Fabryki wiedzy

(1)

E

du-factor

y. S

amoorganizacja i opór w fabr

echniany pod war

unkiem zacho wania niniejsz ej informacji. O kładka objęta jest licencją C reativ e Commons U znanie autorstwa N a ty ch samy ch war unkach 2.5 Polska. A by zobaczy ć kopię niniejsz ej licencji pr zejdź na str onę http://cr eativ ecommons.org/licenses/b y-sa/2.5/pl/ . W ydanie i Printed in P oland is bn 9 78 -8 3-62 57 4-39 -1 pr o je kt o kł ad ki n a po d st aw ie m ak ie ty j an ka s im o n a Łukasz D ąbr owiecki Tł u m ac ze n ia M ichalina B yra, Piotr Jusko wiak, M ateusz Kar olak, Agnieszka K owalczyk, Piotr K owzan, E la O kr oy , Ewa O kr oy , M ikołaj Ratajczak, M aciej Szlinder , Kr ystian Szadko wski, Anna W ojczyńska, M ałgor zata Z ielińska o pr ac o w an ie r ed ak cy jn e M ar cin P iątek ko re kt a A utor zy tekstó w i tłumacz eń pr o je kt t yp o g ra fi cz n y M ar cin H ernas SK Ła d i ł am an ie M ałgor zata Chy c Pa tr o n at m ed ia ln y „P raktyka Teor ety czna ” w yd aw n ic tw o i k si ęg ar n ia K orporacja H a!ar t pl. Sz cz epański 3a, 31 -011 Krakó w ,

tel. +48 (12) 422 81 98, 606 303 850 mail: korporacja@ha.ar

t.pl, http://www .ha.ar t.pl/ Ja n S o w a, K ry st ia n S za d ko w sk i

Fa

br

yk

i

w

ie

d

zy

S

poglądanie na instytucje edukacyjne pr ze z pr yz mat por ównania z fabr yką posiada dość długą historię. M ar ks w Kapitale , pr óbując dostar czy ć pr zykładó w te -go, że praca w war unkach pr odukcji kapitalisty cznej nie jest tylko wytwa rzaniem to war ów , a polega pr zede wszystkim na wytwar zaniu war tości dodatko w ej dla ka -pitalisty , sięga po pr zykład ze sfer y pr odukcji niemate -rialnej. N auczy ciel czy wykłado w ca jest w edług niego pra -co wnikiem pr odukcyjnym, gdy pracuje, by pr zynieść zysk właścicielo wi swojej instytucji. W ten sposób dla M ar ksa oczywiste jest, że nie ma żadnej jakościo w ej róż -nicy międ zy inw esto waniem kapitału w fabr ykę wiedzy a „fabr ykę kiełbasy ” 1 . O bie są pr zestr zeniami, w któr ych odb ywa się praca pr odukcyjna, wytwar zanie war tości dodatko w ej i dlatego te ż pojawiają się w nich związane z tym napięcia, relacje władzy i wyzysku. Z dzisiejsz ej perspektywy widać, jak dobr ze te zy M ar ksa anty cypo -1 K. M ar ks, Kapitał , MED, t. 23, W arszawa 1967, s. 603.

(2)

6 7 Jan S owa, Kr ystian Szadko wski Fabr yki wiedzy wały pr zyszły rozwój sił wytwór czy ch i w ewnętr znej or -ganizacji kapitalizmu 2. W 1909 roku H enr y S. Pritchett, wó w czas rektor technicznej ucz elni MIT , mając na uwadz e to por ów -nanie, zapragnął odnale źć sposób na zwiększ enie efek

-tywności pracy kadr

y akademicki ej. W liście do F rede -ricka W . T ylora, autora pier wsz ej nauko w ej koncepcji zar ządzania pr ocesem pracy rozbitym na najdr obniejsz e elementy , pr osił, by ten wspomógł go swym doświad -cz eniem. Tylor szybko wy delego wał do Cam bridge, M assachusetts swojego współpraco wnika, M orrisa L. Cooka, któr y w kilka miesięcy spor ządził pokaźny ra -por t na temat podobieństw i r óżnic w pr zemysło wy ch i akademickich metodach zar ządzania efektywnością pracy , udzielając wielu rekomendacji i zaleceń pr zy -szłym menadż er om ucz elni 3 . N ie tylko jednak teor ety cy czy pr zedsiębior cy posłu -giwali się tym por ównaniem. R ównie ż ruchy studenc -kie związane z Fr ee Speech M ov ement w B er keley lat 60., któr ych działania i poglądy popr zedziły i zaważyły na kształcie wy dar zeń maja 1968 roku, używały go do opi -sywania zmian na uniw ersytecie 4. P od rządami Clar ka 2 Z ob . tekst Christophera N ewfielda S tr uktur a i milcz enie ko

