r., nr 55, poz. 348, Ustawa z 15 czerwca 1939 r.
o ratyfikacji umowy między Rzeczypospolitą Polską a Rzeszą Niemiecką
w sprawie granicznego odcinka rzeki Drwęcy, s. 872.
19. Dziennik Ustaw RP z 1924 r., nr 64, poz. 627, Układ między Rzeczypospolitą Polską a Rzeszą Niemiecką dotyczący wspólnej administracji wału w dolinie
Kwidzyńskiej podpisany w Poznaniu 27 stycznia 1923 r.
20. Archiwum Straży Granicznej w Kętrzynie, sygn. 1045/32, Sprawozdanie Ko- mendy Straży Granicznej z walki z przestępstwami skarbowo-celnymi za rok 1935, k. 000007.
21. Ibidem, sygn. 1040/39, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1936, k. 000147, 000185, 000101, 000086; sygn. 1040/38, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1937, k. 000248, 000261, 000269, 000285; sygn. 1040/36, Meldunki sytuacyjne MOSG za rok 1938, k. 000836, 000837, 00868 000885.
22. Ibidem, sygn. 1040/39, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1936, k. 000185, 000147, 000146; sygn. 1040/38, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1937, k.
000219, 000225; sygn. 1040/36, Meldunki sytuacyjne MOSG za rok 1938, k.
000885.
23. Ibidem, sygn. 1040/39, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1936, k. 000131;
sygn. 1040/36, Meldunki sytuacyjne MOSG za rok 1938, k. 000837, 000853,
000868, 000877. .
24. Ibidem, sygn. 1040/38, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1937, k 000285;
sygn. 1040/36, Meldunki sytuacyjne MOSG za rok 1938, k. 000819, 000875.
25. Ibidem, sygn. 1040/39, Meldunki sytuac.yjne MIOSG za rok 1936, k. 000156;
sygn. 1040/38, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1937, k 000261, 000269.
26. Ibidem, sygn. 1040/39, !vJ:eldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1936, k. 000147;
sygn. 1040/38, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1937, k 000261; sygn. 1040/
36, Meldunki sytuacyjne MOSG za rok 1938, k. 000820.
27. Ibidem, sygn. 1040/38, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1937, k 000285;
sygn. 1040/36, Meldunki sytuacyjne MOSG za rok 1938, k. 000853, 000860, 000868, 000877.
28. Ibidem, sygn. 1040/39, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1936, k. 000086.
29. Ibidem, sygn. 1040/39, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1936, k. 000123.
30. Ibidem, sygn. 1040/38, Meldunki sytuacyjne MIOSG za rok 1937, k 000248.
31. Ibidem, sygn. 1040/36, Meldunki sytuacyjne MOSG za rok 1938, k. 000819. 32. Dziennik Ustaw RP z 1920 r., nr 64, poz. 426, Rozporządzenie Rady Obrony
Państwa z 20 lipca 1920 r. w przedmiocie ochrony granic, s. 1105.
33. Dziennik Ustaw RP z 1927 r., nr 117, poz. 996, Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 23 grudnia 1927 r. o granicach Państwa, s. 1660.
34. Ibidem.
35. Ibidem.
36. Dziennik Ustaw RP z 1936 r., nr 55, poz. 397, Ustawa z 9 lipca 1936 r.
w sprawie zmiany rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 23 grudnia 1927 r. o granicach Państwa, s. 885.
37. Dziennik Ustaw RP z 1939 r., nr 74, poz. 499, Rozporządzenie Ministra Spraw
Wewnętrznych z 6 lipca 1939 r. o wprowadzeniu niektórych ograniczeń, obowiązujących w strefie nadgranicznej na obszar pasa granicznego, s. 1125.
38. Dziennik Ustaw RP z 1927 r., nr 117, poz. 996, s. 1661.
110 Marek Góryński
39. Dziennik Ustaw RP z 1938 r., nr 43, poz. 360, Rozporządzenie Ministra Spraw
Wewnętrznych z 10 czerwca 1938 r. o pasie granicznym, s. 747-749; ASG w Kętrzynie, sygn. 1040/3. Rozkaz nr 13 MIOSG z 11 maja 1932 r., k. 000032.
40. Dziennik Ustaw RP z 1936 r., nr 55, poz. 397, s. 884.
41. Dziennik Ustaw RP z 1938 r., nr 43, poz. 360, s. 747-749.
42. Dziennik Ustaw RP z 1920 r., nr 64, poz. 426, s. 1105; Dziennik Ustaw RP z 1927 r., nr 117, poz. 996, s. 1160.
43. Ibidem, s. 1662.
44. Ibidem; Dziennik Ustaw RP z 1920 r., nr 64, poz. 426, s. 1106; Dziennik Ustaw RP z 1936 r., nr 55, poz. 397, s. 885.
