Religijnie motywowana dieta więźniów : refleksje na tle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie "Vartic przeciwko Rumunii"

Adrian Pachciarz

Religijnie motywowana dieta

więźniów : refleksje na tle wyroku

Europejskiego Trybunału Praw

Człowieka w sprawie "Vartic

przeciwko Rumunii"

Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 5, 53-64

2014

U W M w Olsztynie 2014 IS S N 2082-1786

A d ria n Pachciarz

Doktorant w Katedrze Praw Człowieka U M K w Toruniu

Religijnie motywowana dieta więźniów.

Refleksje na tle wyroku

Europejskiego Trybunału P ra w Człowieka

w sprawie Vartic przeciw ko R um unii

S ło w a k lu c z o w e : religia, prawa człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka, dieta, bud­ dyzm, więźniowie, w izyty rodzinne, uczucia religijne, mniejszości religijne, wolność myśli, sumienia, religii i przekonań

1. Uwagi ogólne

A rtyku ł 9 Europejskiej Konwencji P ra w C złowieka gwarantuje prawo do wolności myśli, sum ienia i w yznania zarówno w sferze wew nętrznej (forum

internum ), która zw iązana jes t z przyjm owaniem i zm ianą światopoglądu,

ja k i z aspektem zew nętrznym (foru m externum ), który to objawiać się bę­ dzie w praw ie do praktykowania, a co za tym idzie uzewnętrzniania swej religii. Zasięg u zew nętrzniania swych przekonań obejmuje uprawianie kultu, nauczanie, praktykow anie i czynności rytualne. M oże się to odbywać zarów ­ no indywidualnie, ja k i grupowo, publicznie i prywatnie. Wolność u zew nętrz­ niania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przew idziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie dem okra­ tycznym z uw agi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrow ia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Problem y skutecznego przestrzegania postanowień artykułu 9 będą się objawiały szczególnie w sytuacji m anifestowania i u zew nętrzniania przeko­ nań wyznawców określonej religii.

B ędziem y tu m ieli ponadto do czynienia z kum ulacją obowiązków pań­ stwa, tj. generalnego obowiązku negatyw nego oraz zobowiązania pozytyw ne­ go państwa wobec jednostki, który polegać będzie na podejmowaniu wszelkich niezbędnych działań prawnych i faktycznych, które skutecznie zabezpieczają jednostki realizujące swoją wolność w interakcji z innym i podmiotami1.

1 B. Gronowska, E u rop ejsk i Trybunał Pra w Człowieka. W poszukiw aniu efektywnej

N a le ży również podkreślić, że sama wolność zm iany religii lub przeko­ nań obejmuje jedynie sposób dobrowolny i świadomy, a nie w wyniku „nie­ dopuszczalnego prozelityzm u” . Zgodna z prawem jes t ew angelizacja czy po­ kojowe nawracanie, natom iast elem enty manipulacji, inżynierii społecznej, nachodzenia m ieszkań i jakiegokolw iek zniew alania stanowią jego pogw ał­ cenie2.

Europejski Trybunał P ra w C złowieka wydając w 1993 r. pierw szy wyrok, w którym stw ierdził naruszenie artykułu 9 § 2, zaakcentował z całą mocą, iż wolność myśli, sum ienia i w yznania jes t „jedną z podwalin społeczeństwa dem okratycznego w znaczeniu Konwencji. Jest ona — w jej w ym iarze relig ij­ nym - jednym z najbardziej istotnych elementów, które określają tożsamość w yznawców oraz ich koncepcję życia”3.

Zatem nie wolno oczekiwać od człowieka, by w swym praktycznym życiu nie dawał w yrazu postawom i zachowaniom wynikającym z przekonań reli­ gijnych; one nie są i nie m ają być pustym hasłem czy rytuałem , lecz m ają go - jeśli rzeczywiście jes t w ierzący - kształtować, przem ieniać na lepsze”4.

A rtyku ł 9 gwarantuje poszanowanie przez władze publiczne swoistego pluralizm u poglądów i przekonań politycznych, moralnych, religijnych i filo ­ zoficznych. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału P ra w C złowieka uznaje tenże pluralizm za konieczny elem ent przynależny społeczeństwu demokra- tycznem u5. Ponadto, artykuł 9 Konwencji m a również duże znaczenie dla ateistów, agnostyków, sceptyków oraz osób religijnie obojętnych6.

W przeszłości orzecznictwo strasburskie niezw ykle rzadko zajm owało się postanowieniam i artykułu 9 Europejskiej Konwencji. Pierw szym istotnym w yrokiem był dopiero w yrok w sprawie Kokkinakis. W ostatnim dziesięciole­ ciu zdecydowanie wzrosła liczba w yroków opartych na tym przepisie. W y­ kształca się rów nież system owa interpretacja tego artykułu. Zarazem obecne orzecznictwo do artykułu 9 dotyczy niem al w yłącznie wolności wyznania, natom iast wolność m yśli i przekonań chroniona pozostaje głównie przez po­ zostałe przepisy wolnościowe. Tym samym artykuł 9 stał się przepisem słu­ żącym ochronie wolności religijnych, zarówno jednostek, ja k i grup w yzna­ niow ych7.

