ISSN 1509-1619
Maágorzata Kurianowicz
Instytut Filologii WschodniosáowiaĔskiej Uniwersytet w Biaáymstoku
MODERNIZACJA FORM IMPERATIVU
NA PRZYK àADZIE CERKIEWNOSàOWIAēSKICH DRUKOWANYCH TEKSTÓW EWANGELICZNYCH
1Key words: Church Slavonic language Russian recension, old printed editions of Gospels, the im- perative
Przedmiotem niniejszej analizy porównawczej są cerkiewnosáowiaĔskie formacje imperatywne, wyekscerpowane z dwóch starodruków ewangelicznych2. Poddane analizie teksty powstaáy w ciągu dwóch stuleci i naleĪą do jednej, ruskiej redakcji. Pierwszy to Biblia Ostrogska3 z 1581 roku, z terenu paĔstwa polsko-litewskiego – jedno z najwczeĞ- niejszych wydaĔ drukowanych wszystkich ksiąg Pisma ĝwiĊtego, a drugi to synodalny Ewangeliarz JabáeczyĔski4 z 1771 roku – wyszedá on spod prasy mnichów Kijowsko- Pieczerskiej àawry.
Patrząc z perspektywy czasu na historiĊ rozwoju jĊzyków sáowiaĔskich, moĪna zauwaĪyü, Īe jĊzyk cerkiewnosáowiaĔski (cs.) redakcji ruskiej stanowi pomost miĊ- dzy jĊzykiem staro-cerkiewno-sáowiaĔskim (scs.) a wspóáczesnym jĊzykiem rosyjskim.
Z tego wzglĊdu cerkiewszczyzna w wydaniu ruskim, tkwiąc korzeniami w staro-cer- kiewno-sáowiaĔskim wzorcu, swoimi gaáĊziami siĊgaáa i czerpaáa początkowo z jĊzyka staroruskiego, a obecnie z jĊzyka rosyjskiego. Efekt tych relacji zostaá zarejestrowany miĊdzy innymi w sposobie tworzenia form imperativu.
1 Niniejsza publikacja powstaáa ze Ğrodków MNiSW na naukĊ, w ramach grantu promotorskiego nr N N104 0577438 pt. „Biblia Ostrogska i XVIII-wieczna Ewangelia klasztoru w Jabáecznej – cerkiewno- sáowiaĔskie zabytki redakcji ruskiej”.
2 O historii powstania i wydaniach pierwszych drukowanych tekstów biblijnych na obszarze wschod- niej sáowiaĔszczyzny zob. M. Kurianowicz [2012: 27–35].
3 Biblia Ostrogska (dalej: BO). Zob. mikrofilm Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego 16 235 na podstawie egzemplarza o sygn. 612.105. HistoriĊ powstania BO przedstawia miĊdzy innymi ə.Ⱦ. ɂɫɚɟ- ɜɢɱ [1990: 3–17].
4 Ewangeliarz JabáeczyĔski (dalej: EJ) znajduje siĊ obecnie w stauropigialnym Prawosáawnym Klasztorze Ğw. Onufrego w Jabáecznej (woj. lubelskie).
Tryb rozkazujący w jĊzyku scs. tworzony byá za pomocą suÞ ksu dla czasowni- ków singularis (sg.) klasy I, II, III i IV oraz pluralis (pl.) klasy III i IV, lub teĪ za pomocą suÞ ksu dla czasowników pluralis i dualis (du.) klasy I, II i czĊĞci V ( ). Czasow- niki atematyczne (klasy V), tworząc rozkaĨnik liczby pojedynczej, przybieraáy suÞ ks
* , wywoáujący jednoczeĞnie alternacje spóágáoskowe. W pozostaáych formach ß eksje poprzedzone byáy suÞ ksem .
Materiaá egzempliÞ kacyjny reprezentują w wiĊkszoĞci formy 2 os. sg., 1 os. pl., 2 os. pl. oraz 2 os. du. W BO w ogólnych zarysach pozostają one wierne scs. wzorcom.
Co siĊ zaĞ tyczy jĊzyka EJ, to korektorzy dokonali w tym wzglĊdzie jego konsekwentnej modernizacji.
W przytoczonym poniĪej materiale uwidacznia siĊ wzajemny wpáyw róĪnych form imperativu (tab. 1).
T a b e l a 1 Wzajemny wpáyw róĪnych form imperativu
Klasa Temat Scs. BO EJ
2 os.
sg.
