STRATEGIE, PROGRAMY I ZADANIA W GOSPODAROWANIU WODAMI A OBOWIĄZKI PAŃSTWOWEJ SŁUŻBY HYDROGEOLOGICZNEJ W LATACH 2014–2020

(1)

STRATEGIE, PROGRAMY I ZADANIA W GOSPODAROWANIU WODAMI A OBOWI¥ZKI PAÑSTWOWEJ S£U¯BY HYDROGEOLOGICZNEJ W LATACH 2014–2020

STRATEGIES, PROGRAMS AND PROJECTS IN WATER MANAGEMENT AS A DUTIES OF POLISH HYDROGEOLOGICAL SURVEY IN 2014–2020

LES£AWSKRZYPCZYK¹, ANDRZEJSADURSKI¹

Abstrakt. Zadania pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej (PSH) w Pañstwowym Instytucie Geologicznym – Pañstwowym Instytucie Ba- dawczym wynikaj¹ z aktów prawnych w randze ustaw, strategii i programów a tak¿e rozporz¹dzeñ i zarz¹dzeñ ministerialnych. Powo³uj¹c pañ- stwow¹ s³u¿bê hydrogeologiczn¹ ustawodawca przekaza³ jej obowi¹zki Pañstwa w zakresie wód podziemnych, co z jednej strony œwiadczy o wysokiej randze hydrogeologii, a z drugiej o du¿ym znaczeniu zasobów wód podziemnych dla spo³eczeñstwa i gospodarki. Misj¹ s³u¿by jest ograniczenie degradacji wód podziemnych w kraju oraz d¹¿enie do zrównowa¿onego gospodarowania ich zasobami, stanowi¹cymi podstawê zaopatrzenia ludnoœci w najwy¿szej jakoœci wodê pitn¹. Realizacja zadañ pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej jest prowadzona pod nadzorem prezesa Krajowego Zarz¹du Gospodarki Wodnej. Œrodki finansowe s¹ wyp³acane przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej na podstawie zawartych umów dwustronnych z PIG-PIB. Zakres prac pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej okreœla ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. oraz Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 6 listopada 2008 r. w sprawie standardowych procedur zbierania i przetwarzania informacji przez pañstwow¹ s³u¿bê hydrologiczno-meteorologiczn¹ oraz pañstwow¹ s³u¿bê hydrogeologiczn¹.

S³owa kluczowe: gospodarowanie wodami, wody podziemne, pañstwowa s³u¿ba hydrogeologiczna, kierunki rozwoju hydrogeologii.

Abstract. Projects of Polish Hydrogeological Survey (PSH) in Polish Geological Institute – National Research Institute – resulting from acts established by Parliament and dispositions given by the Government and Minister of Environment. The PSH was brought into being by Water Act Law, that means duties of state in the subject of groundwater resources have been delivered to specially organized survey, thanks to the important role of groundwater for the country and good status of hydrogeologists. Restraining groundwater deterioration and sustainable management of groundwater resources, main source of potable water are the mission of PSH. Activities of PSH is under control of President of the National Water Management Board (KZGW). The budged comes from the National Found of Environment Protection and Water Ma- nagement in forms of bilateral contracts between PGI and National Found for approved projects. The scope of tasks be undertaken by PSH resulting from the Water law and disposition of the Minister of Environment dated 6th November 2008 dedicated to standard procedures of data collection and processing by hydrological-meteorological survey and hydrogeological survey of Poland.

Key words: waters management, groundwater, state hydrogeological survey, directions of hydrogeology development.

1Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa;

e-mail: leslaw.skrzypczyk@pgi.gov.pl, andrzej.sadurski@pgi.gov.pl

(2)

WSTÊP

Nadrzêdnym dokumentem, w którym okreœlono cele i zasady funkcjonowania dowolnego dzia³u gospodarki jest polityka sformu³owana w ustawach uchwalonych przez Sejm RP. W przypadku zasobów wody, cele i zadania okreœlono w ustawie Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. (tekst jednolity: DzU z 2012 r., poz. 145, ze zmianami, poz. 951, 1513;

DzU z 2013 r., poz. 21, 165), do której przeniesiono w drodze implementacji dyrektywy Unii Europejskiej (UE), ustanawiaj¹cej ramy wspólnego dzia³ania w dziedzinie polityki wodnej UE (2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady). Ramowa dyrektywa wodna (RDW) sta³a siê po akce- sji Polski do Unii, obwi¹zuj¹c¹ polityk¹ równie¿ w naszym kraju. Unia Europejska opiera politykê ochrony œrodowiska, w tym zasobów wody, na przyjêtych przez siebie progra- mach dzia³añ, których przedmiotem s¹ zasady ochrony i za- pobiegania zagro¿eniom oraz degradacji zasobów.

Zgodnie z ustaw¹ Prawo wodne, wody powierzchniowe p³yn¹ce, morskie wody terytorialne i wewnêtrzne, a tak¿e wody podziemne, stanowi¹ w³asnoœæ Skarbu Pañstwa. Admi- nistrowanie nimi znajduje siê w kompetencji ró¿nych orga- nów. Minister w³aœciwy do spraw gospodarki morskiej, dzia³aj¹cy poprzez urzêdy morskie, wykonuje zadania zwi¹zane z utrzymaniem portów morskich, morskich wód wewnêtrznych i ochrony brzegów morskich. Prezes Krajo- wego Zarz¹du Gospodarki Wodnej i regionalne zarz¹dy gospodarki wodnej administruj¹ wodami podziemnymi, wiêk- szymi rzekami, potokami górskimi, œródl¹dowymi drogami wodnymi, wodami granicznymi oraz czêœci¹ zwi¹zanych z nimi obiektów hydrotechnicznych. Marsza³kowie administruj¹ rzekami i kana³ami o mniejszych przep³ywach (SNQ < 2 m³/s), w tym wodami istotnymi dla regulacji sto- sunków wodnych na potrzeby rolnictwa, a tak¿e utrzymaniem dobrego stanu wiêkszoœci wa³ów przeciwpowo- dziowych wraz z ich urz¹dzeniami wodnymi. Dyrektorzy parków narodowych utrzymuj¹ cieki znajduj¹ce siê na ich obszarach (ale bez dróg wodnych i wód granicznych). W zakresie gospodarowania wodami organami zarz¹dzaj¹cymi s¹: Minister w³aœciwy do spraw gospodarki wodnej, Prezes Krajowego Zarz¹du Gospodarki Wodnej, dyrektorzy regionalnych zarz¹dów gospodarki wodnej oraz organy jednostek samorz¹du terytorialnego. W systemie zarz¹dzania wodami wyró¿nia siê dwa warianty: rz¹dowy i samorz¹dowy. W projektach noweli do ustawy Prawo wodne istnieje podzia³ na wody pañstwowe i wody samorz¹dowe. W Unii Europej- skiej obowi¹zuje zarz¹dzanie zlewniowe, z czego wynika trudnoœæ dopasowania zasad zlewniowego gospodarowania wodami do obszarów zarz¹dzanych przez samorz¹dy na szczeblu marsza³ków 16 województw. Ponadto, nie jest rów- nie¿ mo¿liwe odebranie samorz¹dom praw nabytych.

Ramy ogólne gospodarowania wodami wyznacza Konsty- tucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

(DzU Nr 78, poz. 483, ze zmianami), która zapewnia wszystkim obywatelom prawo do ¿ycia w czystym œrodowisku, a na w³adze publiczne nak³ada obowi¹zek prowadzenia polityki

zapewniaj¹cej bezpieczeñstwo ekologiczne wspó³czesnych i przysz³ych pokoleñ. Wiod¹c¹ zasad¹ polityki ekologicznej Pañstwa jest, przyjêta w Konstytucji RP, zasada zrówno- wa¿onego rozwoju (art. 5). Dokumentem istotnym dla strategii gospodarowania wodami jest Polityka ekologiczna pañ- stwa w latach 2009–2012 z uwzglêdnieniem perspektywy do roku 2016 z grudnia 2006 r., w której wodom poœwiêcony jest podrozdzia³ IV. 4 – „Ochrona zasobów kopalin i wód podziemnych” oraz rozdzia³ V. – „Zrównowa¿one wykorzy- stanie materia³ów, wody i energii”.