Zgodzić się należy ze stanowiskiem B. Gronowskiej, że swoistym para­ doksem wydaje się fakt, iż to właśnie dziś ten klasyczny standard praw

2

3

4

5

v. Greece, w yrok E T P C z 26.9.1996 r.

6

7

o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. T. I. K om entarz do artykułów 1-18,

człowieka często pojawia się w sprawach strasburskich i to w kontekście burzliw ej debaty społecznej8.

W ydaje się, iż jes t to reakcja na coraz częstsze ataki na religię samą w sobie, ja k i na wolność w yznania poszczególnych obywateli, którzy przed Europejskim Trybunałem P ra w C złowieka dochodzić pragną swych podsta­ wowych praw i wolności.

Jednym z ostatnich, znakomicie ukazujących kontrowersje wokół istoty wolności myśli, sumienia i w yznania jes t w yrok w sprawie Vartic przeciwko

R u m u n ii9.

2. Przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.

Stan faktyczny i stan prawny

Skarżący zarzucał, że — odmawiając mu zapew nienia diety w egetariań­ skiej wym aganej przez jego przekonania buddyjskie — władze w ięzienne na­ ruszyły jego prawo do m anifestow ania jego relig ii, co je s t przew idziane w art. Konwencji. Rząd tw ierdził, że art. 9 Konwencji nie obejmuje wszelkich przepisów dietetycznych.

Trybunał zauważył, że art. 9 Konwencji w ylicza różne formy, ja k ie przyj­ m ować może m anifestowanie czyjejś religii, m ianowicie modlitwy, nauczanie, praktyki i ku lt10. Wolność relig ii obejmuje prawo do próby nawrócenia swoje­ go sąsiada, np. przez „nauczanie” , w przypadku czego „wolność zm iany czy­ jejś relig ii” wpisana w art. 9 m ogłaby pozostać m artw ą literą 11.

Wolność myśli, sum ienia i relig ii oznacza poglądy, które osiągają pewien poziom nieodpartości, powagi, spójności i znaczenia12. Trybunał stw ierdzi! jednak, że obowiązek neutralnościi bezstronności państwa, określony w jego orzecznictw ie13, nie daje się pogodzić z jakąkolw iek kompetencją po stronie państwa w zakresie oceny prawowitości przekonań religijnych14.

Ponadto, Trybunał przypom niał, iż poszanowanie ograniczeń dietetycz­ nych można uznać za akt m otywowany relig ijn ie15. K onkretnie stwierdził, że decyzja jednostki o stosowaniu diety wegetariańskiej może być uznana za m otyw ow aną bądź inspirowaną religią buddyjską.

8

9

10

11

12

13

14

15

W konsekwencji, art. 9 Konwencji znajduje zastosowanie16. W ynika stąd, że argum ent rządu musiał zostać odrzucony.

Trybunał uznał, że zarzut skarżącego trzeba badać ze stanowiska zobo­ w iązań pozytywnych państw a17. W tym w zględzie Trybunał przypom niał, że to, czy sprawa jes t analizow ana w sensie pozytywnego obowiązku państwa do podejm owania rozsądnych i właściwych środków dla zabezpieczenia praw skarżącego na podstawie art. 9 ust. 1, czy też w sensie usprawiedliw ienia ingerencji w ładzy publicznej zgodnie z jego ust. 2, przyjęte reguły są zasad­ niczo podobne18. W obydwu kontekstach trzeba zwracać uwagę na słuszną równowagę, ja k a ma być osiągnięta m iędzy kolidującym i interesam i jednost­ ki i wspólnoty jako całości; w obydwu tych kontekstach państwo korzysta z pewnego m arginesu oceny w określaniu kroków podejmowanych dla za­ pewnienia zgodności z K onw encją19.

Trybunał zauważył, że rząd kwestionował autentyczność w iary skarżące­ go i powoływał się na badanie w zakładzie Rahova, które sugerowało, że zatrzym ani nadużyw ają wolności relig ii celem otrzym ania lepszego pożyw ie­ nia. Jednakże żaden dowód nie w spiera sugestii, jakoby skarżący sam nad­ użył swego prawa. Skarżący przedstaw ił spójny opis sposobu, w ja k i prze­ strzegał on swojej buddyjskiej wiary, i tw ierdził, że prosił władze więzienne o zapewnienie diety wymaganej prze jego w iarę dopiero wtedy, gdy — w zw iąz­ ku ze zm ianą ustawodawstwa — nie m ógł ju ż dłużej otrzym ywać wyłącznie pokarmu dostarczanego mu przez rodzinę. W ynika z tego, że podczas postę­ powania krajowego sądy w żaden sposób nie kw estionow ały autentyczności jego w iary20.

