Wilhelm Bruchnalski

Juliusz Kleiner

Wilhelm Bruchnalski

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 36/1-2, 48-59

Wilhelm Bruchnalski był typem klasyc z nym wielkiego uczonego. T y m wyraźniej w y stępow ał w nim ów typ, że tere­ nem p rac y jego naukowej była historia literatury stojąca na pograniczu naukowości i artyzm u. Prof. Bruchnalski uznawał tylk o naukowość. W y c isk a ł niewątpliwie na swych ro zp ra ­ wach piętno osobistości silnie z arysow anej, miał w łasn y styl wysłowienia i w łasn y styl myślenia, ale subiektywizmu nigdy nie uznawał, wiedzieć nic nie chciał o impresjonizmie, odże­ gny w ał się od k r y ty k i estetycznej. Czuł się filologiem i histo­ rykiem ; miał też przeświadczenie, że tkwił w nim — zgodnie z tokiem jego studiów — praw nik zm ierzający do ścisłości pojęciowej i do system atyczności kodyfikującej.

Z namiętną i u p o rczyw ą konsekwencją, z ogrom nym z a ­ sobem erudycji, z wielką oryginalnością pomysłów, z imponu­ jącą bystrością i wnikliwością oddaw ał się filologicznemu b a ­ daniu tekstów i analizie zjawisk literackich. Z sumiennością namiętną dokonywał inw entaryzacji materiałów. Dążeniem jego w szak że najistotniejszym było wydobyw anie z dzieł, osobistości i prądów system u zagadnień podstawowych, wysnuwanie z epok i utw orów — ich teorii. Jeden z uczonych niemieckich dał dziełu teoretycznem u tytuł będący hasłem prog ram o w y m : „Historia literatu ry jak o historia problemów“ — L iteraturge­

schichte als P roblem geschichte ; można formułę tę uznać również z a hasło Bruchnalskiiego. W ydobycie hasła z nauki niemieckiej odpowiada stanowisku badacza, mimo że względem Niemców żywił zaw sze niechęć. Był niewątpliwie ten uczeń R om ana P iła ta wychow ankiem niemieckich metod b a d a w ­ c zych — i był pierw szym w Polsce pionierem owego p rze k sz ta ł­ cenia bad a ń literackich, które najpierw w Niemczech, później i poza Niemcami w y r a z znalazło w zastąpieniu „historii lite ra ­ t u r y “ przez termin „nauka o literatu rze“, L iteraturw issenschaft („umiejętność lite ra tu ry “, według określenia Bruchnalskiego). Nie prze stają c nigdy być historykiem gruntow nym , występuje w swej twórczości naukowej jako analityk, teorety k i kon­ struktor.

Był Lwowianinem i w całej swej działalnością obejmującej pół stulecia z górą, w całym s w y m życiu związany^był ze

Lwo-wem nieustannie i nierozerwalnie. Urodzony w r. 1859 ukończył lwowskie gimnazjum ’ Ul; studiował najpierw na W ydziale P ra w a , potem na W ydziale Filozoficznym. Uniwersytet lwow­ ski, świeżo odzy skan y całkowicie dla polskości, miał w tedy na terenie humanistyki dwu znakomitych profesorów-pedagogów i organizatorów, Ksawerego Liskego i Rom ana Piłata. P ierw szy w zakresie historii, drugi w zakresie dziejów literatury w d rażał m łodych adeptów w ścisłość m etody naukowej; seminaria ich stw o rzyły „szkołę lw ow ską“ badaczy, ugruntow ały panowanie skrupulatności i obiektywizmu historycznego. Ich inicjatywa, ich zdolność o rganizatorska obdarzyła Lwów dwoma to w a ­ rzystwam i, które o dtąd miały doniosłą rolę w polskim życiu n a ­ ukowym. Tw orem Liskego było Tow arzystw o Historyczne ze sw y m organem, „Kwartalnikiem H istorycznym “, Piłat w raz z poetą W ła dy sław em Bełzą i kilku innymi założył T o w a rz y ­ stwo Literackie im. Mickiewicza, którego organem był „ P a m ię t­ nik T o w a r z y s tw a “ tego, a w w. XX „Pamiętnik Literacki“. W il­ helm Bruchnalski należał do współtwórców T o w arz y stw a Lite­ rackiego; w przyszłości miał być jego wiceprezesem i dwu­ krotnie (1900— 1905 i 1918— 1934) długoletnim prezesem. Od r. 1887 do 1906 był sk ry p to rem literackim w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Wl roku 1904 po kilku latach docentury (od roku 1900), objął w Uniwersytecie lwowskim katedrę. W roku 1905 został członkiem korespondentem Aka­ demii Umiejętności, w roku 1923 członkiem czynnym. W lwow­ skim T ow arzystw ie Naukowym od chwili jego założenia prze ­ wodniczył W ydziałow i Filologicznemu. Od roku 1908 był wi­ ceprezesem, od rokii 1917 prezesem Towarzystwa Ludoznaw­ czego, od roku 1909 prezesem T o w arz y stw a Teatrów i Chórów Włościańskich. Należał także do Zarządu M acierzy Polskiej.