Zintegrowane gospodarowanie wodami, a zw³aszcza wodami podziemnymi okreœlono tak¿e w dyrektywie 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r.

w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu, a tak¿e w dyrektywie 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 paŸ- dziernika 2007 r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarz¹dzania nim, dalej zwanej Dyrektyw¹ powodziow¹.

Gospodarowanie wodami w Polsce musi tak¿e uwzglêdniaæ uwarunkowania wynikaj¹ce z umów miêdzynarodowych wielo- i dwustronnych, których Polska jest sygnatariuszem.

S¹ to konwencje, rezolucje, plany dzia³añ i umowy dotycz¹ce transgranicznych komisji.

W dokumencie sektorowym pt. „Polityka wodna pañstwa do roku 2030” s¹ wymienione podstawowe dzia³ania, które usprawniaj¹ wdra¿anie dyrektyw Unii Europejskiej oraz reali- zacjê idei trwa³ego i zrównowa¿onego rozwoju. Odbywa siê to poprzez zbudowanie sprawnie dzia³aj¹cego, zintegrowane- go systemu gospodarowania wodami, wykorzystuj¹cego me- chanizmy prawne, instrumenty ekonomiczne, konsultacje spo³eczne i podstawy naukowe.

Dokument sektorowy tworzy nowy system zarz¹dzania rozwojem kraju wynikaj¹cy z ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r.

o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (DzU z 2009 r.

Nr 84, poz. 712, ze zmianami). Polityka ta zawiera strategie rozwoju. Jedn¹ z nich jest strategia pt. „Bezpieczeñstwo energetyczne i œrodowisko”, obejmuj¹ca zagadnienia gospodarki wodnej i œciœle powi¹zana z innymi strategiami.

Z polityki gospodarowania wodami wynika strategia gospodarki wodnej, zatwierdzona przez Radê Ministrów i obowi¹zuj¹ca od kwietnia 2005 r. Okreœlono w niej podstawowe kierunki i zasady dzia³ania umo¿liwiaj¹ce realizacjê idei trwa³ego i zrównowa¿onego rozwoju w gospodarowaniu zasobami wodnymi. Celem strategii jest osi¹gniêcie i utrzymanie dobrego stanu wód do 2030 r., w szczególnoœci ekosys- temów wodnych i od wody zale¿nych, a tak¿e zaspokojenie uzasadnionych potrzeb wodnych, zwiêkszenie bezpieczeñ- stwa powodziowego kraju i ochrona przed skutkami suszy.

Horyzont czasowy 2030, jest zgodny z „D³ugookresow¹ strategi¹ rozwoju kraju”.

Cele strategiczne, wyznaczone w dokumentach plani- stycznych maj¹ charakter trwa³y i okreœlaj¹ kierunki, tak¿e w dalekiej perspektywie, do 2030 roku. W ramach ka¿dego celu strategicznego s¹ postawione cele operacyjne, osi¹gniêcie

(3)

których umo¿liwi wykonanie zapisów dokumentu. Cele strategiczne uwzglêdniaj¹ m.in. koniecznoœæ adaptacji do zmian klimatu, wzrastaj¹ce ryzyko wystêpowania katastrof naturalnych, mo¿liwoœci tkwi¹ce w polityce oszczêdzania wody oraz zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym.

Wszystkie wymienione strategie i dokumenty planis- tyczne sektorowe maj¹ na celu zapewnienie powszechnego dostêpu do czystej i zdrowej wody mieszkañcom oraz utrzymanie dobrego stanu wód. Dzia³ania pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej s¹ zgodne z kluczowymi strategiami pañstwa, m.in. Polityk¹ „Ekologiczn¹ Pañstwa” oraz

„Polska 2030”.

Pañstwowa s³u¿ba hydrogeologiczna oprócz zadañ zapi- sanych w ustawie Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. (tekst jednolity: DzU z 2012 r., poz 145, ze zmianami, poz. 951, 1513, DzU z 2013 r. poz. 21, 165) i rozporz¹dzeñ MŒ do ustawy, realizuje prace zlecane przez Krajowy Zarz¹d Gos-

podarki Wodnej, Ministerstwo Œrodowiska oraz inne resorty.