I, II III IV V
-o-/-e-; -no-/-ne- -jo-/-je-
-i- -ø-
W starodrukach w wiĊkszoĞci przypadków utrzymaáy siĊ formy imperativu 2 os. sg.
ze scs. ß eksją , por. (BO => EJ): => (J 1:44), (Mt 6:13),
(Mt 9:6), (Mt 9:6), (Mk 5:8), (Mt 9:6), (àk 7:13), (Mt 6:17), (àk 14:8), (Mt 2:13), => (àk 7:8),
(Mt 6:6), (àk 1:44). Jednak w BO czasowniki klasy III, których temat zakoĔczony jest na samogáoskĊ, obok typowych form dla scs. imperativu z koĔcówką , por. => (J 19:3), posiadają równieĪ wariantywną ß eksjĊ 5, por.:
(àk 8:50) oraz (Mk 5:36); (àk 18:39) oraz =>
(Mt 9:27); (àk 12:32; J 12:15) oraz (Mk 5:36), która dla EJ stanowi jĊzykową normĊ.
Czasowniki atematyczne oraz nie zostaáy poĞwiadczone w Īadnym ze starodruków, a (2 uĪycia: àk 14:18, àk 14:19) tworzy imperativus 2 os. sg. na wzór czasowników tematycznych, np.: (àk 14:19) lub teĪ wariantywnie w BO (àk 14:18). W związku z tym, Īe imperativus czasownika tworzony byá nie od tematu praesentis, a od futurum, jego formy zostaną scharakteryzowane poniĪej.
Na uwagĊ zasáuguje 2 os. sg. imperativu czasownika atematycznego , który w BO poĞwiadczony zostaá w formie zarówno zgodnej ze scs. wzorcem, por.: =>
(J 4:10, 4:15) – odnotowano 17 uĪyü, co stanowi 68%, jak i nowej, z dyspala- talną spóágáoską , por.: => (Mt 6:11, àk 14:9), =>
(àk 16:2), (J 4:7, 9:24) – odnotowano 5 uĪyü, co stanowi 20%. EJ pod
5 Szerzej na temat grafemu zobacz 2 os. pl. oraz przypis 9.
tym wzglĊdem zachowuje peáną zgodnoĞü ze scs. paradygmatem koniugacyjnym. Dodat- kowo, zarówno w BO, jak i EJ poĞwiadczone zostaáy 3 formy (okoáo 12%) typu =>
(Mt 5:42), (àk 18:22), (àk 6:30) bĊdące rezultatem wpáywu imperativu czasowników III klasy. Jak stwierdza ȼ.ȼ. ɂɜɚɧɨɜ, forma odnotowana zo- staáa w zabytkach religijnych bardzo wczeĞnie. Jej Ğlady odnaleĨü moĪna w Ewangeliarzu Ostromira (1056–1057)6. Na wzór scs. czasowników atematycznych typu rozkaĨnik 2 os. sg. tworzony byá przez czasownik klasy IV z tematem : (Mk 11:21).
T a b e l a 2
Temat Scs. BO/EJ
3 os.
sg.
I, II III IV V
+ verbum
W związku z tym, Īe imperativus dla 3 os. sg. (tab. 2) byá toĪsamy z 2 os. sg.7 zaist- niaáa potrzeba rozróĪnienia homonimicznych form [ɂɜɚɧɨɜ 1983: 357]. Dlatego teĪ roz- kaĨnik 3 os. zostaá zastąpiony przez formy opisowe skáadające siĊ z czasu teraĨniejszego/
przyszáego czasownika i poprzedzającej go partykuáy , por: =>
(Mk 12:19), (Mt 15:6), (Mk 4:9),
[…] (J 7:37), (Mt 5:31), […]
(Mk 11:14). Wyjątek stanowi czasownik (por. niĪej) oraz jeden zapis zareje- strowany przez starodruki w scs. formie =>
(EJ, J 8:7).
T a b e l a 3
Klasa Temat Scs. BO/EJ
1 os.
pl.