Ustąpiwszy z k a te d ry z powodu podeszłego wieku, żył jeszcze do roku 1938.

P ierw sza jego p raca ukazała się w r. 1884 na łamacłi „Przeglądu Pow szechnego“ ; „O źródłach niektórych utworów poetyckich polskich XV i XVI wieku“. Dała ona od razu poznać poważnego b adacza literatury staropolskiej, wskazując jej pierwow zory łacińskie, czeskie i niemieckie. Niebawem rozsze­ rzy ły się dziedziny badań; co więcej — uczony, k tó ry zawsze miał być typem specjalisty, piszącego’dla specjalistów, związał swe nazwisko z najpopularniejszą przez długie łata książką polską i —• najtańszą: opracował tekst „P a n a T ad e u sza “, w y ­ dany w r. 1888 przez Macierz Polską z intencją, by tom nie­ wiele g ro szy kosztujący dotarł istotnie „pod strz e ch y“.

Średniowiecze, wiek XVI ze szczególną predylekcją do Reja, k tó ry Bruchnalskiego pociągał sw ym bogactwem sił ż y ­ wotnych, duchem obywatelskim, tężyzną i rubasznością, Mic­ kiewicz i literatura galicyjska pierwszej połowy w. XIX — oto zakres głównych tem atów opanowanych przez badacza.,

zdoby-Pamiętnik literacki XXXVI- 4 W ilhelm Bruchnalski 4 9

w ającego stopniowo coraz wybitniejsze stanowisko, chociaż poza Lwowem za m ało znanego s z ersz y m kołom inteligencji.

Jako m ediewałista — z a ra z w początkach działalności rozw iązał jedno z zasadniczych zagadnień dotyczących piś­ m iennictwa na-szego, które musi być uznawane za część jedno­ litego piśmiennictwa chrześcijańskiego E u rop y Zachodniej: ustalił łączność z niezmiernie popularnym p odstaw ow ym dzie­ łem hagiografii, Legenda aurea Jakuba de Voragine; jej to z n aczn ą część treści zaw dzięczają i Kazania Gnieźnieńskie i Żyw ot św. Błażeja (R o zp raw y W y d z . Filologicznego A kade­ mii Umiejętności, t. XI, 1885). H istorykom średniowiecza p r z y ­ służył się, g d y w t. VI M onum entorum Poloniae uk azały się w y d a n e przez niego Calendarii C racoviensis N otae historicae

ad annorum dierum que ordinem redaciae (1892). W lat kilka­

naście potem zapalił się do badań nad „Bogurodzicą“. W „Księ­ dze pam iątkow ej M ariańskiej“, drukowanej we Lwowie w r. 1905, umieścił szkic: „Znaczenie pieśni t. z. Bogarodzicy w hymnologii polskiej“ ; był ten s z k i c 1) zapowiedzią obszer­ niejszego studium, które... nigdy nie miało się ukazać. P la n y B ruchnalskiego wielokrotnie daremnie czekały na realizację.

Celem badań n ad n a js ta rs z ą z zachow anych pieśni pol­ skich, tak niespodziewanie stającą od razu na w yżynach a r t y ­ zmu, było ustalić jej typ kościelno-literacki na tle po rów naw ­ cz y m i określić dokładnie jej formę. Skoro wyjaśnione zostały niejasne dawniej słow a drugiej zwrotki: „Twego dzieła Chrzciciela B o ż y c e “ — wyjaśnienie to wiodło do ważnego wniosku: że tylk o pierwsza strofa z w raca się do M atki Bożej, d ru g a do S y n a Bożego z powołaniem się na św. J a n a Chrzci­ ciela, że więc utw ór nie jest pieśnią M aryjną. Bruchnalski w y ­ stępuje z twierdzeniem, że jest to litania do W szystkich Świę­ tych. P r z e k o n a n y był, że pieśń tę ułożył w połowie w. XIV ja ­ kiś franciszkanin krakowski, że już w chwili powstania była litanią wielozwrotkową, że więc dalsze strofy nie są dopiero późniejszym dodatkiem (chociaż niektóre niewątpliwie pocho­ dzą z w. XV). P o g lą d ten odbiega od przyjętego w nauce na­ szej zdania, według którego n a js ta rs z y rękopis, zaw ierający dwie zwrotki, mieści całość pierw otną; ale zazn aczy ć trzeba, iż na karcie owej, na której znajdują się obie strofy, brak miejsca dla jakiegokolw iek ciągu dalszego i że niekoniecznie pisarz musiał wziąć k a rtę jako w y s ta rc z a ją c ą dla całej pieśni, że więc hipoteza B ruchnalskiego nie da się obalić na podstawie samego tylko oparcia się o przek az najdaw niejszy. Niezależnie zaś od owej hipotezy cenne są w y w o d y b adacza na tem at wersyfikacji „B og uro d zicy“.

b P o p r z e d z o n y p r zez krót kie s fo r m u ło w a n ie tez „O t. zw. B o g a ­ r o d z i c y “ ( S p r a w o z d a n ie z c z y n n o ś c i i p o s ie d zeń Akad. Umie.iętn. 1904, nr 7).