Wspó³pracuje z administracj¹ rz¹dow¹ i samorz¹dow¹, przedsiêbiorcami z bran¿y geologicznej, poszukiwaw- czo-wydobywczej oraz innymi podmiotami, instytucjami naukowo-badawczymi, s³u¿bami z kraju i zagranicy.

Zadania hydrogeologiczne, wynikaj¹ce z ustawy Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9 czerwca 2011 r., (DzU Nr 163, poz. 981) dotycz¹ przede wszystkim wód termalnych, sola- nek i wód leczniczych, które s¹ traktowane jako kopaliny.

Obserwuje siê du¿e, gospodarcze zainteresowanie zasobami wód termalnych, zwi¹zane z mo¿liwoœci¹ wykorzystania energii geotermicznej. W ramach w³aœciwego gospodarowania wodami leczniczymi musz¹ one byæ rozpatrywane w wiêzi hydraulicznej z wodami powierzchniowymi, gdy¿

odnawianie ich zasobów pochodzi z infiltracji wód zwyk³ych z p³ytkich poziomów wodonoœnych lub bezpoœrednio z rzek i strumieni.

ZADANIA HYDROGEOLOGICZNE – OBOWI¥ZKI PAÑSTWOWEJ S£U¯BY

Misj¹ pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej jest ograniczenie degradacji wód podziemnych w kraju oraz d¹¿enie do zrównowa¿onego gospodarowania zasobami wód podziemnych, stanowi¹cych podstawê zaopatrzenia ludnoœci w najwy¿szej jakoœci wodê pitn¹. Ustawodawstwo unijne wprowadzi³o do praktyki hydrogeologicznej szereg nowych terminów i zadañ, które czêsto odbiega³y od obowi¹zuj¹cych w polskiej szkole hydrogeologicznej. Przyk³adem mog¹ byæ zasoby wód podziemnych dostêpne do zagospodarowania, definiowane jako iloœæ wody mo¿liwa do trwa³ego gospodarczego wykorzystania bez naruszenia zasad ochrony œro- dowiska i zapotrzebowania na wodê przysz³ych pokoleñ.

Maj¹ one strategiczne znaczenie dla bezpieczeñstwa oraz rozwoju gospodarczego pañstwa.

Zgodnie z wymaganiami UE, w Polsce do rangi szcze- gólnej zosta³ podniesiony monitoring wód podziemnych, który przeszed³ wielk¹ przemianê w stosunku do dzia³aj¹cego wczeœniej systemu prowadzonego od po³owy lat 70. XX w.

Zadania monitoringu generalnie obejmuj¹: wykonywanie pomiarów, obserwacji i badañ hydrogeologicznych w zakresie oceny stanu iloœciowego i chemicznego wód podziemnych, gromadzenie, przetwarzanie, archiwizowanie i udo- stêpnianie informacji hydrogeologicznych zgromadzonych w bazach danych PSH, prace badawcze i rozwojowe na potrzeby rozpoznawania, bilansowania i ochrony wód podziemnych, w tym okreœlanie stanu zasobów wód podziemnych, a tak¿e wykonywanie bie¿¹cych analiz i ocen sytuacji hydrogeologicznej. Zadaniami sta³ymi PSH s¹ równie¿

utrzymywanie i modernizacja hydrogeologicznych urz¹dzeñ pomiarowych oraz infrastruktury sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych. W zale¿noœci od potrzeb w punktach badawczych jest prowadzony monitoring stanu chemicznego (diagnostyczny, operacyjny) lub iloœciowego, a w wybranych rejonach równie¿ badawczy.

Obserwacjami i badaniami s¹ objête punkty monitoringu stanu iloœciowego, chemicznego oraz monitoringów lokalnych i granicznych. Oprócz pomiarów manualnych, w wybranych punktach s¹ prowadzone pomiary automatyczne. Sieæ obserwacyjno-badawcza wód podziemnych w lipcu 2013 r. obejmowa³a 922 punkty, w tym 159 zlokalizowanych na 45 stacjach hydrogeologicznych I rzêdu i 763 – na stacjach II rzêdu.