Trybunał dalej zauważył, że sądy krajowe odrzuciły zarzut skarżącego na tych podstawach, że władze więzienne skontaktowały się z organizacją buddyjską dla uzyskania szerszych inform acji co do jej reguł dietetycznych. W kw estii tego, czy władze w m aterialnym czasie chciały zaoferować skarżą­ cemu dietę, u w zględ n iają cą przek on an ia relig ijn e skarżącego, rzą d nie przedstaw ił żadnych dodatkowych inform acji na tem at wyniku swej pierw ot­ nej inicjatywy. Przeciw nie, tw ierdził, że skarżącemu zapewniono dietę, która zaw ierała mięso, ponieważ było to wskazane z uw agi na jego stan zdrowia. Trybunał przypom niał, że lekarz ogólny w ięzienia Rahova opisał dietę w ege­ tariańską jako właściw ą dla stanu zdrow ia skarżącego21.

Skarżący domagał się diety bezmięsnej, zgodnej z w ym aganiam i jego re lig ii22. Chociaż Trybunał gotów był zaakceptować, że decyzja w spra­ w ie podjęcia właściwych rozw iązań dla jednego w ięźnia może stwarzać dla

16

17

18

19

20

21

placówki komplikacje finansowe, rzutujące na sposób traktow ania innych więźniów, to z drugiej strony musiał rozważyć, czy można powiedzieć o pań­ stwie, iż osiągnięto tam słuszną równowagę m iędzy interesam i placówki, interesam i innych w ięźniów i szczególnym i interesam i skarżącego23.

Trybunał zauważył, że posiłki skarżącego nie m usiały być przygotow y­ wane, gotowane i w specjalny sposób podawane, ani nie w ym agały specjal­ nych produktów24. Trybunał nie został przekonany, iżby zapewnienie skarżą­ cemu diety wegetariańskiej powodowało jakiek olw iek zaburzenie w zarzą­ dzaniu w ięzieniem albo odstępstwo od standardu posiłków serwowanych in­ nym więźniom , tym bardziej że podobną dietę w olną od produktów zw ierzę­ cych, zapewniano ju ż w ięźniom przestrzegającym prawosławnych przepi­ sów żywieniowych.

Trybunał zau w ażył rów nież, że skarżący nie m iał w iele alternatyw, zwłaszcza po wejściu w życie zarządzenia m inistra sprawiedliwości nr 3042/ /2007, które zakazywało otrzym yw ania pocztą paczek żywnościowych. Choć nadal można było otrzym ywać paczki od rodziny, gdy odwiedzała ona w ięzie­ nie, Trybunał przyjął pogląd, że m iałoby to skutek ograniczony, ponieważ zależałoby od finansowej i geograficznej sytuacji rodziny25.

Trybunał w tym w zględzie przypom niał, że w sprawie Cha’are Shalom Ve Tsedek26, szczególną uwagę zwracał na alternatywę dostępną członkom skarżącego stowarzyszenia a mianowicie, że mięso glatt, które odpowiadało wymogom religijnym, mogło być kupowane w kilku sklepach rzeźnickich we Francji i w Belgii. Zauważył też, że skarżący mógł nawiązać negocjacje z in­ nym stowarzyszeniem religijnym i co do przeprowadzania rytualnego uboju. To kryterium alternatywnych rozwiązań doprowadziło Trybunał do wniosku, że w tym przypadku wolność religijna skarżącego nie została naruszona27.

W om awianej sprawie rząd Rum unii nie w ypow iedział się, czy takie środki alternatyw ne były skarżącemu dostępne.

W reszcie, Trybunał w skazał, że Rekom endacja K o m itetu M in istrów Rady Europy Rec.92006/2/ w sprawie Europejskich Reguł W ięziennych28 za­ leciła, by w ięźniow ie otrzym yw ali pożywienie, które bierze pod uwagę ich religie29. W ostatnich wyrokach Trybunał zwracał uwagę władz na znaczenie tej Rekomendacji, mimo jej niewiążącego charakteru30.

23 Ibid em , pkt 50. 24 Ibidem , pkt 52.

25 Por. i przeciwnie - Case o f A lie v v. Ukraine, w yrok E T P C z 29.4.2003 r., pkt 182 oraz Case o f Stepuleac v. M oldova, w yrok E T PC z 6.11.2007 r., pkt 55.

26 C ha’are S halom Ve Tsedek, pkt 81-82. 27 Ibidem , pkt 83.

28 Zalecenia Rec (2006) 2 K om itetu M inistrów do państw członkowskich Rady Europy w spraw ie Europejskich R eguł W ięziennych. P rzy ję te przez K om itet M in istrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952 posiedzeniu delegatów. www.bip.ms.gov.pl/Data/.../zalecenia/eu- rop ejsk ie_reg_w iezienn e2.rtf.