W obrębie łacińskiego piśmiennictwa szczególną sympatią darzył prof. Bruchnalski Kronikę Anonima zwanego Gallem. Ale zamierzonego studium o niej nie ogłosił; ubocznym tylko produktem rozw ażań nad ty m dziełem była ciekawa rozpraw a o Piaście, pokrew na konstrukcjom Tadeusza Wojciechowskiego

(Kwartalnik Historyczny, 1906).

Zabytkom XV w. poświęcona została rozpraw a o „P ol­ skich listach miłosnych“ (Przewodnik Nauk. i Liter. 1907). Dokładnym zaś zinwentaryzowaniem i klasyfikacją całego m ateriału wieków średnich w ramach rodzajowości literackiej na odpowiednim tle porównawczym i historycznym jest „P ol­ ska poezja średniowieczna“, jeden z przeglądów historycznych, ujmujących całość pewnych działów, przeglądów, które wzbo­ gaciły Encyklopedię polską Akademii umiejętności (t.XXI).

Doskonała znajomość średniowiecznych pojęć literackich pozwoliła na zajęcie się problematem m ającym ważne znaczenie dla całej literatury europejskiej. Z trzech podstawowych dzieł dyd ak tyczny ch Tom asza z Akwinu, Egidiusza Kolumny i W in­ centego z Beauvais — wydobył Bruchnalski za rys poetyki od­ rębnej, pisząc rozprawę p. t. „Libri de educatione principum jako źródło poetyki średniowiecznej“ (Księga pamiątkowa ku czci Orzechowicza, 1916).

Wielką wagę m ają prace przedstawiające wersyfikację naszą w poezji średniowiecznej i w w. XVI przed Kochanow­ skim. B yły to pierwsze u nas system atyczne, wyczerpujące studia o dawnej wersyfikacji, tworzące fundament dla historii wiersza polskiego: „O rymie w poezji polskiej do Jana Ko­ chanowskiego“ (Muzeum, 1885) i „O budowie zwrotek w poezji polskiej do J a n a Kochanowskiego“ (Rozpraw y W ydz. Filolog. Akad. Umiejçtn., t. XIII, 1886). Na tle średniowiecznej m etryki łacińskiej, czeskiej i niemieckiej bada autor cały materiał do­ stępny; rozpatruje m. i. ty p y trzynastozgłoskow ca i znaczenie trójdzielności w budowaniu strof.

Zbadaw szy Rejowski „Żywot Józefa“ (1886) i w sk a z a ­ wszy związek jego z pierwowzorami, głównie z dram atem hu­ m anistycznym Crocusa ‘), ogłosiwszy w Bibliotece P isarzów Polskich opracowane dokładnie wydanie „Zwierzyńca“, czte- rechsetną rocznicę urodzin p raojca literatury naszej uczcił n aj­ pierw zwięzłym szkicem p. t. „Mikołaj Rej z Nagłowic“ (1905), następnie znakom itym studium monograficznym p. t. „Rozwój twórczości pisarskiej Mikołaja R eja“ (Rozprawy W ydz. Filolog. Akad. Umiejętności, t. XXIX, 1908, i wydanie osobne 1907).

Jest to pod względem m etody naukowej naczelne dzieło Wilhelma Bruchnalskiego i jedna z najwybitniejszych pozycji w naszej wiedzy o literaturze. N arracyjnem u traktowaniu auto­ rów przeciw stawiło się tutaj konsekwentne przeprowadzenie

Wilhelm Bruchnalski 5 1

0 Źródła te w s k a z a ł je d n o c z eśn ie W ł a d y s ł a w Nehring.

umiejętnej analizy na niezwykle rozległym tle porów naw czym i uwieńczenie jej syntezą. Na pytanie: „Kim był R e j'4 — od­ powiedź ścisłą daje tu naukowiec z ż y ty z kulturą starożytną, średniowieczną i renesansową.

Na podstawie w yznań Reja i jego p raktyki autorskiej stw ierdza badacz, że źródłem trudu pisarskiego była u niego etyka, z k tó rą się zespoliła bezinteresowność, „ a bdy kac ja ze sła w y św iato w ej“. Z etyki płynęła skłonność do „mentorowania i p recep toro w an ia“ — i k a z ała całej twórczości pójść torami parenetyki.