Monitoring wód podziemnych, prowadzony w ramach piêciu du¿ych projektów, obejmowa³ w 2012 r. nastêpuj¹ce g³ówne zadania tematyczne:

• Monitoring stanu chemicznego i ocena stanu jednolitych czêœci wód podziemnych (JCWPd) w dorzeczach w latach 2009–2011 oraz 2012–2014 (zadanie zlecone przez G³ówny Inspektorat Ochrony Œrodowiska). W ramach zawartych umów wykonano ocenê stanu chemicznego JCWPd, zagro¿onych nieosi¹gniêciem stanu dobrego, ocenê stopnia zanieczyszczenia wód podziemnych zwi¹zkami azotu pochodzenia rolniczego oraz przeprowadzono monitoring diagnostyczny w 2012 r.

• Opracowanie i zarchiwizowanie wyników monitoringu chemicznego, które s¹ przekazywane do systemu WISE. Wyniki obserwacji s¹ gromadzone w bazach danych GIS i przetwarzane wed³ug standardowych procedur zgodnych z dyrektyw¹ INSPIRE.

• Weryfikacja programu monitoringu wód podziemnych dostosowanego do Ramowej Dyrektywy Wod- nej, Dyrektywy Wód Podziemnych i raportowania w systemie WISE.

• Okreœlenie zakresów regionalnego t³a hydrogeoche- micznego i weryfikacja wartoœci progowych dobrego stanu chemicznego wód podziemnych, dostosowanego do nowego podzia³u kraju na 172 JCWPd.

• Monitoring wód podziemnych w strefach granicznych RP, ze szczególnym uwzglêdnieniem stref intensywnej

(4)

antropopresji. Pomiary i obserwacje by³y kontynuowane w sieciach monitoringu granicznego we wspó³pracy z pañstwami Unii Europejskiej.

W JCWPd znajduj¹cych siê pod wp³ywem górnictwa w rejonach Konina, Adamowa, Turowa oraz KWK Bogdan- ka i Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, na podstawie zawartych umów dwustronnych z zarz¹dami lub w³aœcicielami przedsiêbiorstw jest prowadzony monitoring lokalny.

Poza umow¹ zasadnicz¹, gwarantuj¹c¹ wykonywanie w zakresie umów wieloletnich zadañ podstawowych PSH, s¹ realizowane projekty w ramach Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska, prowadzonego przez G³ówny Inspektorat Ochrony Œrodowiska.

Pañstwowa s³u¿ba hydrogeologiczna z udzia³em wielu instytucji naukowych i przedsiêbiorstw geologicznych prowadzi dokumentowanie g³ównych zbiorników wód podziemnych (GZWP). Badania te wykonuje siê w celu wyzna- czenia i ochrony najbardziej perspektywicznych zasobów wód pitnych w Polsce, które s¹ alternatyw¹ dla obecnych Ÿróde³ zaopatrzenia w wodê i maj¹ stanowiæ zabezpieczenie dla przysz³ych pokoleñ. RZGW prowadzi prace w zakresie projektowania i ustanawiania obszarów ochronnych g³ów- nych zbiorników wód podziemnych, oraz monitorowania skut- ków wskazañ ochronnych.

Od zrealizowania w 2005 r. cyfrowej Mapy hydrogeologicznej Polski 1:50 000 (Herbich, 2005) w systemie GIS, s¹ kontynuowane prace zwi¹zane z aktualizacj¹, weryfikacj¹ i przetwarzaniem informacji (zgromadzonych w bazie danych GIS) o obiektach i przedsiêwziêciach pogarszaj¹cych i/lub mog¹cych pogorszyæ stan wód podziemnych. Mapa ta jest w istocie baz¹ danych stale rozwijan¹ i wzbogacan¹ w nowe warstwy informacyjne. Obecnie s¹ to zbiory danych s³u¿¹ce do oceny stanu wód podziemnych na obszarach eko- systemów chronionych programu NATURA 2000. Dodatko- wo w ramach zadania, dla czêœci wytypowanych obszarów, przeprowadzono analizê zdjêæ satelitarnych do oceny uwil- gotnienia strefy aeracji wybranych obszarów mokrad³owych programu NATURA 2000. Prace te pozwoli³y na ustalenie zasiêgu zmian po³o¿enia zwierciad³a wód podziemnych mog¹cych niekorzystnie wp³ywaæ na stan ekosystemów.