-gnitariatu w niniejszym tomie

. 3 M.L. Cook, A cademic and Industrial Efficiency . A R epor t to the C ar negie Foundation for the A dv ancement of Teaching , N ew Yor k 1910. 4 M.R. Stoner , F ree Speech at B er keley: “U niv ersity as Fa ctor y,” A n A rgument fr om A nalog y. Tekst dostępny: http://www .eric.ed.go v/ PDFS/ED249546.pdf K erra rozr ost U niw ersytetu Kalifornijskiego nabrał roz -pędu. W jednej z książ ek z tego okr esu rektor podkr e-ślał znacz enie uniw ersytetu dla wzr ostu gospodar cz ego USA 5 . B y sprawnie wypełniać to zadanie, ucz elnie po -winny zostać podpor ządko wane pr zemysło wi, korpo -racjom i r ządo wi, dostar czając zar ówno wiedzy pożąda -nej pr ze z te instytucje, jak i wyszkolonej siły robocz ej. M ultiw ersytet K err ’a dla studentó w z U niw ersytetu Kalifornijskiego wy dawał się zwykłą fabr yką, w któ -rej oni sami byli pr oduktami – specyficznymi, mający -mi bo wiem możliwość organiz owania i stawiania opo -ru w walce o swoje prawa. R ozpoznając fabr yczną, czy wr ęcz maszyno wą natur ę ucz elni, doszli do wniosku, że są w stanie zatr zymać jej tr yb y, strajkując, tak jak robili to r obotnicy okoliczny ch zakła dó w . H arr y Cleav er , dla któr ego uniw ersytet-fabr yka to tylko cz ęść sz ersz ej fabr yki społecznej, wskazuje, że czte -ry wyr óżnione pr ze z M ar ksa w R ękopisach ekonomiczno --filoz oficzny ch z 1844 roku momenty alienacji (aliena -cja praco wnika od czynności pracy , od poz ostały ch pra -co wnikó w , od pr ocesu pracy i wr esz cie od samej istoty gatunko w ej czło wieka 6) dadzą się z łatwością odnale źć, kiedy bliż ej pr zyjr zymy się współcz esnemu uniw ersyte -to wi. W yzuta z woli polity cznego działania kadra uni -w ersytecka oddaje się tam pracy , któr ej forma i zawar -tość w większ ości zostają odgórnie nar zucane. E fektem tego jest zaś siła robocza studentó w , twor zona zgodnie 5 C. K err , The U ses of the U niv ersity , Cambridge M ass., 1963. 6 K. M ar ks, R ękopisy ekonomiczno-filoz oficzne z 1844 , [w:] MED, t. 1, 1976, s. 497–639.

(3)

8 9 Jan S owa, Kr ystian Szadko wski Fabr yki wiedzy z potr zebami kapitału. N atomiast studenci, stwier dza Cleav er , są wy obco wani pr ze z nar zuconą im konkur en -cję w ewnątr z sal ćwicz enio wy ch i na pr zyszłym rynku pracy czy popr ze z pr oces studio wania wymusz ony ch za -gadnień, któr ego re zultatem są pr ze ważnie abstrakcyj -ne noty zbierane do indeksó w . W konsekw encji nie są w stanie autonomicznie stwor zy ć z siebie samookr eślo -nego bytu społecznego 7 . U niw ersytet-fabr yka jest więc podobny w pe wnym sensie do inny ch fabr yk, a mar ksi -sto wskie analizy są pr zy datne w jego zr ozumieniu. Wszystkie wyż ej wymienione pr oblemy bier ze się pod uwagę w pytaniu badaw czym, któr e otwor zyło po -szukiwania transnar odo w ego kolektywu E du-factor y – sieci zr zeszającej studentó w , aktywistó w i badaczy edu -kacji z całego świata. C zy tym, czym kiedyś dla kapitali -zmu pr zemysło w ego była fabr yka, dziś dla kapitalizmu kognitywnego jest uniw ersytet? C zy moż emy zaobser -wo wać podobne mechanizmy wyzysku i kontr oli pracy? C zy uniw ersytet moż e by ć skuteczną pr zestr zenią orga -nizacji opor u, podobną do tej, jaką stano wiły fabr yki er y industrialnej? Te i wiele inny ch pytań pr zepusz cz ony ch pr ze z metafor yczną socz ewkę „uniw ersytetu-fabr yki ”, pozwoliło na pr zepr owadz enie dogłębny ch, kolektyw -ny ch badań, któr e członko wie E du-factor y pr zedstawi -li w książ ce To war ds a G lobal A utonomous U niv ersity 8. 7 H. Cleav er , P raca w szkole i walka pr zeciwko pr acy w szkole , „P rz egląd Anar chisty czny ” 2011, nr 13 [w pr zygoto waniu]. 8 E du-factor y, To war d G lobal A utonomous U niv ersity , N ew Yor k 2009. Książka jest dostępna online: http://www .edu-factor y.org/ wp/wp-content/uploads/2010/10/edufactor y-book-en.pdf W ni -U niw ersytet znalazł się dziś z pe wnością w centr um zainter eso wania wielu świato wy ch i lokalny ch graczy polity czny ch i ekonomiczny ch. Świadczy o tym choć -by fakt, że naw et w Polsce, po dwudziestu latach poz o-stawiania ucz elni samym sobie, podjęto szybkie i z decy -do wane kr oki, by podpor ządko wać go rynko w ej logice rento wności, pomiar u efektywności, konkur encji oraz zysku. O d zawsz e był on jednak poddawany różnym naciskom. Dziś, kiedy jego znacz enie radykalnie wzr o-sło, a pr esja wywierana pr ze z rozmaite podmioty stała się tak duża, nie sposób dłuż ej łudzić się, że uniw ersytet

