ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 1 – 2014
Piotr M i t z n e r, Warszawski „Domek w Koomnie”. Rekonstrukcja,
War-szawa: Biblioteka Wizi 2014, ss. 234
Ksika Piotra Mitznera – jak wskazuje jej podtytu – ma charakter doku-mentacyjny. Autor podzieli zgromadzony materia na dwie czci. Pierwsza to szczegóowe omówienie dziaalnoci „Domku”, poszerzone o krótki zarys tradycji tego typu spotka dyskusyjnych w Europie Zachodniej i w Rosji. W tej czci znajdziemy zarówno formalne ustalenia dotyczce trybu pracy, zarzdu „Domku”, jak i krótkie charakterystyki uczestników kolejnych spotka oraz tematy tyche. Cz druga – Aneks – obejmuje 11 tekstów, które byy punk-tem wyjcia dyskusji na kolejnych spotkaniach.
W ksice znajduje si te 12 fotografii – gównie uczestników spotka, ale take dwa faksymilia dedykacji Anieli Zagórskiej i Marii Dbrowskiej dla Dymitra Fiosofowa, gównej postaci „Domku”; aktualna fotografia domu, w którym odbyway si spotkania, oraz faksymile rkopisu szkicu Jerzego Stempowskiego i okadka dyskutowanego na jednym ze spotka przekadu po-ezji Puszkina autorstwa Sobodnika.
Omawiana publikacja jest wartociowym przypomnieniem interesujcej ini-cjatywy Dymitra Fiosofowa i Lwa Gomolickiego, zrealizowanej przy pomocy Eugenii Weber-Hiriakow oraz zaproszonych do wspópracy: Rafaa Blütha, Józefa Czapskiego i Jerzego Stempowskiego w postaci klubu dyskusyjnego umoliwiajcego wymian pogldów rosyjskich emigrantów i polskiej inteli-gencji.
Mitzner omawia do szeroko tradycj rosyjskich „krukow”, której konty-nuacj by wedug niego „Domek w Koomnie” (s. 20-25)1. Nie bya to pierw-sza tego typu inicjatyw Fiosofowa2. Sporód tych, w które zaangaowa si
1
Wszystkie odsyacze, w których podaj tylko strony, odnosz si do omawianej ksiki Mitznera.
2
Dziaalnoci Dymitra Fiosofowa powicona jest ksika Iwony Obkowskiej-Galanciak
(Olsz-Fiosofow w Polsce wspomina chociaby Tawern Poetów (1921-1925) czy dziaajce od 1929 r. Litieraturnoje Sodruestwo. Grupy te organizoway spotkania dyskusyjne, na które zapraszano take polskich twórców i badaczy literatury, tumaczono literatur polsk na rosyjski i rosyjsk na polski, stara-jc si stworzy w ten sposób paszczyzn porozumienia.
Najbliszych wspópracowników z czasów „Domku” Fiosofow pozna o wiele wczeniej. Nie sposób tu nie wspomnie o jego przyja ni z innym, bardzo przychylnym Polsce, wielkim rosyjskim emigrantem Dymitrem Mere-kowskim i jego on Zinaid Gippius. To wanie z MereMere-kowskimi toczy Fiosofow jeszcze w Petersburgu pierwsze dyskusje na tematy zasadnicze, z nimi projektowa now konkurencyjn dla Cerkwi wspólnot chrzecijask, która miaa zmieni wiadomo religijn Rosji, z nimi te po rewolucji bol-szewickiej zatrzyma si w Polsce, gdzie od razu rozpocz dziaalno publi-cystyczn. Wydawa i redagowa gazety: „Za Swobodu”(1921-1932), „Mow” (1932-1934), „Miecz” (od 1934) (s. 11-13). Wanie przy okazji ich redago-wania pozna Eugeni Weber-Hiriakow i Rafaa Blütha. Znajomo z Józefem Czapskim datuje si jeszcze na czasy petersburskie – gdy ten ostatni poszuki-wa zaginionych oficerów z I Puku Uanów Krechowieckich3. Mona wic powiedzie, e „Domek w Koomnie” budowano na dobrze przygotowanych fundamentach. Wszystkie osoby zaangaowane w jego tworzenie byy przeko-nane o moliwoci ksztatowania opinii publicznej poprzez dyskusj i o celo-woci takiego dziaania4.