I III/IV
V
-o-/-e- -jo-/-je-; -i-
-ø- –
Zaobserwowane zmiany w stosunku do scs. wzorca dotyczą czasowników klasy I, które pod wpáywem 3 os. sg. indicativu [Ʉɭɡɧɟɰɨɜ 1953: 280] utworzyáy formĊ impe- rativu wyáącznie za pomocą suÞ ksu 8, por.: (Mk 1:38), =>
(àk 8:22, 2:15), (Mt 21:38, Mk 12:7). W związku z tym, wyodrĊbnienie rozkaĨ- nika moĪliwe jest wyáącznie na podstawie kontekstu. Nieliczne formy 1 os. pl. (tab. 3) pozostają wierne scs. wzorcom, por.: (àk 15:23), =>
6 Co wiĊcej, w wielu czasownikach klasy IV forma ta byáa zbieĪna z formą aorystu.
7 Ʉ.ȼ. Ƚɨɪɲɤɨɜɚ uwaĪa, Īe forma 3 sg. z koĔcówką - pojawiaáa siĊ w tekstach wyáącznie w sytu- acji, kiedy w funkcji podmiotu wystĊpowaá rzeczownik oznaczający „boską siáĊ”: , [Ƚɨɪɲ- ɤɨɜɚ, ɏɚɛɭɪɝɚɟɜ 1981: 313].
8 RóĪnicy w momencie powstawania starodruków miĊdzy i juĪ nie byáo: wymawiano jak [ɂɡɨɬɨɜ 2007: 72]. Zapis ten moĪna wiĊc traktowaü jako zmianĊ graficzną, a nie gramatyczną.
(Mk 9:5), (àk 2:15). Czasowniki atematyczne w 1 os. pl. imperativu nie znala- záy poĞwiadczenia w starodrukach. Jednak najczĊĞciej, jak rejestrują to poddane anali- zie teksty ewangeliczne, forma 1 os. pl. imperativu tworzona byáa w sposób opisowy,
por.: (J 11:16), => (Mk 5:12),
=> (Mt 17:27), (J 6:30).
T a b e l a 4
Klasa Temat Scs. BO EJ
2 os. pl. I, II III IV V
-o-/-e- -jo-/-je-
-i- -ø-
Imperativus 2 os. pl. (tab. 4) czasowników I i II klasy utworzony zostaá w BO we- dáug scs. wzorca – tylko za pomocą suÞ ksu , natomiast w EJ wykorzystany zostaá suÞ ks , bĊdący efektem procesu wyrównawczego, który nastąpiá w obrĊbie czasowni- ków klasy III/IV oraz I/II, por.: => (Mk 9:20), =>
(Mt 13:30), => (Mt 8:32), => (J 21:12), =>
(Mt 7:13), => (J 2:8), => (Mt 22:13),
=> (Mt 22:9), => (Mt 11:29), =>
(Mt 10:14), => (Mk 12:38); =>
(Mt 26:46). Jak odnotowuje ȼ.ȼ. ɂɜɚɧɨɜ [1983: 357], proces ten moĪna zaobserwowaü juĪ w XIII-wiecznych zabytkach. Analogiczne wyrównanie miĊdzy koniugacjami, jed- nak tym razem zastąpienie koĔcówki koĔcówką , poĞwiadczone zostaáo w BO w zapisie imperativu czasowników klasy III (por. niĪej).
W czasownikach klasy I, w których temat zakoĔczony byá na tylnojĊzykowe k w wyniku II palatalizacji nastąpiáa alternacja spóágáoskowa k => c’ (w BO) i k => c (w EJ), por.: => (Mk 16:7) (ps. *rek-tei), =>
(Mt 6:31) (*pek-tei), => (àk 11:9) (*telk-tei), =>
(àk 15:22) (*vlek-tei). RównieĪ w zapisie tych czasowników zauwaĪalny jest wpáyw koĔcówek klasy III: scs. suÞ ks zostaá zastąpiony początkowo przez suÞ ks , który w wyniku stwardnienia 9 w XVIII–wiecznym EJ pojawiá siĊ w formie .
Czasowniki klasy III w BO zostaáy poĞwiadczone zarówno ze scs. koĔcówką , np.: (àk 8:52), (Mt 13:30), (Mt 10:9), (àk 12:31), (Mt 22:19), jak i , bĊdącą efektem wpáywu form czasowników klasy I/II. EJ konsekwentnie zachowuje we wszystkich formach scs. koĔcówkĊ , por.:
=> (Mt 7:7), => (Mt 6:1), =>
(J 2:8). Na uwagĊ zasáuguje czasownik , który w BO zaĞwiadczony zostaá równieĪ w formie => (àk 11:9) (*skj => šþ => št) z suÞ ksem na miejscu scs. . SuÞ ks powstaá z [Ɵ], które po spóágáoskach palatalnych mogáo przejĞü w a [’Ɨ].