jest jakkolwiek autonomiczną str

ukturą. Jego autonomię można wypraco wać i z tego względu z pe wnością musi by ć dzisiaj polem walki, na któr ym od kilkunastu lat ruchy społeczne w Polsce ponoszą do -tkliwą klęskę. N ie ważne, czy wymienimy tu ruchy stu -denckie, praco wnicz e czy ob ywatelskie. Ich klęska jest podwójna: tam, gdzie się pojawiają, nie są w stanie wie -le wywalczy ć z po wodu braku sz ersz ego popar cia w śr o-do wisku studentó w i wykłado w có w , a w wielu miej -scach i momenetach, gdy wyar tykuło wany po winien zostać głos spr zeciwu, zaobser wo wać można tylko cał -ko witą bierność i milcz enie. To zaskakujące, bo stawka w tej walce jest tyle ż wysoka, co oczywista. W czasach, gdy coraz większ e znacz enie dla gospodar ki i r epr oduk -cji ży cia społecznego ma wiedza, walka o ró wność, wol -niejszym tomie pr ez entujemy jedynie niektór e ar tykuły pochodzą -ce z tej książki. Tłumacz enia wszystkich będą udostepnione nieba -w em na str onie czasopisma „P raktyka Teor ety czna ”: http://www . praktykateor ety czna.pl

(4)

10 11 Jan S owa, Kr ystian Szadko wski Fabr yki wiedzy ność i demokrację staje się w coraz większym stopniu walką o ró wność i swobodę w dostępie do edukacji oraz wolność i demokratyzację pr odukcji wiedzy . Gdy studenci w Londynie, M adr ycie, B ar celonie, A tenach, Rzymie czy N owym Jor ku wy chodzą na ulice, by wspólnie pr otesto wać pr zeciw neoliberalnej polity -ce zaciskania pasa i walczy ć o edukację rozumianą jako dobr o wspólne, ich polscy ró wieśnicy wy cz erpują swój ży cio wy impet i aspiracje w indywidualnej „gr ze o staż ”. Pod tym względem społeczna rz eczywistość III RP ra -dykalnie i negatywnie kontrastuje z polskim społecz eń -stw em epoki PRL, kiedy to w latach 80-ty ch rodzice dzisiejszy ch dwudziestolatkó w pr ze żyli na fali rozwoju ruchu Solidarności maso wą mobilizację dziesięciu mi -lionó w ob ywateli w walce pr zeciwko biedzie i pr ześla -do waniom. W ruchu tym brały udział spor e gr upy stu -dentó w , o czym świadczą NZS-o wskie rodo wody wie -lu dzisiejszy ch politykó w , pr zedsiębior có w , publicystó w i nauko w có w . O czywiście – był to inny system i inna opr esja, jeśli jednak obecne neoli beralne reformy zosta -ną dopr owadz one do końca, dostęp do edukacji mo