„Domek w Koomnie” dziaa w latach 1934-1936, nazw sw zaczerpn od tytuu artobliwego poematu Puszkina, który to tytu uruchamia wiele moliwych interpretacji. Wymienimy hasowo jedynie niektóre z nich, po szersze omówienie odsyajc do ksiki. Otó wedug Autora Rekonstrukcji
Domku o wyborze nazwy decydowa mogy: subiektywne upodobania
literac-kie zaoycieli, pasjansowy charakter poematu, emigracyjna nostalgia lub ch autoironicznego komentarza transseksualnego. Tak jak wieloci znacze mie-nia si nazwa, tak rónorodne zagadnienia miay by poruszone podczas spot-ka „Domku”, któremu przywiecay o wiele ambitniejsze cele ni w
tyn 2001), w której jeden z rozdziaów dotyczy wanie „Domku w Koomnie” (s. 126-138). Jednak zarówno ta publikacja, jak i informacje zawarte w ksice Mitznera pozostawiaj nie-dosyt, a Fiosofow cigle czeka na swojego monografist.
3
Czapski wielokrotnie wspomina pocztki tej znajomoci, która odmienia jego ycie. Skrupulatnie opisuje te wspomnienia Bazyli Biaokozowicz w artykule Józef Czapski i
trium-wirat literacki (w: Kresy i pogranicza. Historia, kultura obyczaje, red. Z. Fras, A.
Stanisze-wski, Olsztyn 1995, s. 125-149).
4
padku wczeniej wymienionych grup. Ju od pocztku do jego tworzenia zostali zaproszeni take Polacy poszukujcy – jak to uj Jerzy Stempowski – przestrzeni dla dyskusji literackich. Wedug Mitznera inicjatywa ta bya praw-dopodobnie bezporedni odpowiedzi na specjalny numer „Wiadomoci Lite-rackich” (29 pa dziernika 1933 r.) powicony kulturze sowieckiej, „zapeniony tekstami nadesanymi z Moskwy i podanymi bez sowa komentarza (s. 34)”, wród których pojawi si take zamówiony przez redakcj artyku Karola Radka, odmawiajcy jakiejkolwiek wartoci twórczoci rosyjskich emigran-tów. Polacy nie byli w stanie krytycznie odnie si do tych zarzutów, ponie-wa nie znali sytuacji Rosji porewolucyjnej. „Informacje o godzie, o terrorze byy rozproszone, i to na ogó w czasopismach, do których nie zagldali czy-telnicy „Wiadomoci Literackich”, uwaajc je za niepostpowe, a nawet reakcyjne. Nie potrafili te odpowiedzie na zarzuty Radka wobec emigracji rosyjskiej, bo jej myli, jej twórczoci nie znali […] (s. 35)”5. Fiosofow chcia zaradzi owej nieznajomoci i oddziaywa na szersze krgi polskiej inteligencji poprzez celowo dobieranych goci – uczestników dyskusji. Nie mona tu unikn wspomnienia take motywacji politycznych, cho nigdy nie byy one wprost poruszane. Fiosofow mia nadziej, e wspópraca emigracji rosyjskiej z Polakami przyczyni si do pokonania bolszewików6 i zmiany sytuacji w Rosji.
Spotkania miay charakter elitarny. Ustalono, e poza wymienionymi ju wspótwórcami „Domku”, stanowicymi zarzd, gocie bd zapraszani imien-nie po uzgodimien-nieniu z prelegentem tak, by ich liczba imien-nie przekraczaa 15 osób. Wród nich, obok rosyjskich emigrantów, pojawili si m.in. Józef Czechowicz, Jerzy Braun, Maria Dbrowska, Jerzy Giedroyc, Maria Czapska, Bolesaw Miciski, Tadeusz Juliusz Kroski, Wodzimierz Sobodnik, Stanisaw
5
Mitzner szerzej omawia to zagadnienie, wskazujc róne jego aspekty na s. 35-39.