Z kolei ro zp raw a daje rzut oka na literaturę m oralizator­ ską czyli p aren ety czn ą zarów no grecką, rzy m sk ą i bizantyńską, jak średniowieczną i renesansow ą: zbija p rz y tym twierdzenie, jakoby renesans p rzetw o rzy ł całkowicie moralistykę, i udo­ wadnia o rganiczny związek p a re n e z y wieku XVI z ideałami i formami literackimi epoki poprzedniej. Ze średniowieczem łą c z y się Rej niewątpliwie, ale w miarę rozwoju ■— i to jest szczególnie w a ż n y m wynikiem analizy przeprow adzonej — coraz silniej zazn a c z a się związek z renesansem, którego ide­ ałowi, „dworzaninowi“ doskonałemu, w znacznej mierze odpo­ wiada Rejowski „człowiek poczciw y“. Rozpatrzenie zaś w s z y s t ­ kich dzieł p isarza ujaw nia w nim nieświadome zapewne, ż y ­ wiołowe, niemniej przecież w yra ź n e i konsekwentne dążenia do uniwersalności. P o le ga ta uniwersalność na łączeniu tem a ­ tyki świeckiej i duchownej, na zw racaniu się do różnych w a rs tw i do różnych ro dzajów ludzi w Polsce, na coraz peł­ niejszym i ogólniejszym wizerunku człowieka doskonałego i — co może najw ażniejsze — na objęciu w szystkich rodzajów literackich, jakimi posługiwała się dotąd parenetyka. Synteza ro z p ra w y uplastycznia sy ntetyczność pisarskiego plonu Rejo­ wego. Jeśli po staw im y pytanie — mówi prof. Bruchnalski — „czy literatura polska XVI w. zdobędzie się na p isa rz a n a d a ­ jącego narodowi swemu albo przynajm niej jego części n aj­ istotniejszej kodeks czy sy stem zachęceń, któ ry c h dzierżąc się P olak stanie się człowiekiem doskonałym, będziemy mogli odpowiedzieć, że spełni się to na praojcu poezji i prozy polskiej“ .

O d y w m ądrej, choć rubasznej fizjonomii Mikołaja Reja u k a z y w a ł b adacz pewne r y s y Odrodzenia, zbliżał go nie do renesansistów włoskich, ale do pełnego powagi starohuma- nizmu niemieckiego. Sym patię ż y w ą miał dla tego prądu i dał jej w y r a z w głębokiej, wnikliwej c h a ra k te ry s ty c e „Kopernika jako przedstaw iciela epoki przełom u“ (Archiwum Tow. Nauk. we Lwowie, dział I, t. I, i odbitka osobna. 192Л). Wielkiego a stron o m a uw ażał za twórcę poematu Sep tem siderci i zajął się symboliką tego cyklu (Kopernik jako uniwersalista i autor poematu S ep tem sidera — Książka zbiorowa „Mikołaj Koper­ nik“, 1924).

W ilhelm Bruchnalski _{5 3}

Inne zasługi Bruchnalskiego w stosunku do dawniejszej literatury, to świetne studium o teorii literackiej złotego okresu p. t.: „Pojęcie i znaczenie poezji u poetów polskich w. XVI“ (Eos, 1900), to ro zp raw a o „Pięknej kobiecie w poezji Kocha­ nowskiego“ (w „Munera philologica L. Ćwikliński“, 1936), w y ­ kazująca u poety czarnoleskiego górowanie ideału piękności moralnej i podająca renesansowe w zory jego koncepcji kobie­ cego piękna; to doskonałe wydanie (w r. 1897) ciekawego a zapomnianego przedstawiciela bajki: „Marcina Błażewskiego Setnik przypowieści uciesznych“ z r. 1608, p rzy czym wstęp daje dokładne wskazanie stosunku do włoskiego oryginału, to przypomnienie, że najdaw niejszym polskim kazaniem politycz­ nym była zaginiona coniio biskupa Samuela Maciejowskiego na sejmie 1543 r. (Najstarsze polityczne kazanie polskie, P r z e ­ gląd Teol. 1920), to wreszcie inwentaryzujące przegląd y bo­ gate, pomieszczone w Encyklopedii Akademii Umiejętności, w tomie II edycji pierwszej: „Epistulografia“, „ P a n e g iry k “ , „Rozwój w ym ow y w Po lsce“. Pierw sze w nauce naszej w y ­ odrębnienie epistulografii zawiera ustępy o walorze odkryć; w arto wspomnieć, że jej historyk zwrócił pierwszy uwagę na wielkie znaczenie, jakie dla obrazu kultury naszej mają

epistnlae dedicatoriae, listy dedykacyjne (Epistulografia jako

źródło literatu ry renesansowej. Pam . Zjazdu Hisitor. Liter, im. Reja, 1910). Zamierzał w y d ać ich kodeks i opracować je dokładnie; był to jeden z jego nie zrealizowanych planów. Historia panegiryku pozwoliła wymową cyfr obalić mylne przeświadczenie, iż w w. XVII panegiryk górował w naszym piśmiennictwie. (Obok p rac y przeznaczonej dla Encyklopedii ogłoszone także zostało studium „Z dziejów panegiryku w P o lsce“, Kwartalnik Historyczny, 1916). „Rozwój w y ­ m ow y“ nie jest taką nowością, tym bardziej w szakże impo­ nuje bogactwem materiału.