-że okazać się w III RP o wiele tr

udniejszy niż w PRL 9. N ie znaczy to, że miałb y by ć niemożliwy . Wpr ost pr zeciwnie. Sam dostęp to jednak nie wszystko . W Pol -9 J ak pokazują dane z badania E ur ostudent, Polsce w ciąż wie -le brakuje do posiadania inkluzywnego systemu szkolnictwa wyż -sz ego . P olski system cechuje niedor epr ez ento wanie gr up z niskim zaplecz em edukacyjnym i nie wielka nadr epr ez entacja osób pocho -dzący ch z rodzin z wyższym wykształceniem. http://www .eur ostu -de nt .e u/ dow nl oa d_ fil es /d oc um en ts /I B _H E _Ac ce ss _1 21 01 1. pd f sce wysoki poziom pr zyjęć na studia został osiągnię -ty między innymi popr ze z gwałto wny , niekontr olo wa -ny i wyjątko wy w skali eur opejskiej rozr ost pr ywatnego sektora szkolni ctwa wyższ ego po 1989 roku. Płacący za swoje studia stano wią dziś ponad poło w ę wszystkich studentó w , a mimo to udział pr ocento wy studiujący ch w populacji osób w wieku 19–24 lata ciągle rośnie i sta -no wi jeden z najwyższy ch w E ur opie. Podobnie dzieje się na świecie, gdzie opłaty za studia są racz ej zasadą niż wyjątkiem, a cz esne zwiększane jest niemal z każ dym rokiem. M imo to w ciąż obser wujemy rosnący tr end pr zyjęć na studia oraz zwiększająca się liczbę absolw en -tó w 10 . J ak to możliw e? Podstępnymi sposobami na upo wsz echnianie dostę -pu do stuidó w w war unkach rozmonto wanego lub ni -gdy niei stniejącego państwa dobr ob ytu są dług i kr e-dyt. To swoiste filtr y selekcyjne. O bciążają, naznaczają i dyscyplinują na pr zyszłość ty ch, któr zy ze względu na swoje położ enie ekonomiczne nie są w stanie sfinanso -wać sobie nauki samodzielnie. Są dobr ym sposobem na zer owanie rz eczywisty ch kor zyści ze świadcz eń społecz -ny ch, metodą finansjer yzacji samego momentu włącza -nia czy dostępu do społecznego dobr ob ytu. Finanso wa -nie stud ió w popr ze z system kr edyto w studenckich jest jednak w Polsce w ciąż zjawiskiem stosunko wo zniko -mym 11 . M oż emy spodzie wać się jego upo wsz echnienia, 10 OECD, E ducation at a glance 2011 , P aris 2011, s. 60–71. 11 P . K owzan, Kr edyty studenckie w Polsce , http://ha.ar t.pl/pr e-ze nt ac je /3 9-ed uf ac to ry /1 67 3-pi ot r-ko w za n-kr ed yt y-st ud en ck ie -w-polsce.html

(5)