29 Por. Jakóbski v. Poland, pkt 53.

Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności pomimo m arginesu oceny pozo­ stawionego państwu pozwanemu, Trybunał stwierdził, że władze nie osią­ gnęły słusznej rów now agi m iędzy interesam i władz w ięziennych a interesem skarżącego, m ianowicie prawem do m anifestowania jego relig ii poprzez p rze­ strzeganie reguł religii buddyjskiej31.

Trybunał doszedł do wniosku, że w tym przypadku doszło do naruszenia artykułu 9 Konwencji32.

3. Problematyka diety buddyjskiej

Buddyzm je s t jed n ą z w ielkich relig ii uniwersalnych oraz systemem filozoficznym , który w yw odzi się z nauki o charakterze etyczno-soteriologicz- nym propagowanej na terenie północnych Indii (B ihar i pogranicze N epalu) na przełom ie V I i V I w.p.n.e. przez Siddharthę Gautam ę (B udda)33. Proble­ m atyka w egetaria n izm u w tej r e lig ii je s t n iezw yk le skom plikow ana ze w zględu na fakt, iż obecnie istnieje w iele różnych odmian buddyzmu. Ponad­ to poszczególne terytoria, gdzie jes t ona w yznawana, różnią się w przestrze­ ganiu poszczególnych nakazów i posiadają zróżnicowane w ym ogi etyczno- moralne. „W 1985 r. w Indiach żyło ok. 5 m ln buddystów, w całej A z ji zaś ponad 500 mln. Buddyzm jes t relig ią dominującą w Bhutanie, Birm ie, K a m ­ bodży, Laosie, Nepalu, Tajlandii, Sri Lance i Tybecie; liczne są społeczności buddyjskie w Chinach, F ederacji Rosyjskiej, Indonezji, Japonii, M alezji, Mongolii, W ietnam ie, na półwyspie Koreańskim , a także w U S A i Europie”34. W yróżniam y ponadto następujące „odm iany” tej religii m.in.: buddyzm cej- loński, buddyzm chiński, buddyzm japoński, buddyzm koreański, buddyzm tybetański (la m a izm ), buddyzm A z ji Południowo-Wschodniej.

Buddyzm, dostrzegając problem niesprawiedliw ego rozdziału dóbr na świecie, przejaw iający się tym, iż w ielu ludzi cierpi głód, inni natomiast m arnują pokarm, sugeruje, by zachować um iar w jedzeniu i piciu. Ponadto religia ta stosuje odmienne w ym agania w kwestii diety dla mnichów, a inne dla osób świeckich. W klasztorach therawady („szkoły starszych”) unika się m.in. spożywania mięsa, ryb, jajek i alkoholu. Podobnie buddyzm mahajany zaleca wegetarianizm , tłumacząc to tym, iż spożywając mięso zw ierząt wchła­ niam y ich nienawiść, którą odczuwały w momencie uśmiercania ich przez człowieka. Również osoby świeckie wyznające buddyzm nie powinny zabijać zw ierząt oraz jeść ich mięsa. Jednakże w pewnych okolicznościach spożywanie m ięsa jest dopuszczalne, pod warunkiem, że zostało ono dostarczone przez

31 Vartic v. R om ania, pkt 54. 32 Ibidem , pkt 55.

33 R e lig ie świata. E ncyklopedia P W N . Wierzenia, bogowie, święte księgi, W arszaw a 2006, s. 162.

osoby trzecie. O dradza się rów nież spożywanie m ięsa zw ierząt dużych, po­ nieważ powoduje to zwiększenie negatywnego karm ana35.

Pau l Dahlke (1865-1928), berliński lekarz homeopata, jeden z głównych twórców niemieckiej szkoły buddyzmu okresu m iędzywojennego, podkreślał, że nie n ależy spożywać m ięsa, poniew aż zabijanie zw ierzą t obarcza nas winą. Tw ierdził on jednakże, że sam w egetarianizm jes t drugorzędnym środ­ kiem napraw y świata: „N ależyte, słuszne myślenie, tak ja k rozum ie je Bud­ da, m a znaczenie pierwszorzędne. Jeśli ono istnieje, wkrótce pojawi się też wszystko inne, a łagodność wobec wszystkiego, co żyje, stanie się koniecz­ nym wym ogiem. Jeśli jednak nie m a należytego m yślenia, zasada bezm ię­ snej diety na nic się nie zda (...)”36.