Poezji stanisławowskiej spłacił prof. Bruchnalski d a ­ ninę, w y d a ją c w r. 1921 „Myszeidos pieśni X “. Ed ycja ta dwa ma w a lory: ozdobiona jest 24 ilustracjami Norblina, które miały uświetnić tekst poematu jeszcze w w. XVIII, a staiły się dostępne ogółowi dopiero w w. XX — i poprzedzona jest wstępem, którem u nie takie skromne określenie się należy, lecz miano monografii. Nie na wszystkie jej tezy zgodzić się można: nie da się u trz y m ać twierdzenie badacza, jakoby „M yszeis“ nie miała ostrza pamfletowo-satyrycznego, skie­ rowanego przeciw ko Stanisławowi Augustowi; za to znako ­ micie w y pad ła c h a ra k te ry s ty k a stylu p arodystycznego i typu epiki „heroi-komicznej“. W spomnieć też w arto o popularnym wydaniu „Pism “ Karpińskiego w wyborze (1896, W y d a w n ic ­ two M acierzy Polskiej).

Najbardziej z pośród autorów polskich umiłował B ruch­ nalski Mickiewicza i jemu też najwięcej poświęcił trudu b a ­

dawczego, uwieńczonego trw ałym i zdobyczami. Jeżeli „Roz­ wój twórczości pisarskiej M ikołaja R e ja “ reprezentuje na j­ pełniej typ b adań uczonego, to drugie miejsce należy się rozprawie „Mickiewicz — Niemcewicz“ (Pamiętnik Literacki, 1904— 1906, i odbitka, 1907).

Ośrodkiem studium jest w ykazanie wpływu Niemcewi­ cza na wileńsko-kowieńską twórczość wielkiego rom antyka. Ale to tylko podstaw a, tylko punkt wyjścia dla rozległego gm achu w yw odów naukowych. W ięc przede w szystkim tu­ taj dopiero jasno w ystąpiła rola Niemcewicza w rozwoju po­ ezji naszej i zw łaszcza doniosłość jego „Śpiewów historycz­ n y c h “ w kulturze polskiej. Ciekawe są i w ażne pokrew ień­ stwa, nie sam ych jedynie ballad Mickiewiczowskich, ale także „ G r a ż y n y “ i Chóru Młodzieńców w „Dziadów“ części pierwszej z utw oram i niestrudzonego pisarza-obyw atela; ciekawe jest zaznaczenie, że dzięki jego przekładowi żartobliw y poemacik P o p e ‘a o puklu p o rw an y m oddźwięk znalazł w obrzędzie „D ziadów “. Znacznie ważniejsze są rozw ażania nad istotą ballady, nad procesem k ształtow ania się utworów ballado'- wych Mickiewicza i nad stylem poetyckim ; nie obojętne są również — mimo zbyt pedantycznej drobiazgowości — ze­ stawienia w zakresie techniki rymowania.

Dwie ro z p ra w y poświęcone z ostały „Dziadom “ wi­ leńskim (P rz y c z y n e k do genezy „D ziadów“ wileńskich, Pam . Liter. 1911 — P r z y c z y n k i do genezy „Upiora“ i drugiej czę­ ści „D ziadów“ , Księga pam iątkow a U niwersytetu lwowskiego, 1911). W ś ró d ich twierdzeń jedno m a wagę drogow skazu dla właściwego ujęcia typu dram aty czn ego : ujawnienie s tru k tu ry m isteryjnej poematu. W ięc nie idzie o szukanie drobnych czy pow ażniejszych reminiscencji literackich >— idzie o to, by związać utw ór z wielką tra d y c ją d ram atu chrześcijańskiego. P ło d n y m o kazał się ten drogow skaz dla późniejszych badań. Nie b rak z re sz tą i stwierdzenia reminiscencji; znalazJo się źródło niemieckie „Upiora“ i C zarnego Strzelca. Później do listy źródeł ..Dziadów“ dołączył badacz C hateaubrianda (Mic­ kiewicza „ D z iad y “ wileńskie wobec C hateaubrianda powieści ,.Atala“ i „René“. Księga pam iątkow a ku czci O. B alzera 1925).

Na „ G ra ż y n ę “ i na „Konrada W a lle n ro d a “ rzucił B ru c h ­ nalski nowe światło w dwu opracowaniach monograficznych. W istotne bowiem monografie urosły w stępy i objaśnienia edycji, które w r. 1922 ogłosiło W y daw nictw o Zakładu N aro­ dowego im. Ossolińskich. Genezę „ G r a ż y n y “ omówił już za młodu w Spraw ozdaniu tegoż Ossolineum ( 1889) i jednocześ­ nie w Pam iętniku I o w . Liter. im. Mickiewicza (t. III) w y d r u ­ kował tekst na podstawie autografu. T e raz wyczerpująco przedstaw ił szereg kwestii ważnych, związał poem at z pseu- doklasycznym i próbami epickimi, udowodnił, że studencka recenzja „Jagiellonidy“ nie b y ła bez znaczenia dla poety, że