12 13 Jan S owa, Kr ystian Szadko wski Fabr yki wiedzy kiedy na dotąd be zpłatny ch studiach na uniw ersyte -tach publiczny ch pojawi się cz esne. A pr zecie ż starania o jego po wsz echne wpr owadz enie moż emy już dzisiaj dostr zec be z większ ego tr udu 12 ; pier wszym namacal -nym ich efektem jest wpr owadz enie w ramach reform z 2011 r oku odpłatności za dr ugi kier unek studió w . W war unkach niżu demograficznego kw estia ta dla wszystkich ucz elni moż e okazać się klucz owa. D o 2020 roku liczba kandy dató w na studia praw dopdob -nie zmniejszy się o niemal poło w ę, tym samym poten -cjalnie nie będzie możliw e wypełnienie miejsc, jakie ofer uje dzisiaj sektor pr ywatny . K onkur encja w walce o studentó w między sektor em pr ywatnym a publicz -nym zaostr zy się, gdyż znaczna cz ęść uniw ersytetó w pr ze z długie lata opierała swoje finanso w e strategie na odpłatnym ucz eniu. Zmniejsz enie liczb y studentó w i zniesienie wraz z reformą star ych, stabilny ch sposo -bó w pr zyznawania dotacji dy dakty cznej moż e zradyka -liz ować rektor ów ucz elni publiczny ch w ich dąż eniach do upo wsz echnienia cz esnego . W raz z nim pojawić się mogą znane sposob y na finanso wanie dobr ob ytu pr ze z zadłuż enie, a tym samym coraz skuteczniejsz e dyscy -plino wanie i tak już zdyscyplino wanej i potulnej rz eszy polskich studentó w . Finanso wanie studió w pr ze z sys -tem kr edytó w jest niczym odpr owadzanie podatku od własnej pr zyszłości, a ta polskim studentom wy daje się coraz bar dziej niepe wna. 12 P or . pr opozy cję K onfer encji R ektor ów Akademickich Szkół Polskich: Strategia rozwoju szkolnictwa wyższ ego 2010–2020 – pr o-jekt śr odo wisko wy , http://www .krasp .org.pl/pl/strategia/strategia Dzieje się tak między innymi ze względu na niespeł -nialne i z gr untu fałszyw e obietnice budo wy gospoda r-ki opar tej na wiedzy . B azują one na ilościo w ej ekspan -sji systemu szkolni ctwa wyższ ego (poziom pr zyjęć, ilość absolw entó w szkół wyższy ch rocznie). Złudz eniem usta -wodaw cy jest pr zekonanie, że istnieje możliwość nie -mal zadekr eto wania po wstania tego typu gospodar ki w modelu Z achodnim, w per yfer yjny ch war unkach so -cjoekonomiczny ch, w jakich znajduje się Polska. Klu -cz em do po wodz enia tego pr zedsię wzięcia ma byś re -str uktur yzacja sektora szkolnictwa wyższ ego . N ie bier ze się pod uwagę usytuo wania kraju na mapie globalnego podziału pracy i związany ch z tym pr oblemó w i pr ze -szkód. G łosząc hasła o konieczności dostoso wywania ofer ty uniw ersytetó w do potr zeb pracodaw có w , zapo -mina się, że paradoksalnie największymi pracodaw ca -mi w większ ości duży ch polskich miast są właśnie same uniw ersytety . Codzienne otocz enie gospodar cz e nie sta -wia pr zed nimi zb yt wymagający ch wyzwań odnośnie do kształcenia wysoko wykwalifiko wanej kadr y. N aj -lepszym pr zykładem niech będzie tu kr ótka lista zawo -dó w , któr ych pr zedstawicieli tr udno było znale źć pra -codaw com w 2009 r oku: robotnik gospodar czy , praco wnik biur owy oraz administracyj -ny , telemar keter , pr zedstawiciel handlo wy , opiekunka dziecięca, agent ube zpiecz enio wy , sekr etar ka, pomoc kuchenna, bibliote -kar z, doradca inw esty cyjny , nauczy ciel wy cho wania pr zedszkol -nego, poz ostały robotnik pomocniczy w rolnictwie i zawodach pokr ewny ch, żołnier z zawodo wy , wy cho waw ca w placó wkach oświato wy ch, wy cho waw czy ch, i opiekuńczy ch, operator kopar -ki i zwało war ki, konser wator budynkó w , opiekunka domo wa,

(6)