Natomiast pojawienie siĊ suÞ ksu na miejscu w czasowniku klasy III jest wynikiem
9 Proces ten zakoĔczyá siĊ najprawdopodobniej w XVI wieku [np. Ƚɚɥɢɧɫɤɚɹ 2009: 120].
wpáywu form ß eksyjnych czasowników klasy I/II. Zapisy imperativu czasowników III klasy z suÞ ksem byáy odnotowywane juĪ w tekstach scs. z XI wieku [ɋɟɥɢɳɟɜ 1952:
179–180].
BO obok powszechnie wystĊpujących scs. koĔcówek w czasownikach III klasy,
por.: => (Mt 10:23), => (Mk 1:15),
=> (Mk 16:6), => (Mt 26:45), =>
(J 21:12), => (Mt 15:10 => (àk 19:13, J 12:7),
=> (Mt 17:7), => (Mt 10:28), odno-
towuje 5 pojedynczych zapisów, w których suÞ ks zostaá zastąpiony przez literĊ ze
znakiem diakrytycznym : => (àk 6:37),
(Mt 7:6), (àk 13:24), (J 15:20), =>
(Mt 23:3) oraz 4 wariantywne zapisy z suÞ ksem lub . W EJ konsekwentnie wy- stĊpuje , por: (J 12:36), ale teĪ => (J 10:38); =>
(J 16:33) oraz => (Mt 14:27); (J 6:20) oraz
=> (Mk 6:50); (àk 12:4) oraz =>
(àk 21:9). PowyĪszą niejednolitoĞü zapisów moĪna táumaczyü tym, Īe w XVI wieku grafem nie wszedá jeszcze na staáe do systemu graÞ cznego jĊzyka cs. ruskiej redakcji10, a tym samym nie stanowiá jĊzykowej normy, jak ma to juĪ miejsce w XVIII- -wiecznym EJ.
Formy 2 os. pl. czasowników klasy IV w obu starodrukach pozostaáy wierne wzorcom scs., por.: (J 4:29), => (Mt 11:29),
(àk 15:23), (Mt 7:7), (J 1:23), (àk 3:4), (J 7:1), (àk 6:35), (Mk 13:33), (Mt 15:10).
RównieĪ czasowniki atematyczne w 2 os. pl. zachowują scs. formy, por.:
(Mk 14:22), (Mt 26:36), (àk 22:31). RóĪnica dotyczy czasownika , a dokáadniej zamiany na w EJ. W BO czasownik ten na wzór czasowników tema- tycznych wystĊpuje wyáącznie z suÞ ksem , por.: => (Mk 9:50), w odróĪnieniu od 2 os. sg., której forma pojawiaáa siĊ wariantywnie (por. wyĪej).
Obok scs. form (Mt 16:28), => (Mt 22:21) w BO i EJ pojawia siĊ nowszy zapis w formie (àk 6:35), => 11 (àk 6:38), wprowadzony najprawdopodobniej w celu nadania mu podniosáoĞci, uroczystego brzmienia, jak teĪ uzy- skania rytmizacji, páynnoĞci tekstu pod wpáywem wczeĞniej uĪytych form z suÞ ksem ,
por.: => oraz => : ,
(EJ, àk 6:37–38).
Staro-cerkiewno-sáowiaĔska syntetyczna forma 1 os. du. trybu rozkazującego nie zostaáa poĞwiadczona w starodrukach. Jej miejsce zajmuje forma opisowa: partykuáa w poáączeniu z czasownikiem w 1 os. du. trybu oznajmującego (tab. 5). RóĪnica miĊdzy
10 Grafem znalazá siĊ w powszechnym uĪyciu dopiero w XVII wieku, w wyniku refom przeprowa- dzonych przez patriarchĊ Nikona (1652–1658) [Hegedüs 2005: 29–54]. Szerzej o historii w zachodnio- ruskiej tradycji piĞmienniczej pisze A. Ȼɭɥɵɤɚ [1970: 53–56].
11 Formy te powstaáy pod wpáywem czasowników klasy III (z tematem na -jǂ-/-jƟ- typu , ) [ɂɜɚɧɨɜ 1983: 359].
starodrukami polega na tym, Īe w EJ verbum wystĊpuje z nową koĔcówką cs. , a BO kontynuuje scs. ß eksjĊ , por.: => (Mk 10:37). Pojawienie siĊ na miejscu w formach trybu oznajmującego moĪna zapewne táumaczyü zakorzenionym juĪ w religijnym jĊzyku XVIII wieku podziaáem ß eksji w zaleĪnoĞci od rodzaju: dla rodzaju mĊskiego, a dla ĪeĔskiego oraz nijakiego [ɂɡɨɬɨɜ 2007: 62]. W przytoczonym przykáadzie mowa jest o Jakubie i Janie, czyli osobach páci mĊskiej, którzy proszą Jezu- sa, aby zasiedli w Jego chwale, „jeden po prawej, a drugi po lewej stronie” (Mk 10:37).