W ilhelm Bruchnalski _{5 5}

i sam a „Jagiellonida“ Tomaszewskiego, i rozważania na jej temat z a w a ż y ły na kształtowaniu powieści litewskiej i na jej podstaw ach teoretycznych; wykazał, że wspomniany w „Panu T adeuszu“ Stryjkowski decydująco podziałał na historycyzm Mickiewicza. B ogatszą jeszcze treść m a wstęp do „Konrada W allen ro d a“ ; przedstaw ia poetykę tw órcy w zakresie powie­ ści historycznej; uw ydatnia i piętno osobiste dzieła, i p o k re ­ wieństwa literackie (m. i. zestawia młodość W a ltera i młodość Joasa z „Atalii“ Racine‘a; dokładnie uwzględnia źródła histo­ ryczne, zwłaszcza Kotzebuego dzieje Prus, które podsunąć na­ wet m ogły myśl, że uprawnione było chwytanie się z d ra d y przez naród zgnębiony; znana już dawniej, przez samo zresztą m otto ujawniona łączność z ideologią Machiavellego tutaj dopiero zy sk ała pełne oświetlenie, p rzy czym Bruchnalski nie tylko z „Księciem“ się liczył, lecz i z drugim .ważnym dziełem hi­ sto ry k a florentyńskiego, Discorsi sopra la prim a decade di

Tito Livio. Źródła historyczne „Konrada W a llen ro da “ b yły

już tem atem rozpraw y drukowanej w r. 18S9 w tomie И P a ­ miętnika Tow. Liter. im. Mickiewicza. Torn V tego P a m ię t­ nika zawierał przyczynek drobny do genezy poematu, „Mic­ kiewicz a M oore“ (1891), a w r. 1904 dwa num ery lwowskiego „Słowa Polskiego“ przyniosły nawet szkic syn tetyczny o po­ tężnym, tragicznym utworze.

W ogóle — sporo było rozpraw i szkiców Bruchnalskiego na tem at twórczości Mickiewicza: „Reminiscencje w P a n u Tadeuszu z Homera, W ergiliusza i T a s s a “ (Pamiętnik Tow. Liter., t. И, 1888), „Zdania i uwagi Anioła Szlązaka w p rz e ­ kładzie A. Mickiewicza“ (tamże, t. III, 1889), „Kilka m otywów ludowych w poezji Mickiewicza“ (tamże, t. VI, 1898), „Wliersz i pióro dane Mickiewiczowi przez Goethego 1829 r.“ (Słowo Polskie, 1904). (W ydobycie dwuwiersza „Do Mickiewicza“ z edycji zbiorowej Goethego pozwoliło zmyśloną relację O dyńca zastąpić wiadomością prawdziwą.)

A jakby pendant do najwcześniejszej z tych rozpraw, omawiającej reminiscencje w „Panu T adeuszu“ , ukazują się w pół niemal wieku później, w r. 1936, „Paralele niektóre mię­ dzy P a n e m Tadeuszem a Męczennikami“ (Księga P am iątkow a ku czci L. Pinińskiego).

P r a c y bad acza to w a rz y sz y p rac a w ydaw cy. Roman Piłat za naczelne zadanie T o w arz y stw a Literackiego im. M ic­ kiewicza uważał prawdziw ie naukową, k ry ty c z n ą edycję dzieł poety. Na w alnym zebraniu r. 1888 Wilhelm Bruchnalski przedstaw ił referat swój, przydzielony mu przez P iłata: „O k r y ty c z n y m wydaniu pism Mickiewicza“ ; Bruchnalski też ustalił podstawowe z a sa d y edycji, odpowiadające n ajw yższym w ym aganiom naukowym. W ydaw nictw o m ające objąć dw a­ naście tomów zaczęło wychodzić w r. 1893. W ogłoszonym wtedy tomie trzecim „ G ra ży n ę “ opracował Bruchnalski; on

również opracow ał tom drugi (1900), z a w ierający „W iersze pisane 1824— 1855“ ; zarów no w stępy jego jak objaśnienia nie straciły dotąd swej w artości; on wr-eszcie po śmierci Piłata na podstawie rękopisów zm arłego uczonego w yd ał tom piąty i szósty, „ P a n a T a d e u s z a “. (Dalsze tom y niestety nie miały

się ukazać.)

G d y zaś w państwie polskim Sejm U staw odaw czy na wniosek posła Anusza uchwalił w r. 1920 wydanie wszystkich dzieł Mickiewicza na koszt pa ństw a i gdy w skład komitetu redakcyjnego weszli A rtu r Górski (jako przew odniczący), W ilhelm Bruchnalski i Stanisław Pigoń, znowu prof. Brucli- nalski sformułował z a s a d y naukowe tego t. zw. „wydania sejm ow ego“ i ogłosił w r. 1923'p rzem yślan ą gruntownie i re ­ p rezentującą w y ż y n y ścisłości filologicznej „Próbę kanonu w ydaw niczego w zastosowaniu do zbiorowej edycji „Dzieł w sz y stk ic h “ Mickiewicza“ (Pamiętnik Liter., t. XX, i odbitka).