14 15 Jan S owa, Kr ystian Szadko wski Fabr yki wiedzy opiekunka w domu pomocy społecznej, praco wnik kancela -ryjny , br ukar z, poz ostały kuchar z, kier ow ca ciągnika siodło w e-go, opiekunka śr odo wisko wa, ar chiwista, robotnik pomocniczy pr zy konser wacji ter enó w zieleni, pokojo wa do pracy w hote -lu, glazurnik, rejestrator ka medy czna oraz animator kultur y 13. C zy na tego rodzaju popyt na praco wnikó w wiedzy ma ukier unko wać się dzisiejszy pr oces restr uktur yzacji uniw ersytetó w? M amy wraż enie, że już obecny system szkolnictwa wyższ ego moż e znakomicie spełnić zadanie dostar czania takich praco wnikó w . W tym właśnie upa -tr ujemy jeden z podstawo wy ch pr oblemó w dzisiejsz e-go uniw ersytetu. Pr zy takim zapotr zebo waniu ze str ony rynku pracy , z jakim mamy dzisiaj do czynienia w Pol -ce – a nic nie wskazuje na to, ab y w najbliższy ch deka -dach nastąpić miały jakieś radykalne zmiany – wsz elkie plany budo wy gospodar ki wiedzy w opar ciu o maso wą edukację wyższą są tylko ideologicznymi mr zonkami. W rz eczywistości uniw ersytety pr oduko wać będą tylko armię sfr ustr owany ch absolw entó w o poziomie eduka -cji pr ze wyższającym możliwości stwar zane pr ze z rynek. Praca, jaka będzie na nich cz ekać to dokładnie ta sama praca, któr ej chcieli uniknąć, idąc na studia – ekspe -dientó w , kelner ek, pomocy kuchenny ch, kurier ów ro -w er owy ch itp . Co gorsza, ich pr zełoż onymi w tej pracy będą ich ró wieśnicy , któr zy zamiast na studia, poszli od razu do pracy , zdob ywając dzięki temu „doświadcz e-nie zawodo w e” i „pozy cję ” w czasie, gdy ich koledzy 13 M inisterstwo Pracy i P olityki Społecznej, Z awody deficyto w e i nadwyżko w e w 2009 r. C zęść I diagnosty czna , W arszawa 2010, s. 13. stu dio wali. Jeśli rz eczywiście – jak twier dził M ao – dla działalności re wolucyjnej im gor zej, tym lepiej, moż e to wr esz cie skłoni polskich studentó w , by radykalnie zakw estiono wać kapitalisty czny status quo , jak czynią to dzisiaj ich ró wieśnicy na placach i ulicach M adr ytu, Londynu czy N ow ego J or ku. C zemu nie buntują się już dziś? N ie jest łatwo to zr ozumieć. W tym momencie poświęcają na pracę za -robko wą w trakcie studió w jedną z najwyższy ch ilości godzin tygodnio wo w E ur opie 14 . N ie można ich naw et trakto wać jako kształcącej się pr zyszłej siły robocz ej, bo cz ęsto w trakcie studió w wykonują te same zajęcia, któ -re cz ekają na nich po ukończ eniu ucz elni. Są pełno -wymiar owymi praco wnikami – tu i teraz – wykonując be zpłatną pracę na stażach, pracując dor yw cz o lub na tymczaso wy ch umo wach. To od niskiej ceny ich siły robocz ej, cz ęsto obniżanej jesz cz e pr ze z publiczne sub -sy dia dla pracodaw có w (opłacanie składek, zwolnienia z podatku etc.), zale żą niemal wszystkie sektor y nasz ej per yfer yjnej gospodar ki informacyjnej. To, cz ego do -świadczamy , nazwać tr zeba właśnie kapitalisty czną go -spodar ką opar tą na wiedzy (tzw . kapitalizm kognityw -ny) w per yfer yjnym wy daniu. Chociaż nie wątpliwie uniw ersytet nie jest fabr yką i nie działał nigdy dosło wnie tak jak ona, to jeśli mie -lib yśmy się posługiwać tym por ównaniem, musimy stwier dzi ć, że per yfer yjny uniw ersytet rzadko jest wsta -14 EUR OSTUDENT , Social and E conomic Conditions of Stu -dent L ife in E ur ope 2008–2011. Synopsis of Indicators , B ielefeld 2011, s. 89–102

(7)

16 17 Jan S owa, Kr ystian Szadko wski Fabr yki wiedzy nie wznosić się do roli „fabr yki wiedzy ”. N astawiony głó wnie na pr oces kształcenia, a nie na badania, pełni racz ej rolę „akceleratora podziałó w klaso wy ch ” 15 , pr zy -pominając swym działaniem fabr ykę podmioto wości praco wnicz ej. Jest on jednak, tak samo jak uniw ersy -tet-centr um, jednym z w ęzło wy ch punktó w i miejsc, w któr ych spr zeczności kapitalizmu kognitywnego pr

zejawiają się w swoich najjaskrawszy

ch formach. A utor zy i autor ki tekstó w z niniejsz ej książki wska -zują, że efektem neoliberalny ch transformacji uniw er -sytetó w , pr zede wszystkim w Stanach Zjednocz ony ch, ale ró wnie ż w krajach E ur opy Z achodniej, jest nie tyl -ko dramaty czne zmniejsz enie szans edukacyjny ch wię -ksz ości społecz eństwa, ale ró wnie ż możliwości awansu