Trybunał ju ż w roku 2010 w ydał w yrok w sprawie Jakóbski przeciwko

Polsce, dotyczący przestrzegania diety bezmięsnej przez wyznawcę buddy­

zmu osadzonego w zakładzie karnym, jednom yślnie uznając, że Polska naru­ szyła artykuł 9. Już w tedy Europejski Trybunał P ra w Człow ieka podkreślił, że w m yśl zalecenia K om itetu M in istrów w sprawie Europejskich Reguł W ięziennych, odbywającym karę pozbawienia wolności należy zapewnić po­ żyw ienie z uwzględnieniem ich religii, a władze zobowiązane są do zachowa­ nia rów now agi m iędzy interesam i władz więziennych i prawam i skarżącego do u zew nętrzniania swej religii, w tym przypadku do zachowania specyficz­ nych zasad dietetycznych, obowiązujących wyznawców buddyzmu37.

W yrok ten dowodzi, że ochrona wolności sum ienia i w yznania nie może być ograniczana ze w zględu na kwestie finansowe czy też n iew ielką grupę chętnych do pobierania nauki etyki lub w ypełniania określonych wym ogów religijnych, nakazanych przez doktrynę lub tradycję38. Wolność myśli, sumie­ nia i w yznania m a tak doniosłe znaczenie dla poszczególnych jednostek, społeczeństwa dem okratycznego ja k i dla istoty pluralizm u, że nie może być ograniczana z tak nieistotnych powodów39.

Pam iętać należy również o postanowieniach zaw artych w załączniku do zalecenia nr R (87) 3 Kom itetu M in istrów do Państw Członkowskich w spra­ w ie Europejskich Reguł W ięziennych (przyjętych przez K om itet M inistrów w dniu 12 lutego 1987 r. na 404 posiedzeniu wiceministrów/zastępców m ini­ strów), zatytułowanym Europejskie Reguły W ięzienne40. Reguła 25 precyzuje zasadę poprawnego żyw ienia osadzonych w zakładzie więźniów. A dm inistra­

35 M. Klocker, M. oraz U. Tworuschka, Etyka wielkich re lig ii, W arszaw a 2009, s. 86. 36 Ibidem , s. 87.

37 W. Sobczak, Wolność myśli, sum ienia i re lig ii - poszukiwania standardu europejskie­

go, Toruń 2013, s. 377.

38Jakóbski v. Poland, pkt 50.

39 M. Hucał, Wolność sum ienia i wyznania w orzecznictwie Europejskiego Trybunału

Praw Człowieka, W arszaw a 2012, s. 93.

40 Tekst Z a łą c zn ik a do Z a le ce n ia N r R (8 7 ) 3, E u ro p ejsk ie R e g u ły W ięzie n n e, [w:] D. Gajdus, B. Gronowska, Europejskie standardy traktow ania więźniów, Toruń 1998, s. 201 i n.

cja w ięzienia zobowiązana jes t do dostarczania w zwykłych porach żywności, która powinna być odpowiednio przygotow ana i podana, która co do jakości i ilości czynić pow inna zadość norm om dietetyk i i nowoczesnej higieny, a także uwzględniać wiek, stan zdrowia, rodzaj wykonywanej pracy oraz - tak dalece, ja k to m ożliwe - w ym ogi religijne i kulturowe więźniów. Ponad­ to każdy w ięzień musi mieć zapewniony dostęp do wody pitnej.

Europejski Trybunał P ra w Człowieka, poprzez swe orzecznictwo, pragnie z całą mocą doprowadzić do ujednolicenia zasad dotyczących przestrzegania konkretnych diet w zakładach karnych wobec osadzonych, którzy ze w zględu na swe w yznanie pragną spożywać posiłki zgodne z ich sumieniem. Jednak­ że nadal w poszczególnych państwach jest to uregulowane różnie. N a przy­ kład przepisy prawne w Lich tensteinie stanowią, iż n ależy przestrzegać zasad w yżyw ien ia w więzieniach, m ając na w zględzie aspekt religijny. Od­ m iennie w Czechach - zdaniem czeskiego Sądu Konstytucyjnego wolność w yznania i praktyk religijnych nie obejmuje praw a w ięźniów do specjalnej diety, m otywowanej doktryną danego w yznania41. W Polsce prawo do otrzy­ m yw ania przez skazanych specjalnych posiłków, przygotowanych w miarę m ożliwości z uwzględnieniem w ym ogów religijnych, określono w art. 109 § 1 k.k.w42. N a podstawie § 2 wydano Rozporządzenie M in istra Spraw iedli­ wości z 2 w rześnia 2003 r. w sprawie określenia wartości dziennej normy w yżyw ien ia oraz rodzaju diet w ydawanych osobom osadzonym w zakładach k a rn ych i areszta ch śledczych 43. N ies te ty , w ro zp o rzą d ze n iu tym nie uwzględniono aspektu religijnego. P rz y uwzględnianiu diet w zięto jedynie pod uwagę: wiek, rodzaj wykonywanej pracy, stan zdrow ia i w pływ warun­ ków izolacji w ięziennej na zasady żywienia. W praktyce często, nie bacząc na w ym ogi religijne danego więźnia, żyw i się go w edług norm y podstawowej oraz norm y dla młodocianych oraz w yżyw ien ia dietetycznego lekkostrawne- go lub cukrzycowego. W om awianym rozporządzeniu aspekt religijn y został uwzględniony jedynie w przepisie upoważniającym dyrektora zakładu karne­ go, aby podczas dni św iąt państwowych i kościelnych mógł on w yrazić zgodę na przekroczenie o 30% wysokości stawek dziennego w yżyw ien ia44.