W ś ró d p rac o Mickiewiczu grupę odrębną stanowią te, które za jm o w a ły się znajomością jego poezji i oddźwiękami ich na terenie Galicji i g rom adziły m ateriał dla zbadania re­ cepcji Mickiewicza: „Dwie współczesne wiadomości o Mickie­ wiczu w Rozm aitościach L w ow skich“ (Pam. Iow. Liter, im. Mickiewicza, t. IV, 1890); „Sąd Galicjanina o Mickiewiczu z lat 1822— 1824“ (tamże t. V, 1891), „Pierw sze utwory- Mi­ ckiewicza naśladow ane w literaturze galicyjskiej 1822 — 1830“ (Sprawozd. Zakładu Naród. im. Ossolińskich za r. 1894), „So­ nety Mickiewicza w literaturze galicyjskiej w latach 1827 — 1828“ (Pam. Tow. Liter. im. Mickiewicza, t. VI, 1898), ,,Z tra d y c ji galicyjskiej o dziełach Mickiewicza“ (tamże), w reszcie synteza i obfite dopełnienie a rtykułów poprzednich: ..Mickiewicz w literaturze galicyjskiej 1822— 1855“ (Z nad Wilii i Niemna, Książka zbiorowa, 1906).

Niebawem literatura galicyjska miała w znacznie w y ż ­ szym stopniu, nadmiernie pochłonąć energię uczonego. G dy zbliżała się setna rocznica założenia urzędowego dziennika polskiego Galicji, „G azety Lw owskiej“ , istniejącej nieprzerw a­ nie od r. 1811, pow stał projekt upamiętnienia rocznicy przez ^ o r o g r a f i c z n e opracow anie dziejóiw g a z ety oraz jej literac­ kich i naJukowych dodatków. Prof. Bruchnalski był red a k to ­ rem „Stulecia G a z e ty Lw ow skiej“ i w dwu jego olbrzymieli foliantach pomieścił t r z y monografie: „Czasopiśmiennictwo galicyjskie 1773— 1811“ (1911), „Historię G azety Lwowskiej, 1811— 1848“ (1911) i „Historię Rozmaitości (dodatku literac­ kiego) 1817— 1859“ (1912).

Sa to p rac e pomnikowe. One dopiero k reślą drobiazgowo dzieje naszego czasopiśmiennictwa, ooicraiac je na szerokim tle porów n aw czy m i historycznym . One też wskazują drogę w łaściwego ustalenia, co kulturze polskiej dała Galicja. C en n y iest zw łaszcza ogólny obraz czasopism polskich z po­

W ilhelm Bruchnalski _{5 7}

czątku w. XÏX i rozdział początkowy o „Rozmaitościach“, om aw iający publicystykę literacką. U w ydatniają się dzięki perspektywom rozległym porównawczego oświetlania ty p y n aszych periodyków. W y ra ź n a staje się nie zauważona przed tym rola Feliksa Bentkowskiego, inicjatywa now atorska tkwiąca w jego „Pamiętniku W a rsz a w sk im “. A całość — to kopalnia szczegółów, z której czerpać bedzie niejeden historyk literatury i kultury. Niewątpliwie podziw ogarnia wobec tej erudycji i pracy, ale — z podziwem łączy się żal. Przecież te folianty, do k tórych za jrzą zapewne badacze, b y znaleźć jedną i drugą i dziesiątą informacje, ale których nikt nie czyta w całości, to rozmiarami najw iększe dzieło Bruchnal- skiego: 278 stron folio czyli kilka tomów zwykłego formatu, gdy „Rozwój twórczości R e ja “ m a stron 85 wielkiej ósemki, „Mickiewicz—Niemcewicz“ stron 132... Budzi się myśl, że nie zdobył się wielki uczony na realizację różnych swych w a ż ­ nych pomysłów naukowych, zużył natomiast ogromną sumę enórgii na drobiazgowe wykonanie p ra c y żmudnej o mniej­ szym niewątpliwie znaczeniu. Pam iętać jednak trzeba, iż praca filologa i historyka i w ogóle p rac a naukowa na podo­ bieństwo życia p r z y ro d y b y w a często ro zrzutnym szafowa­ niem energii, zużywaniem jej na drobiazgi — i że nieraz tą rozrzutnością płaci za możność osiągania rzadkich wyników cennych...

W obec zbliżającego się stulecia udostępnienia Biblioteki Ossolińskich dla publiczności (w r. 1827) Bruchnalski, któ rv rocznice założenia Zakładu Narodowego (w r. 1817) uczcił z w a rty m szkicem w czasopiśmie „Ex-Libris“ (1918), planował wielką monografie o tvm instytucie, będącym twierdzą i świą­ tynią polskości; w y d a ł iednak tvlko zbiór dokumentów: „Za­ kładu Narodowego im. Ossolińskich ustawy, przywileje i rze­ czy dziejów jego dotyczące“ (1928).

Do kręgu prac* z zakresu literatury galicyjskiej należy także w ydanie młodzieńczych poezji patriotycznych K acz­ kowskiego z r. 1846, pozostałych w rękopisie, „Pieśni z otchłani“ (1920); wstęp i tutaj posiada wybitną wartość naukową.

Jedną tylko rozprawą obdarzył badacz twórcę „ Iry ­ diona“ ; ale rozprawie tej, napisanej w jubileuszowym roku 1912, należy się trw ałe i dostojne miejsce w literaturze o K ra ­ sińskim i w literaturze o romantyzmie. „W izia Krasińskiego“ (Pam. Liter., 1913). analizę znamiennych widzeń z aw artych w poezji autora „Nie-Boskiej komedii“ łączącą z porów naw ­ czym m ateriałem znakomicie dobranym — to jedna z prac sięgających w istotę rom antycznego świata poetyckiego.