społecznego czy sukcesu na r

ynku pracy . Podejmując walkę o uniw ersytet, nale ży ró wnie ż bu -do wać ję zyk, któr y mógłb y posłuży ć do opisu sytuacji, w jakiej się dzisiaj znajdujemy . J ak do tej por y w jego dostar czaniu pr zodują firmy konsultingo w e takie jak E rnst&Y oung, podkr eślając „konieczność ” głębokiego zbliż enia między uniw ersytetem a rynkiem 16 . C zy uda nam się opisać zjawiska zachodzące w ostatniej, obok 15 U niw ersytet to akceler ator podziałó w klaso wy ch , z A.W . N o-wakiem rozmawia K. Szadko wski, „P raktyka Teor ety czna ” 2010, nr 1, s. 209–216 16 I nter esującą kr ytykę dominującego ję zyka debaty wokół re -form polskiego system szkolnictwa wyższ ego pr zedstawiono w ra -por cie: 10 gr zechó w głó wny ch. Kr ytyka pr ac E&Y i IBnGR nad dia -gnozą stanu or az str ategią refor my szkolnictwa wyższ ego . Rapor t dostępny: http://www .forhum.uni.tor un.pl/inne/GL O WNE%20 GRZECHY -2106%20%281%29.pdf sfer y kultur y, cz ęści sektora publicznego niepoddanej mechanizmom rynko wym na tyle szybko, by zdąży ć jesz cz e stawić temu skuteczny opór i zapr opono wać al -ternatywy? B udo wanie tego ję zyka nie jest w polskim kontek -ście pr ocesem osadz onym w pr óżni. M ożna wymie -nić chociażb y kilka wy dar zeń, książ ek i instytucji, któ -re w ostatnim czasie podejmo wały temat uniw ersyte -tu z kr yty cznej perspektywy: Seminarium Foucault 17, U niw ersytet. P rz ewodnik Kr ytyki Polity cznej 18 , W olny U ni w ersytet W arszawy 19 , dwie konfer encje (U niw ersy -tet i emancypacja 20 oraz W iedza, ideologia i władza 21) zorganiz owane w 2010 roku w e W rocławiu czy w koń -cu N ow e O twar cie U niw ersytetu 22 . W iele inspiracji do -star czy ć ró wnie ż moż e spojr zenie na walkę tocz oną na polu kultur y, gdzie ró wnolegle zachodzą pr ocesy , mają -ce na -celu j ej ur ynko wienie. 17 h tt p: // w w w .e ko lo gi as zt uk a. pl /s em in ar iu m .fo uc au lt /r ea da r-ticle.php?ar ticle_id=112 18 U niw ersytet zaangaż owany . P rz ewodnik Kr ytyki Polity cznej , W arszawa 2010. 19 http://www .wuw2009.pl/wuw .php 20 U niw ersytet i emancypacja. W iedza jako działanie polity cz -ne, działanie polity czne jako wiedza , 10–11 cz er w ca 2010 r., W ro -cław . P rogram: http://w ww .gender .uni.wr oc.pl/index.php?lang=pl & dz ia l= ar ty ku ly & k= w yd ar ze ni a& p= 20 10 _0 6_ 10 11 _k on fe re nc ja _uniw ersytet_i_emancypacja_wiedza_jako_dzialanie 21 W iedza, ideologia, władza. Społeczne i polity czne funkcje na -uki or az uniw ersytetu , 20–21 maja 2010, W rocław . http://www .so -cjologia.uni.w roc.pl/files/konfer encje/plakat%20konfer encji.pdf 22 http://no w eotwar cie.wor dpr ess.com/

(8)

18 19 Jan S owa, Kr ystian Szadko wski Fabr yki wiedzy N ie mamy jednak żadny ch wątpliwości, że musimy w ciąż na no wo uczy ć się mó wić o uniw ersytecie i za -chodzący ch w jego obr ębie pr zemianach; stale poszu -kiwać alternatywny ch kategorii opisu funkcjonujący ch mechanizmó w; nieustannie wytwar zać wspólny ję zyk, pozwalający na wyar tykuło wanie pr oblemó w , z któr y-mi mier zą się coraz to sz ersz e gr upy polskich studentó w i testo