Kolejne zadania PSH s¹ zwi¹zane z rozpoznawaniem i bilansowaniem zasobów wód podziemnych w Polsce. Na podstawie analizy danych pochodz¹cych z sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych, corocznej aktualizacji podlegaj¹ zasoby perspektywiczne (wg RDW zasoby dos- têpne do zagospodarowania) i eksploatacyjne ujêæ wód podziemnych. Prowadzony jest tak¿e rejestr poboru wód podziemnych na ujêciach.

Nowym zadaniem w polskiej praktyce s¹ prognozy hydrogeologiczne dotycz¹ce stanu zasobów oraz analiza ich zmian i zagro¿eñ. Zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Œro- dowiska (DzU Nr 158, poz. 1114 z dnia 22 sierpnia 2007 r.) opracowane prognozy s¹ rozsy³ane do odbiorców z listy zainteresowanych podmiotów i instytucji pañstwowych, a tak-

¿e publikowane na stronie internetowej PSH.

W 2012 r. rozpoczêto prace zwi¹zane z przeprowadze- niem prognozy zagro¿eñ dla dostêpnych do zagospodarowa-

nia zasobów wód podziemnych w warunkach spodziewa- nych zmian klimatycznych w perspektywie do 2030 r. i do 2050 r. wraz ze wskazaniami do programów dzia³añ

³agodz¹cych skutki lokalnych deficytów zasobów. Prace obejmuj¹ przeprowadzenie identyfikacji i analizê danych wejœciowych do opracowania prognozy zagro¿eñ iloœci dos- têpnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych.

Dla potrzeb projektu opracowano metodykê identyfikacji cyklicznych zmian klimatycznych i hydrologicznych w okresie wielolecia przy pomocy analizy statystycznej ci¹gów przep³ywów œrednich okresowych i niskich okresowych oraz czynników klimatycznych kszta³tuj¹cych re¿im odp³ywu rzecznego pochodz¹cego z zasilania podziemnego.

Kolejnym rozpoczêtym projektem s¹ prace zwi¹zane z ocen¹ dynamiki zasilania wód podziemnych w punktach monitoringu JCWPd, bêd¹cych podstaw¹ oceny stanu iloœ- ciowego w JCWPd. Do okreœlenia dynamiki zasilania s¹ wy- korzystywane g³ównie oznaczenia izotopów tlenu i wodoru oraz trytu. Prowadzenie oznaczeñ sk³adu izotopowego w punktach monitoringu wód podziemnych ma na celu zro- zumienie dynamiki zasilania wód podziemnych, co dopro- wadzi tak¿e do odniesienia siê do zagadnienia reprezenta- tywnoœci punktów monitoringu pod k¹tem sporz¹dzania ocen sytuacji hydrogeologicznej w Polsce.

Pañstwowa s³u¿ba hydrogeologiczna jest odpowiedzialna za aktualizacjê, weryfikacjê i udostêpnianie zasobów hydrogeologicznych baz danych kraju. System gromadzenia i przetwarzania danych prowadzony przez PSH stanowi najwiêkszy zbiór danych w systemie GIS podlegaj¹cy sta³ej aktualizacji i przetwarzaniu oraz dostêpny na zasadach okreœlonych w od- powiednich przepisach prawnych. Dane dotycz¹ce pa- rametrów oœrodków wodonoœnych, zasobów jednostkowych, wydajnoœci potencjalnej ujêæ, jakoœci i systemów kr¹¿enia wód podziemnych s¹ pozyskiwane w kraju podczas budowy nowych ujêæ, poszukiwañ zasobów surowców naturalnych lub specjalistycznych badañ terenowych. St¹d te¿, konieczne jest ich gromadzenie i weryfikacja w jednym, centralnym banku danych hydrogeologicznych. Funkcjê tak¹ pe³ni Bank HYDRO, projekt realizowany od 40 lat w Pañstwowym In- stytucie Geologicznym – Pañstwowym Instytucie Badaw- czym. Bank HYDRO jest baz¹ danych hydrogeologicznych, w której s¹ gromadzone dane dokumentacyjne o odwiertach, ujêciach i Ÿród³ach wód podziemnych zwyk³ych, mineralnych i termalnych z obszaru Polski. Opracowane i rozbudowywane s¹ cyfrowe bazy danych „Zasoby wód Podziemnych” oraz