Należał Bruchnalski do historyków sądzących, że do badań nadaje się dopiero to, co należy do nieaktualnej już przeszłości. To też w yjątk o w o tylko zw racał się do autorów

bliższych czasowo. W dwa lata po śmierci Lenartowicza, w r. 1895, w y d a ł jego poezje. Kilku szczegółami uzupełnił bio­ grafię M ieczysława Rom anowskiego w pięćdziesiątą rocznicę styczniowego powstania („1863“). Ogłosił „P rzy czy n ki do biografii i listy “ W a le re g o Łozińskiego (Pam. Liter. 1925). Złożył hołd Sienkiewiczowi (Kurier Lwowski 1917).

Do literatu ry porom antycznej na równi z rom antyczną sięgnął, ukazując „Kościuszkę w wizjach poetyckich“ (Słowo Polskie, 1921) i pisząc w dziewięćsetlecie zgonu Chrobrego rozpraw ę „Bolesław C h ro bry a poezja po lsk a“ (Książka zbio­ row a „Bolesław C h ro b ry “, 1925); szczególną uwagę zwrócił tu na „Króla Z a m c z y s k a “. Studium osobne poświęcił p rz y tej sposobności „Legendom poetyckim o C hrob rym w g ó ra c h “ (Słowo Polskie, 1925 i 1926), ich pokrew ieństwu z niemiec­ kim podaniem o uśpionym cesarzu F r y d e ry k u . W ten sposób z literatu ry p rzeszedł do folkloru. Zawsze skłonny do ścisłego rozgraniczania terenów naukowych, zwalczał tych, co folklor włączali do dziejów litera tu ry; nie znaczyło to jednak b y n a j­ mniej, b y sam nie interesował się żyw o twórczością ludową i w ogóle kulturą ludu. P ię k ny m w y ra z e m tych zainteresowań było studium związane częściowo z Mickiewiczem; „Pióro jako ozdoba w ojaków i junaków i t. zw. prośba o pióro“. D ru ­ kow ał je w „Ludzie“ (t. XI) w r. 1905. Kilkakrotnie zresztą jawi się na k a rta c h tego organu etnologii polskiej nazwisko Bruchnalskiego: „Diabeł w O kszy 1649“ w tomie VII (1901), „Emilia P la te ró w n a jako fo lklorystka“ w tomie XII (1906), „Z pamiętnika M. M a rk s a W itebszczanina“ w tomie I serii drugiej (1922) — interesujące w yjątki z rękopisu, na którym o p a rty jest również artyk u ł o Emilii Platerównie, „Jeden z niezapisanych p rzesąd ó w myśliwskich i ry b ack ich“ (1926).

B y uzupełnić ten obraz twórczości naukowej, należy jeszcze dodać, że Bruchnalski w t. II Nauki Polskiej (1920) w sposób z n akom ity ujął „ P o trz e b y umiejętności literatury polskiej“ , że redag ow ał Pilatow sk ą „Historię literatury pol­ skiej“ , po śmierci a u to ra w y d a w a n ą przez grono dawnych uczniów, że nie cofał się przed pracam i bibliograficznymi (Bibliografia mariologii polskiej od wynalezienia sztuki d ru ­ karskiej do r. 1902 — w Księdze pamiątkowej Mariańskiej, 1905), że w z w artych, trafnych c h a ra k te ry s ty k a c h utrwalał pamięć R o m a n a Piłata, Antoniego Kaliny (Kwartalnik Histor.,

1906), Antoniego Małeckiego (Archiv fiir slavische Philolo­ gie, 1914), B ronisław a C zarnika (Pam. Liter., 1918), Antoniego Pro c h ask i (Słowo Polskie, 1921), że opracow ał tek sty kilku tomików ,,Wielkiej Biblioteki“ , że znaczną ilość artykułów o literaturze i języku polskim umieścił w Encyklopedii M a­ cierzy Polskiej, w Encyklopedii Kościelnej i w Wielkiej Ilu­ strowanej Encyklopedii i że niekiedy pisyw ał recenzje gruntowne.

W yłania się z tej obfitości prac drukowanych w yrazisty wizerunek uczonego wielkiej miary. Ale w pełni znali go n a ­ prawdę tylko jego słuchacze uniwersyteccy, wśród których znajdowali się także przyszli wybitni profesorowie i docenci. W y k ła d y jego i wiedzą darzyły, i bogactw em podniet. Św iet­ nie prowadzone seminaria i długie, godzinami niekiedy trw a ­ jące rozmowy, żartam i urozmaicone, wprow adzały w w a r ­ sztat p rac y badawczej i otwierały perspektyw y pobudzające. Kontynuując pracę Rom ana Piłata, rozszerzając i pogłębiając jej dziedziny i nadając swej działalności zawsze odrębne ce­ chy indywidualne, był Wilhelm Bruchnalski dla uczniów swoich m istrzem prawdziwej naukowości.

Juliusz Kleiner Wilhelm Bruchnalski g g