6
Gbokie rozczarowanie przyniosy Fiosofowi decyzja Pisudskiego z pa dziernika 1920 r. o zawieszeniu broni na froncie polsko-bolszewickim i decyzja o wydaleniu z Polski rosyjskich i ukraiskich emigrantów w zamian za realizacj postanowie traktatu ryskiego, dotyczcych wypaty przez Rosj reparacji wojennych. Zob. P. a w r i n i e c, Listy Dymitra Fiosofowa do
Mariana Zdziechowskiego, prze. H. Dybuk, „Zeszyty Historyczne” 2008, z. 165, s. 176-190,
zw. s. 185. Rozczarowanie Fiosofowa podziela Marian Zdziechowski (zob. P. M i t z n e r,
Zdziechowski do Fiosofowa, tame, s. 191-192; A.R. S u a w k a, Idea wspópracy polsko- -rosyjskiej w myli politycznej rosyjskiej emigracji w Polsce (lata 1918-1939), „Przegld
Filo-zoficzny – Nowa Seria” 2013, nr 3 (87), s. 225-228; o „Domku w Koomnie” s. 233-234. Z nie-wiadomych przyczyn autor z rodzestwa Marii i Józefa Czapskich czyni maestwo). To trudne dowiadczenie nie zmienio jednak przekonania Fiosofowa o koniecznoci wspópracy rosyjskiej emigracji z polsk inteligencj, które realizowa mia wanie „Domek w Koo-mnie”.
powski, Julian Tuwim, Wadysaw Tatarkiewicz, Roger Raczyski, Wodzi-mierz Stpniewski, Micha Walicki, Jan Zachwatowicz, Aniela Zagórska, Karol Wiktor Zawodziski. Autor ksiki skrupulatnie odtwarza list goci, wska-zujc te na „wielkich nieobecnych”, jak np. Marian Zdziechowski czy Kazi-mierz Jaworski. Mitzner zamieszcza w ksice krótkie, niekiedy jednozdanio-we, noty biograficzne uczestników spotka, uwzgldniajc w nich fakty istotne dla organizacji (w przypadku czonków zarzdu) i udziau w dyskusjach „Domku” z adnotacj, w którym spotkaniu poszczególne osoby bray udzia7.
Ju sam skad dyskutantów wiadczy o poziomie prowadzonej rozmowy, podczas której poruszano tematy kluczowe dla kultury. Punkt wyjcia stano-wi zwykle referat (jednorazowo dyskutowano przekad utworów Puszkina). Moderatorem nastpujcej po odczycie dyskusji by zwykle Fiosofow, któ-rego tytuowano „starszyn”8. Tematyka spotka wykraczaa daleko poza lite-ratur, podejmujc prób zdiagnozowania przyczyn kryzysu kultury euro-pejskiej. „Gospodarze i gocie „Domku” zajmowali si uwanym badaniem ttna czasu, ale czya ich […] niech do literatury bezporednio reagujcej na spoeczne bolczki, pisanej bez poczucia formy i bez gbszego wmylenia” (s. 41-42). Tematami kolejnych spotka byy m.in.: literatura rosyjska (Ler-montow, Dostojewski, Rozanow), literatura polska (Noce i dnie, Mickiewicz, moda poezja polska), literatura angielska (Szekspir, Conrad), literatura fran-cuska (Balzac Proust, Malraux); zagadnienia ogólne: artysta i spoeczestwo; klasycyzm i romantyzm. Na ostatnim spotkaniu Bolesaw Miciski wygosi odczyt Kilka sów o etyce tymczasowej, który sta si w przyszoci czci
Podróy do piekie.