Z kolei zamiana scs. suÞ ksu na jest wynikiem zastąpienia trybu rozkazującego for- mą trybu oznajmującego, co miaáo miejsce równieĪ w przypadku 1 os. pl. (por. wyĪej).
T a b e l a 6
Klasa Temat Scs. BO EJ
2 os. du. I III, IV
V
-o-/-e- -jo-/-je-; -i-
-ø- – –
JĊzyk BO i EJ dokumentuje nastĊpujące uĪycia dualisu w 2 os. (tab. 6): klasa I => (Mk 11:2); => (Mt 4:19); =>
(Mt 9:30); => (J 1:39); => (Mt 14:13, Mk 11:2) oraz (àk 22:10), (Mt 21:2); => (Mk 11:3) oraz (àk 22:11);
klasa III/IV => (àk 22:12), => (J 1:39).
W EJ imperativus 2 os. du. tworzony jest za wyjątkiem dwóch przykáadów ( , ) z wykorzystaniem nowego suÞ ksu , doprowadzając tym samym do uniÞ kacji form bez zróĪnicowania na klasy, podczas gdy w BO zachowuje on scs. formĊ – odstĊp- stwo stanowi pojedynczy przypadek . Czasowniki atematyczne , , ,
nie znalazáy poĞwiadczenia w poddanym analizie materiale.
WĞród zachowanych w starodrukach form dualisu na uwagĊ zasáuguje miĊdzy inny- mi pojedynczy zapis, w którym na miejscu opisowej formy trybu rozkazującego záoĪonej z partykuáy oraz oczekiwanej 3 os. du. czasownika czasu teraĨniejszego/przyszáego ze scs. koĔcówką , w BO wystĊpuje partykuáa , wprawdzie w poáączeniu z cza- sownikiem w 3 os. du., jednak z wariantywną koĔcówką 12. W EJ forma praesentis zostaáa zapisana nie z scs. ß eksją , a =>
12 Zjawisko zastĊpowania koĔcówki 3 os. du. przez koĔcówkĊ znane jest z najstarszych zabytków scs. W Kodeksie Supraskim (XI wiek) i KsiĊdze Sawy (XI wiek) formy z nie wystĊpują w ogóle [Ɋɟɦɧɟɜɚ 2004: 245, ȿɥɤɢɧɚ 1960: 159]. A. Ɇɟɣɟ [2001: 261] stwierdza, Īe koĔcówka byáa uĪywana przede wszystkim przez pierwszych táumaczy scs. tekstów, natomiast zakoĔczenie zostaáo wprowadzone przez kopistów przepisujących Kodeks zografski (X–XI wiek) oraz Kodeks Assemaniego T a b e l a 5
Klasa Temat Scs. BO EJ
1 os.
du.
I III, IV
V
-o-/-e-, -jo-/-je-, i-
-ø-
+ verbum –
+ verbum –
(Mt 20:33). Zastąpienie w EJ koĔcówki ß eksją związane jest, jak to miaáo miejsce w formach 1 os. du. => (por. wyĪej), z podziaáem ß eksji ze wzglĊdu na rodzaj:
dla rodzaju mĊskiego oraz dla rodzaju ĪeĔskiego i nijakiego.
Kolejny warty odnotowania zapis imperativu pojawiający siĊ w BO i EJ dotyczy sáów Jezusa wypowiedzianych do dwóch uczniów z uĪyciem czasownika
(Mt 21:3). W przytoczonym przykáadzie na miejscu oczekiwanej formy imperativu (2 du.) pojawia siĊ cza- sownik w 2 os. du., jednak czasu teraĨniejszego/przyszáego.
Te nieliczne uĪycia form dualisu nieznajdujące juĪ odzwierciedlenia w jĊzyku po- tocznym sprawiáy, Īe zarówno BO, jak i w EJ odnaleĨü moĪna liczne przykáady ich zamiany przez 2 os. pl., por: sáowa anioáa skierowane do Marii Magdaleny i Marii, które przyszáy na grób Jezusa: zamiast scs. wystĊpuje
(Mt 28:5), na miejscu scs. wystĊpuje => (Mt 28:6), zamiast scs. pojawia siĊ (Mt 28:6), na miejscu scs. odnotowujemy =>
(Mt 28:7); sáowa Jezusa wypowiedziane do dwóch uczniów: scs. zastąpione zostaje formą => (àk 19:30).