N a le ży zgodzić się ze stanowiskiem Garlickiego, który podkreśla, że: „obowiązki (zw łaszcza pozytyw ne) władz publicznych przybierają szczególny charakter w odniesieniu do osób znajdujących się w szczególnym stosunku podporządkowania. Z jednej strony, obowiązki te idą dalej, bo nakazują zor­ ganizow anie - w ramach specyfiki danej grupy osób - m ożliwości praktyko­ w ania danej religii. Z drugiej jednak strony, specyfika ta może dopuszczać,

41 A. Mączyński, Wolność sum ienia i re lig ii w orzecznictwie polskiego Trybunału K on ­

stytucyjnego, „B iuletyn Trybunału Konstytucyjnego” 1999, nr 1, s. 46.

42 U sta w a z dnia 6.06.1997 r., K odeks k a rn y w ykonawczy, D z.U . 1997r., N r 90, poz. 557

43 Dz.U. N r 167, poz. 1633.

44 J. Nikołajew, Wolność sum ienia i re lig ii skazanych i tymczasowo aresztowanych, Lu ­ blin 2012, s. 172.

a naw et dyktować nakładanie dodatkowych ograniczeń w porównaniu do zakresu swobody przysługującej powszechnie”45.

Europejski Trybunał P ra w C złowieka w ielokrotnie w swym orzecznic­ tw ie podkreślał istotę pozytywnych obowiązków państwa, początkowo głów ­ nie na gruncie postanowień wynikających z artykułu 8 Konwencji, tj. prawa do poszanowania życia pryw atnego i rodzinnego. N atom iast za pierwsze istotne wyroki, w których Trybunał wypracowyw ał koncepcję pozytywnych obowiązków uznaje się sprawy M a rckx przeciw ko B e lg ii (w yrok z 13 czerwca 1979r., skarga N r 6833/74) i A irey przeciw ko Irla n d ii (w yrok z 9 październi­ ka 1979 r., skarga N r 6289/73) oraz X. i Y. przeciw ko H o la n d ii (w yrok z 26 marca 1985 r., skarga N r 8978/80)46. Jednakże po dziś dzień — mimo bogactwa orzecznictwa dotyczącego pozytywnych obowiązków państwa — Eu­ ropejski Trybunał P ra w C złowieka nie stw orzył ich ogólnej teorii, skupiając się jedynie na indywidualnych okolicznościach badanych spraw47.

W om awianej sprawie należy więc uznać, iż obowiązki pozytyw ne pań­ stwa nakazują zabezpieczyć praw a osoby znajdującej się w specyficznej sytu­ acji, ja k ą jes t pozbawienie wolności i mimo ograniczenia jej praw wyrokiem sądu, podstawowy katalog praw człowieka, w tym przypadku do praktyko­ wania swych zwyczajów religijnych, obowiązuje. Pozytyw ne obowiązki pań­ stwa również wobec osób pozbawionych wolności prawomocnym w yrokiem sądu są w ynikiem zasady, w edle której gwarancje przestrzegania praw mu­ szą być rzeczyw iste i skuteczne, niezależnie od sytuacji jednostki. A czkol­ w iek należy podkreślić, że państwo ma tylko obowiązek, aby podjąć działa­ nia, do jakich jes t zobligowane, nie m a jednakże obowiązku osiągnięcia w ich rezultacie jakichkolw iek określonych skutków48.

4. Komentarz do wyroku wraz z podsumowaniem.

Wnioski oraz analiza krytyczna

Podkreślić należy z całą mocą, iż prawo do u zew nętrzniania przekonań religijnych przysługuje osobom przebywającym w w ięzieniach lub aresztach, jednakże w takim zakresie, w ja k im jes t to m ożliw e i konieczne biorąc pod uwagę sytuację, ja k ą je s t przym usowe pozbaw ienie wolności i w szelakie związane z tym faktem niedogodności49. Wolność religijna oraz w szelkie inne prawa więźnia powinny być respektowane, ale przy jednoczesnym przestrzeganiu

45 L. Garlicki, op. cit., s. 570.

46 M. Kowalski, Zobow iązania pozytywne, [w:] Leksykon ochrony praw człowieka. 100

podstawowych pojęć, red. M. Balcerzak, S. Sykuna, W arszaw a 2010, s. 557—558.

47 Ibidem.

48 M. A. Nowicki, Wokół Konw encji Europejskiej. K om entarz do E uropejskiej Konwencji

Praw Człowieka, W arszaw a 2010, s. 240.