Autor ksiki pieczoowicie odtworzy tematy wszystkich 13 spotka i na podstawie materiaów archiwalnych (korespondencja, notatki osobiste, dzien-niki), a take notatek rozproszonych w prasie stara si przynajmniej
7
Sprostowania domagaj si trzy informacje zawarte w biogramie ks. Wadysawa Kornio-wicza: 1. Nie wiadomo, o jakich „dyskusyjnych spotkaniach politycznych” organizowanych przez ks. Korniowicza pisze Autor, poniewa nie wskazuje róda informacji. 2. O ile Rafa Blüth rzeczywicie móg czy rodowisko emigracji rosyjskiej z krgiem Lasek, o tyle na pewno nie móg by takim cznikiem Józef Czapski, który Laski zna tylko porednio – przez siostr Mari i przyjaciela – Antoniego Marylskiego. Sam natomiast nie by z tym rodowi-skiem zwizany. 3. Trzecia nieciso dotyczy publikacji w „Verbum” „artykuów na tematy rosyjskie i sowieckie” przez Gomolickiego. Jest to prawda w odniesieniu do Weber-Hiriakowej i Blütha, podczas gdy Gomolicki opublikowa w „Verbum” tylko jeden, zamówiony przez redakcj, artyku z okazji setnej rocznicy mierci Puszkina, cytowany zreszt przez Mitznera we Wstpie (Zoty laur, prze. Z. Potworowska-Baumowa, „Verbum” 1937, nr 1).
8
Starszyna ros. – mistrz cechu. Zob. objanienie Mitznera: Starszyna to mistrz cechu, w tym przypadku cechu dyskutujcych inteligentów (s. 42).
bliy przebieg poszczególnych dyskusji. Lektura ksiki momentami daje wraenie rozwikywania tajemnicy, wzmocnionej wiedz, e w spotkaniach brali udzia wolnomularze – Stanisaw i Jerzy Stempowscy oraz Borys Sa-winkow9.
Istotn wartoci ksiki jest Aneks, który wbrew nazwie nie stanowi jedy-nie dodatku, lecz integraln cz Rekonstrukcji i zajmuje ponad poow ob-jtoci caej publikacji (125 stron na 226). W Aneksie znajduj si referaty (lub ich pó niejsze wersje) z omiu spotka. Jak zaznacza Mitzner, prezento-wane teksty na pewno róni si od oryginalnie wygoszonych. Najblisze wersjom odczytowym s zapewne te, które przetrway w rkopisie. Pozostae zostay przytoczone na podstawie pó niejszych wersji drukowanych. Ich zbiór, mimo e niepeny, pozwala wyobrazi sobie zakres poruszanych zagadnie i temperatur nastpujcych po tych referatach dyskusji.
„Domek w Koomnie” przesta rozbrzmiewa gwarem dyskusji, gdy Fio-sofow nie by ju w stanie ze wzgldów zdrowotnych prowadzi spotka. Mia jednak poczucie, e udao mu si stworzy co wanego. Potwierdzaj to prze-konanie opinie wielu osób – przytoczone przez Mitznera10, potwierdzaj te pó niejsze losy uczestników dyskusji, z których wikszo podzielia po woj-nie emigrancki los Fiosofowa.
Z Zarzdu „Domku” jedynie Gomolicki pozosta w Polsce. Fiosofow zmar jeszcze podczas wojny, Weber-Hiriakow popenia samobójstwo po ka-pitulacji Warszawy w 1939 r., Blüth zosta zamordowany przez Niemców w listopadzie 1939. Ci z organizatorów spotka „Domku w Koomnie”, którzy przeyli II wojn wiatow, spotkali si po niej w redakcji „Kultury”: Józef Czapski, Maria Czapska, Jerzy Stempowski i gówny animator kolejnego emi-gracyjnego rodowiska – Jerzy Giedroyc. Wpyw „Domku w Koomnie” do-strzec mona choby w polityce wschodniej Giedroycia czy te w postawie wi nia Starobielska, Józefa Czapskiego, wobec Rosjan11.