Starodruki odnotowują równieĪ pojedynczy przypadek, w którym korektorzy EJ usu- wają agramatyzm polegający na báĊdnym uĪyciu w BO liczby mnogiej na miejscu oczeki- wanej liczby podwójnej. W sáowach Jezusa skierowanych do Piotra i Jana nieprawidáowo pojawiająca siĊ w BO forma imperativu liczby mnogiej zostaje zastąpiona w EJ przez imperativus w 2 os. du.: => (àk 22:8). W tym wypadku moĪna mówiü o rewizji tekstu, mającej na celu wprowadzenie poprawnoĞci gramatycznej.
Czasownik atematyczny , w jĊzyku scs. jako jedyny posiadający wszystkie for- my osobowe trybu rozkazującego, tworzyá je nie za pomocą charakterystycznego suÞ ksu, a od tematu futurum (tab. 7):
Czasownik pomimo tworzenia 2 i 3 os. sg. w sposób tradycyjny (9 uĪyü),
por.: => (Mt 2:13),
=> (Mt 26:42), (Mt 8:13),
(àk 1:38), (Mt 15:28), tworzy imperativus
równieĪ opisowo, por.: (Mt 6:10, àk 11:2),
(Mt 23:26). Frekwencja uĪycia form tradycyjnych w odniesieniu do peryfra- stycznych jest trzy razy wiĊksza.
W starodrukach formy dualne czasownika nie zostaáy zarejestrowane. Ich miej- sce zajĊáy formacje pluralne, por.: (Mt 9:29) – dualis zostaá zamieniony przez pluralis w odniesieniu do dwóch Ğlepców.
Zarejestrowane w BO tradycyjne dla 2 os. pl. formy z suÞ ksem zostaáy zastąpio- ne w EJ przez zapis z suÞ ksem , bĊdący efektem wyrównania miĊdzy koniugacjami (miĊdzy czasownikami klasy III/IV i I/II, zob. imperativus 2 os. pl.), por.:
=> (Mt 25:16), => (Mt 6:16).
BO rejestruje równieĪ 2 zapisy typu => (Mt 6:16), =>
(XI wiek). Co wiĊcej, w jĊzyku cs. formy 2 i 3 os. du. trybu oznajmującego zaczĊáy mieü toĪsame fleksje [ɂɡɨɬɨɜ 2007: 62].
(Mt 10:11), w których na miejscu oczekiwanego , ewentualnie , pojawiają siĊ formy z jerem twardym . Takiego rodzaju zapisy mogą byü efektem przenikniĊcia do cs. tekstu elementów jĊzyka Īywego. Jednak w związku z tym, Īe starodruk odnotowuje tylko dwa takie przypadki, bardziej prawdopodobny wydaje siĊ byü fakt pomieszania niemających wartoĞci dĨwiĊkowej liter wczeĞniej oznaczających jery. W wyniku redukcji nieakcentowanej samogáoski Ğródgáosowej > [ɂɜɚɧɨɜ 1983: 194, 358; Rieger 1989:
46–47], a z kolei jer przedni zostaje zapisany jako jer tylny ( => =>
=> ).
Formy 3 os. pl. w BO i EJ konsekwentnie zastąpiáa partykuáa w poáączeniu z odpowiednią formą praesentis czasownika, por.:
(àk 12:35), (Mk 3:14). W podobny sposób utworzony zostaá impe- rativus czasowników tematycznych, które nie tworzyáy tych form w sposób syntetyczny (1 os. sg. i 3 os. pl.), por.: 1 sg. (Mk 10:51), =>
(J 1:34), => (àk 18:5); 3 pl. =>
(àk 16:29), (àk 21:21), =>
(àk 21:21), (Mt 24:17, Mk 13:14), =>
(Mk 7:27), […] => […]
(Mt 5:16).
Co wiĊcej, forma opisowa imperativu, uĪywana przede wszystkim do tworzenia 1 os. sg. oraz 3 os. pl. zostaáa rozszerzona równieĪ na inne formy osobowe czasowników tematycznych i atematycznych, które tworzyáy tryb rozkazujący w sposób tradycyjny, za
pomocą suÞ ksów, por.: 3 sg. (àk 3:11), (àk 11:2),
(J 1:31), (J 6:12), (J 7:37), =>
(J 13:29), => (àk 3:11), (Mt 5:31),
(Mt 6:3), (Mt 5:16), => (Mt 15:4),
T a b e l a 7
Scs.1 BO EJ
1 sg.