49 K. Warchałowski, Praw o do wolności myśli, sum ienia i re lig ii w E uropejskiej K on ­

regulam inu w ięzienia i praw innych osób osadzonych w zakładzie. W tym celu państwo i służby w ięzienne powinny skutecznie i rozsądnie podejmować decyzje, m ając na w zględzie dobro w ięźn ia idyscyplinę, charakteryzujące zakłady penitencjarne.

P ojaw ia się tu refleksja, iż zmuszanie w ięźnia do spożywania pokarm ów zabronionych przez jego religię, ja w ić się może jako dodatkowa - obok samej kary pozbawienia wolności - niedopuszczalna kara.

Postulat stworzenia dokumentu, który w sposób szczegółowy m iałby re­ gulować praw a osób pozbawionych wolności pojawiał się w literatu rze w ielo­ krotnie. Brak takiego aktu prawnego m iał stanowić swoistą próżnię i słabość w systemie praw człowieka w tej kw estii50. Obecnie praw a osób skazanych są szczegółowo opisane i zagw arantowane dzięki orzecznictwu strasburskie- mu oraz w wyniku prac Rady Europy. M ając na uwadze przestrzeganie zasad hum anitaryzm u oraz zadań resocjalizacji twierdzę, iż powinno w y ­ strzegać się zbytniej i nieproporcjonalnej surowości regulam inów w ięzien ­ nych i kar dodatkowych a taką dla osoby wierzącej m ógłby być nakaz spoży­ w ania posiłków niedozwolonych przez jego religię. N a le ży pamiętać, że to w interesie całego społeczeństwa leży, aby w walce z przestępczością stoso­ wać „ludzkie” , racjonalne oraz proporcjonalne metody. Tylko w tedy jes t real­ na szansa na pozytywne rezultaty kary pozbawienia wolności51.

Badając problem atykę stosowania specyficznych diet w zakładach kar­ nych, należy zastanowić się nad swoistą interakcją artykułu 9 Europejskiej Konwencji P ra w C złowieka i artykułu 3, który stanowi, że nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiem u lub poniżającemu traktow aniu albo ka­ raniu. U ważam , iż w om awianej sprawie nie doszło do naruszenia postano­ w ień tego artykułu. Aczkolw iek dostrzegam konieczność rozpatryw ania po­ szczególnych przypadków indywidualnie, m ając na uwadze fakt, iż dla części osób wierzących niemożność praktykow ania swych w ierzeń m ożna uznać za traktow anie poniżające w ich odczuciu. Obecnie m am y do czynienia - zarów ­ no w orzecznictwie, ja k i w dokumentach uniwersalnych oraz regionalnych, - z silnym podkreśleniem niedopuszczalności zadawania jakiegokolw iek cier­ pienia psychicznego osobom pozbawionym wolności. Zastanowić się przy tym należy, czy nakaz spożywania produktów spożywczych, niezgodnych z w y ­ m ogam i danej religii, uznać można za wyczerpujący znamiona takiego cier­ pienia.

Postanowienia Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz in ­ nego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktow an ia albo karania w artykule 1 jasno stanowią, iż szczegółowo opisane pojęcie „tortur” nie

50 J. Skupiński, Zakaz stosowania to rtu r lub nieludzkiego traktow ania, [w :] Prawa

człowieka. M od el prawny, red. R. W ieruszewski, W rocław -W arszaw a-K raków 1991, s. 242

51 D. Gajdus, B. Gronowska, O potrzebie działań na rzecz poprawy sytuacji więźniów.

Uwagi na tle standardów międzynarodowych, „Toruński Rocznik P ra w C złowieka i Pokoju”

obejmuje bólu lub cierpienia, wynikających jedynie ze stosowania zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tym i sankcjami lub w yw oła­ nych przez nie przypadkowo52.

W spółcześnie osoby przebywające w zakładach karnych w państwach demokratycznych m ają prawo do w ykonyw ania swoich praktyk religijnych oraz korzystania z posług religijnych. Upraw nione są one do bezpośredniego uczestnictwa w nabożeństwach odprawianych w zakładach karnych oraz słu­ chania nabożeństw transm itow an ych przez środki m asow ego przekazu, a także do posiadania książek, pism i przedmiotów niezbędnych do praktyko­ wania swej religii. Do kolejnych uprawnień, które zapewnione m ają osoby pozbawione wolności, zaliczyć należy m.in. prawo do uczestniczenia w prowa­ dzonym w zakładzie karnym nauczaniu religii, brania udziału w działalności charytatywnej kościoła oraz spotkań indywidualnych z osobą duchowną. Jed­ nakże mając na uwadze specyfikę więziennictwa oraz sytuację osób pozbawio­ nych wolności, korzystanie z wolności religijnej nie może przekraczać zasad tolerancji, ja k również zakłócać porządku i regulam inu zakładów karnych53.