wać go w walce o nasz

e prawa! N a tle walk i dyskusji, jakie toczą się wokół szkolnic -twa wyższ ego i nauki na świecie, sytuacja polska wy da -je się nieco paradoksalna i z decy do wanie odmienna od tego, co dzieje się w e Francji czy W ielkiej B rytanii. Z e względu na feudalno-oligar chi czny char akter polskiej nauki reformy liberalne, któr e na Z achodzie odbierane są jako atak na zdob ycz e państwa socjalnego, w Polsce posiadają pe wien postępo wo-emancypacyjny wymiar . N ie ma w tym nic zaskakującego, to racz ej potwier dz e-nie star ej M ar kso wskiej diagnozy , że kapitalizm i to -war zyszące mu zmiany społeczno-kultur ow e oznaczają postęp w stosunku do w cz eśniejszy ch, feudalny ch re -alió w . Dlatego zr ozumieć można popar cie dla reform wyraż one np . pr ze z śr odo wiska doktorantó w znajdu -jący ch się na samym dole edukacyjno-nauko w ej pira -midy , na któr ej sz czytach kr ólują pr ofesor owie nielegi -tymizujący się cz ęsto niczym poza tym, że kilka dekad temu odcierpieli swoje, pracując na habilitację. Cała sy -tuacja niebe zpiecznie pr zypomina znane z wojska zja -wisko „fali ”. Jest nadzieja, że stymulujący konkur en -cję system punkto wania obecnej działalności nauko w ej będzie pr emio wał aktywność i inw encję, a nie feudalne prawa zasiedz enia na akademickich włościach. Stawia to jednak w tr udnej sytuacji ty ch pr zeciwnikó w (neo) liberalny ch reform, któr zy – jak my – kr ytykują je nie z konser watywnego, ale z postępo w ego punktu widz e-nia. N asz spr zeciw bywa utożsamiany z pr óbą obr ony status quo pr zed modernizacją. N ic takiego nie jest na -szym zamiar em. Sądzimy jednak, że błędem byłob y nie -zabieranie głosu w nadziei, że liberalne zmiany same w sobie stwor zą war unki dla pr zyszłej emancypacji. Jest to pr zekonanie naiwne. Po winniśmy działać, musimy jednak uwzględnić lokalną specyfikę i do niej dostoso -wać naszą strategię. R efleksja i prakty czne osiągnięcia wypraco wane na Z achodzie poz ostają ważnym źr ódłem inspir acji, ich pr oste kopio wanie nie pr zyniesie jednak wielu pozytywny ch r ezultató w . N iniejsza książka podsumo wuje aktywność polskie -go por talu E du-factor y, któr y pr owadziliśmy od lutego do wr ześnia 2011 roku na str onach K orporacji H a!ar t 23 . Publiko waliśmy tam teksty kr yty czne i sprawoz dania z alternatywny ch praktyk opor u pochodzące między innymi z książki kolektywu E du-factor y. N ieustannie jednak staraliśmy się dokonywać pr zekładu wypraco -wany ch tam kategorii na war unki polskie i zachodzącą transformację polskiego uniw ersytetu. Dlatego opr ócz pr zedr uko wywania tekstó w zagraniczny ch zapr osili -śmy do współpracy autor ki i autor ów z Polski, któr ych 23 P ełna lista opubliko wany ch w tym czasie tekstó w , z któr ych nie wszystkie znalazły się w tym tomie: http://ha.ar t.pl/pr ez enta -cje/29-pr ojekty/1634-edufactor y.html

(9)

20 Jan S owa, Kr ystian Szadko wski diagnoza pozwala zauważy ć lokalną specyfikę polskich pr oblemó w z uniw ersytetem. Publikacja tej książki zbiega się w czasie z w ejściem w ży cie neoliberalny ch pr zekształceń szkolnictwa wyż -sz ego wypraco wany ch pr ze z rząd D onalda Tuska. M a-my nadzieję, ze rok akademicki 2011/2012 nie będzie jednak wyłącznie datą w dr oż enia pr ogramu reform skonstr uo wanego ponad studenckimi gło wami, lecz ró wnie ż gorącym rokiem świadomego i maso w ego pr o-testu. Jedynie bo wiem w nier oz er walnej jedności teorii i praktyki pier wsza moż e znale źć swoją praw dę, dr uga zaś – skuteczność.

Ko

rp

o

ra

cy

jn

y

u

n

iw

er

sy

te

t

a

kr

yz

ys

f

in

an

so

w

y.

O

c

o

w

ła

śc

iw

ie

c

h

o

d

zi

?

Ch ri st o ph er N ew fi el d w r o zm o w ie z ko le kt yw em E d u -f ac to ry E d u -F ac to ry: P rz ez ostatnie dwa dziesięciolecia w USA polity cy i akademicy sz er oko debato wali nad kr y-zysem uniw ersytetu. Jako autor liczny ch ar tykułó w i dwóch książ ek mia łeś swój wkład w tę debatę; C zy mógłb yś pr zy -bliży ć nam jej r ezultaty? C h ri st o p h er N ew fi el d: Kr yzys uniw ersytetu za -początko wały konser watywne ataki na pr ocesy demo -kratyzacji społecz eństwa, któr e po wojenny uniw ersytet, sz cz ególnie zaś ucz elnie publiczne, wspierał na gr uncie amer ykański m. A taki te za cel obrały sobie uniw ersytet nie tylko dlatego, że schr onienie znalazły w nim centr o-w e i le wico w e idee, ale ró wnie ż dlatego, że był miejscem wytwar zania nauko wy ch i technologiczny ch inno wacji, na któr ych opierał się system bizneso wy , szkolił ró w -nie ż kadr y, zar ządzające tym systemem – tak zwaną „si -łę r oboczą pr zyszłości ”, be z któr

ej żadna firma interne

-to wa czy bank inw esty cyjny nie mógłb y działać choćb y pr ze z dzień. Prawica w latach sz eśćdziesiąty ch rozpo