2/3 sg.
1 du.
2 du.
3 du.
1 pl.
2 pl.
3 pl. 2
–
– – – –
–
– – – –
1 Paradygmat odmiany zostaá podany wedáug L. MoszyĔskiego [2006: 319]. Przedstawia go równieĪ francuski jĊzykoznawca i slawista Ⱥ. Vaillant [ȼɚɣɚɧ 1952: 254]. Jednak wiĊk- szoĞü badaczy stwierdza, Īe w jĊzyku scs. form 1 os. sg, 3 du. oraz 3 pl. dla czasownika
nie byáo. Bardzo wczeĞnie zostaáy one zastąpione odpowiednimi formami praesentis z poprzedzającą je partykuáą [Brajerski 1977: 128; Janda, Eckhoff, Nesset 2013].
2 Zapis ten przedstawia relikt dawnej formy pie. coniunctivu [MoszyĔski 2006: 319, ɋɟɥɢ- ɳɟɜ 1952: 181].
(Mk 10:9); 2 pl. (J 6:29); 2 du. =>
(Mt 20:33), => (Mt 20:31).
Analiza porównawcza form rozkaĨnika wyekscerpowanych z dwóch cerkiewno- sáowiaĔskich tekstów ewangelicznych wykazaáa, Īe pomimo ich przynaleĪnoĞci do jed- nej, ruskiej redakcji piĞmienniczej sposób tworzenia imperativu nie zawsze pozostaje jednakowy. Efektem odnotowanych zmian jest przede wszystkim uniÞ kacja ß eksji (w szczególnoĞci 2 os. pl. czasowników I/II oraz III/IV klasy), usuniĊcie wariantywnoĞci, charakterystycznej w szczególnoĞci dla jĊzyka BO, oraz likwidacja káopotliwego zjawiska homonimii (scs. 2 os sg. = 3 os. sg.). Wszystkie te zabiegi doprowadziáy w konsekwencji do uproszczenia sposobu tworzenia form trybu rozkazującego.
Przez dáugi czas, bĊdąc pierwszym drukowanym wydaniem sáowiaĔskiego Pisma ĝwiĊtego, BO byáa traktowana jako podstawowy, obowiązujący wzorzec dla innych pra- wosáawnych wydawców Pisma ĝwiĊtego i sáuĪyáa za podstawĊ kolejnych cerkiewnosáo- wiaĔskich ch wydaĔ [Ⱥɥɟɤɫɟɟɜ 1990, 48–73]. Jednak upáyw czasu, a przede wszystkim otoczenie i rozwój jĊzyka mówionego sprawiáy, Īe jĊzyk cerkiewnosáowiaĔski ruskiej redakcji równieĪ ulegaá róĪnego rodzaju transformacjom.
BibliograÞ a Brajerski, T. (1977). JĊzyk staro-cerkiewno-sáowiaĔski. Lublin.
Hegedüs, I. (2005). Ʉɨɪɪɟɤɬɭɪɧɵɟ ɷɤɡɟɦɩɥɹɪɵ ɦɨɫɤɨɜɫɤɢɯ ɛɨɝɨɫɥɭɠɟɛɧɵɯ ɤɧɢɝ: ɨɪɮɨɝɪɚɮɢɹ.
Studia Russica 22, c. 29–54.
Janda, L.A., Eckhoff, H.M., Nesset, T. (2013). Being and Becoming in Old Church Slavonic: Gram- matical and Constructional ProÞ les of byti. [Online] <http://ansatte.uit.no/laura.janda/mypubs/
BYTIsubmission.pdf>. DostĊp: 3.01.2014.
Kurianowicz, M. (2012). Początki drukowanej Biblii sáowiaĔskiej na terenie Rusi Moskiewskiej. Acta Polono-Ruthenica 17, s. 27–35.
MoszyĔski, L. (2006). WstĊp do Þ lologii sáowiaĔskiej. Warszawa.
Rieger, J. (1989). Z dziejów jĊzyka rosyjskiego. Warszawa.
Ⱥɥɟɤɫɟɟɜ, Ⱥ.Ⱥ. (1990). Ɇɟɫɬɨ Ɉɫɬɪɨɠɫɤɨɣ Ȼɢɛɥɢɢ ɜ ɢɫɬɨɪɢɢ ɫɥɚɜɹɧɫɤɨɝɨ ɬɟɤɫɬɚ ɋɜɹɳɟɧɧɨɝɨ ɉɢɫɚɧɢɹ. W: Ɉɫɬɪɨɠɫɤɚɹ Ȼɢɛɥɢɹ. ɋɛɨɪɧɢɤ ɫɬɚɬɟɣ. Ɇɨɫɤɜɚ, s. 48–73.