Pam iętać należy, że w dem okratycznym państw ie zakłady karne nie m ogą być wyłączone spod obowiązujących powszechnie przepisów prawnych, a ich działalność musi być szczegółowo kontrolowana przez niezależne orga­ ny w ładzy państwowej oraz organizacje pozarządowe. Specyfika odbywania kary i represji z nią związanych nie powinny godzić w wolność religijną osoby skazanej w yrokiem sądu. Tym samym osoba skazana powinna mieć zapewnioną dietą m otyw ow aną w zględam i swej wiary, ja k ą stosowała przed um ieszczeniem w ośrodku zam kniętym . Jednakże konieczne jest tu swoiste w yw ażenie argumentów, rozsądek oraz równowaga, mająca na celu zaspoko­ jen ie potrzeb w ięźnia przy jednoczesnej specyfice zakładu karnego i niedo­ godnościach w ynikających z pozbaw ienia wolności. U w a ża m ponadto, że orzecznictwo w tego typu sprawach powinno charakteryzować się indyw idu­ alnym podejściem. W przeciwnym razie osadzeni w zakładach karnych mo­ gliby żądać diety i konkretnych artykułów żywnościowych w sposób niepro­ p orcjon aln y i n a ru sza jący porzą d ek zak ładu karnego. W konkretn ych przypadkach konieczne staje się rozważenie, czy określone zachowania pole­ gają na bezpośrednim w yrażeniu zasad danej relig ii oraz czy w yznacza ona m oralny obowiązek takiego specyficznego zachowania, a ponadto czy zacho­ w anie takie stanowi powszechnie przyjętą i akceptowalną form ę praktyko­ w ania określonego w yznania54.

52 Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortu r oraz innego okrutnego, nieludzkiego

lub poniżającego traktowania albo karania, [w:] Międzynarodowa Ochrona Praw Człowieka. Wybór źródeł, oprac. M. Balcerzak, Toruń 2007, I-A/8, s. 2.

53 Z. Zarzycki, Duszpasterstwo w zakładach karnych i aresztach śledczych, [w:] Leksykon

prawa wyznaniowego. 100 podstawowych pojęć, red. A. M ezglewski, Warszawa 2014, s. 91.

54 J. Bartoszewicz, Wolność myśli, sum ienia i wyznania w Polsce w świetle orzecznic­

twa strasburskiego, „Polski Rocznik P ra w C złowieka i Pra w a Hum anitarnego” N r 3, 2012,

Stwierdzić należy, iż w przypadku om awianej sprawy, roszczenie osadzo­ nego nie było nadm ierne i nie w yw oływ ało nieproporcjonalnych problemów dla funkcjonowania zakładu karnego. W yrok w sprawie Vartic przeciwko

R u m u n ii, uznać trzeba za swoisty kompromis pom iędzy prawem jednostki

a sytuacją wynikającą z niedogodności, będących następstwem restrykcyj­ nych zasad systemu penitencjarnego. Konieczne jest, aby osiągnąć swoistą równowagę tak, by dieta bezmięsna, która jes t istotnym elem entem przeja­ wu religijności dla konkretnych jednostek, przy jednoczesnym obowiązku państwa aby przestrzegać i respektować zasady relig ii osadzonego, nie sta­ now iła dla w ładzy zbytniej uciążliwości.

Biorąc pod uwagę zarówno stan prawny ja k i stan faktyczny, należy zgodzić się z decyzją E u ropejskiego Trybu nału P r a w C złow ieka, który w sprawie Vartic przeciwko R u m u n ii, orzekł naruszenie artykułu 9 Konwencji.

RELIGIOUSLY MOTIVATED DIET OF PRISONERS.

REFLECTIONS ON THE BACKGROUND OF THE JUDGM ENT

OF THE E UR O PE A N COURT OF THE H UM AN RIGHTS

ON THE VARTIC V. ROM ANIA

K e y w o rd s : religion, human rights, European Court of Human Rights, diet, Buddhism, priso­ ners, fam ily visits, religious feelings, religious minorities, Freedom of thought, conscience, religion and belief

S u m m a ry

The article describesthe problems of diet religiously motivated in prisons. In the introduc­ tion, b riefly characterized article 9 of the European Convention on Human Rights. Then discusses the judgment of the European Court of Human Rights on Vartic against Romania. The applicant complained o f refusing to provide a vegetarian diet required by his Buddhist beliefs, the prison authorities violated his right to manifest religion asi tis provided in article 9 o f the Convention. The Romanian Government argued that article 9 does not provide any rules diet. In its judgment, the Court concluded that the authorities had not reached a fair balance- between the interests ofthe prison authoritiesand the interests ofthe convicted person.He also stated thatthe right tomanifestreligionis to followtherules ofthe Buddhist religionconvicted. Theremainder o f this articlediscusses theissue ofdietBuddhistin the world. In conclusion,it was foundthat the European Courtof Human Rights on Vartica gainst Rom ania righ tly ruleda violation of Article 9 o f the Convention.