9
Mitzner jednoznacznie odrzuca próby czenia „Domku w Koomnie” z masoneri, cho lojalnie przytacza opnie uczestników, którym takie skojarzenia mocno si narzucay (Halina Miciska-Kenarowa, Wodzimierz Stpniewski). Moliwo czenia spotka literackiego klubu dyskusyjnego ze spotkaniami loy masoskiej sugeruje Obkowska-Galanciak (Gorzkie
gody…, s. 136).
10
Mitzner cytuje m.in. Józefa Czapskiego, Mari Dbrowsk, Jerzego Giedroycia, Jerzego Stempowskiego.
11
Zob. T. S u c h a r s k i, Józefa Czapskiego na „dobre i ze z Rosj”, w: t e n e, Polskie
poszukiwania „innej” Rosji. O nurcie rosyjskim w literaturze Drugiej Emigracji, Gdask 2008,
Ksika Piotra Mitznera obok niezaprzeczalnej wartoci dokumentacyjnej ma take nie mniej istotne znaczenie dla historii idei – przypomina bowiem próby rozwizania zagadnie, które niezalenie od historycznych uwarunko-wa nie trac na aktualnoci, a dzi s moe waniejsze ni kiedykolwiek wczeniej.
Agnieszka Bielak Orodek Bada nad Literatur Religijn KUL
Dorota J a r a, Warsztat pisarski Piotra Skargi – retoryczne uksztatowanie
wybranych pism polemicznych królewskiego kaznodziei, Lublin: Wydawnictwo
KUL 2013, ss. 199
Pisma polemiczne Piotra Skargi nie doczekay si dotd, poza tekstami wczonymi przez Mirosawa Korolk do ksiki Klejnot swobodnego
sumienia. Polemika wokó konfederacji warszawskiej w latach 1573-16581,
nowych edycji. Niewiele te powstao na ich temat opracowa, a te, które istniej, skupiaj si na niektórych tylko zagadnieniach2. Luk badawcz
1
Warszawa 1974. Tutaj: Upominanie ewangelików i Proces na konfederacyj.
2
O niektórych aspektach pism powiconych unii brzeskiej pisali: J. T r e t i a k, Piotr
Skarga w dziejach i literaturze unii brzeskiej, Kraków 1912; S. O b i r e k, Teologiczne podstawy pojcia jednoci w dziele ks. Piotra Skargi „O jednoci Kocioa Boego”, w: Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów sowiaskich, red. R. uny,
F. Ziejka, A. Kpiski, Kraków 1996, s. 183-199; R. u n y, Ksidza Piotra Skargi SJ
widzenie Kocioa wschodniego, w: Jezuici a kultura polska. Materiay sympozjum z okazji 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli(1491-1991) i 45-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540-1990). Kraków, 15-17 lutego 1991 r., red. L. Grzebie SJ, S. Obirek SJ, Kraków 1993,
s. 199-207. Na temat polemik z arianami pisa Piotr Wilczek: Jezuici i arianie: wprowadzenie
do lektury polskich polemik wyznaniowych na przeomie XVI i XVII w. „Czasopismo Zakadu
Narodowego im. Ossoliskich” 10(1999), s. 15-26 (tekst opublikowany zosta take w zmie-nionej wersji jego ksice Dyskurs, przekad, interpretacja. Literatura staropolska i jej
trwanie we wspóczesnej kulturze, Katowice 2001, s. 77-93). Na temat autorytetu Pisma
witego w polemice Skargi z Moskorzowskim zob. P. W i l c z e k, Autorytet Pisma +witego
w polemikach ks. Piotra Skargi SJ z Hieronimem Moskorzowskim, pisarzem ariaskim, w: Jezuicka ars educandi. Prace ofiarowane Ksidzu Profesorowi Ludwikowi Piechnikowi SJ, red.
S. Obirek, M. Wolaczyk, Kraków 1995, s. 253-259 (artyku równie zosta wczony w zmie-nionej wersji do pracy Dyskurs, przekad, interpretacja, s. 106-115). Podsumowaniem bada Piotra Wilczka nad polemikami religijnymi XVI wieku jest tekst Religijna proza polemiczna Roczniki Humanistyczne 62(2014) z. 1