Ȼɭɥɵɤɚ, Ⱥ. (1970). Ɋɚɡɜíɰɰɺ ɚɪɮɚɝɪɚɮíɱɧɚɣ ɫíɫɬɷɦɵ ɫɬɚɪɚɛɟɥɚɪɭɫɤɚɣ ɦɨɜɢ. Ɇíɧɫɤ.
ȼɚɣɚɧ, A. (1952). Ɋɭɤɨɜɨɞɫɬɜɨ ɫɬɚɪɨɫɥɚɜɹɧɫɤɨɦɭ ɹɡɵɤɭ. Ɇɨɫɤɜɚ.
Ƚɚɥɢɧɫɤɚɹ, ȿ.Ⱥ. (2009). ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɚɹ ɮɨɧɟɬɢɤɚ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ. Ɇɨɫɤɜɚ.
Ƚɨɪɲɤɨɜɚ, Ʉ.ȼ., ɏɚɛɭɪɝɚɟɜ, Ƚ.Ⱥ. (1981). ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɚɹ ɝɪɚɦɦɚɬɢɤɚ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ. Ɇɨɫɤɜɚ.
ȿɥɤɢɧɚ, ɇ.Ɇ. (1960). ɋɬɚɪɨɫɥɚɜɹɧɫɤɢɣ ɹɡɵɤ. Ɇɨɫɤɜɚ.
ɂɜɚɧɨɜ, ȼ.ȼ. (1983). ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɚɹ ɝɪɚɦɦɚɬɢɤɚ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ. Ɇɨɫɤɜɚ.
ɂɡɨɬɨɜ, Ⱥ.ɂ. (2007). ɋɬɚɪɨɫɥɚɜɹɧɫɤɢɣ ɢ ɰɟɪɤɨɜɧɨɫɥɚɜɹɧɫɤɢɣ ɹɡɵɤɢ. Ƚɪɚɦɦɚɬɢɤɚ, ɭɩɪɚɠɧɟɧɢɹ, ɬɟɤɫɬɵ. Ɇɨɫɤɜɚ.
ɂɫɚɟɜɢɱ, ə.Ⱦ. (1990). ɂɫɬɨɪɢɹ ɫɨɡɞɚɧɢɹ Ɉɫɬɪɨɠɫɤɨɣ Ȼɢɛɥɢɢ. W: Ɉɫɬɪɨɠɫɤɚɹ Ȼɢɛɥɢɹ. ɋɛɨɪ- ɧɢɤ ɫɬɚɬɟɣ. Ɇɨɫɤɜɚ, s. 3–17.
Ʉɭɡɧɟɰɨɜ, ɉ.ɋ. (1953). ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɚɹ ɝɪɚɦɦɚɬɢɤɚ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ. Ɇɨɪɮɨɥɨɝɢɹ. Ɇɨɫɤɜɚ.
Ɇɟɣɟ, A. (2001). Ɉɛɳɟɫɥɚɜɹɧɫɤɢɣ ɹɡɵɤ. Ɇɨɫɤɜɚ.
Ɋɟɦɧɟɜɚ Ɇ. Ʌ. (2004). ɋɬɚɪɨɫɥɚɜɹɧɫɤɢ ɹɡɵɤ. Ɇɨɫɤɜɚ.
ɋɟɥɢɳɟɜ, Ⱥ.Ɇ. (1952). ɋɬɚɪɨɫɥɚɜɹɧɫɤɢɣ ɹɡɵɤ. ɑɚɫɬɶ II. Ɇɨɫɤɜɚ.
Summary
Modernization of Imperative Forms in Two Church Slavonic Printed Gospels The aim of the article is the imperative analysis of two Slavonic Gospels: the first complete printed edition of the Church Slavonic Bible – The Ostrog Bible (1581) and the18th century altar Gospel (1771) printed in Kiev Pechersk Lavra but kept in Orthodox monastery in Jabáeczna (south-east Poland).
The comparison of these two texts on linguistic level permits to ascertain, that over two hundred years Church Slavonic imperative forms have changed. While The Ostrog Bible is settled in Cyrilo-Methodian writing tradition, the younger JabáeczyĔska Gospel presents modernization of imperative forms toward unification, reduction and avoiding homonymic conflict.