„Pobory”, które zawieraj¹ cyklicznie aktualizowane informa- cje umo¿liwiaj¹ce wykonywanie bie¿¹cych ocen i prognoz zmian zasobów wód podziemnych. Bazy te s¹ przeznaczone dla decydentów podejmuj¹cych decyzje strategiczne dla gospodarki i ludnoœci kraju. Stan zasobów i mo¿liwoœæ ich wykorzystania s¹ równie¿ bardzo istotne w przypadkach nadzwy- czajnych zagro¿eñ. Ponadto, na potrzeby raportowania do UE, corocznie s¹ wykonywane oceny zmian i wielkoœæ re- zerw zasobów wód podziemnych w kraju, w poszczególnych regionach wodno-gospodarczych i zlewniach rzek. Bazy te s¹ realizowane we wspó³pracy z IMGW-PIB realizuj¹cym zadania pañstwowej s³u¿by hydrologiczno-meteorologicznej,

(5)

w zakresie jednolitych bilansów wodnych zlewni rzek i regio- nów w celu sporz¹dzania corocznych raportów na temat za- sobów wodnych kraju.

Wysokie stany wód podziemnych stwarzaj¹ zagro¿enie podtapianiem terenu. Wystêpuj¹ one powszechnie przy wy- sokich stanach wód powierzchniowych w dolinach rzek lub w obni¿eniach terenu poni¿ej skarp i progów morfologicz- nych. Podtapianiem s¹ zagro¿one tak¿e tereny górnicze po wy³¹czeniu systemów drena¿owych kopalñ. Oceny zagro¿eñ i rozpoznawanie terenów zagro¿onych s¹ zadaniami PSH.

Opublikowana w 2007 roku mapa obszarów zagro¿onych podtopieniami w dolinach g³ównych rzek Polski zosta³a po- myœlnie i dok³adnie zweryfikowana podczas ostatniej powodzi w dolinie Wis³y. Stan zagro¿enia i skutki powodzi, która mia³a miejsce w 2010 r. potwierdzi³y prognozy prezentowane na mapie.

Do celów szkoleniowych oraz w ramach raportów, ocen i prognoz jest konieczna graficzna prezentacja wyników baz danych o wodach podziemnych. Jest ona rozwijana w kraju przez prowadzenie standardowych systemów GIS oraz metod kartografii komputerowej i wizualizacji wyników dla osób podejmuj¹cych decyzje. W dzia³aniu oraz na stronach internetowych PIG-PIB, PSH prowadzi upowszechnianie i popularyzacjê wiedzy o wodach podziemnych, ich ochro- nie i wykorzystaniu. Dane dotycz¹ce stanu krajowych baz danych hydrogeologicznych GIS opracowano i przedstawio- no rzetelnie oraz w sposób przystêpny szerokiemu gronu odbiorców. Bazy danych PSH stanowi¹ ogromne Ÿród³o informacji wykorzystywanej zarówno do realizacji zadañ administracji publicznej, przedstawicieli nauki, biznesu, jak i osób fizycznych.

INNE ZADANIA DOTYCZ¥CE GOSPODAROWANIA WODAMI

Zgodnie z za³o¿eniami RDW, w ramach prac planistycz- nych, dokonano podzia³u wód powierzchniowych i podziemnych na jednostki hydrograficzne (jednolite czêœci wód), dla których przeprowadza siê kilkuetapowy proces planowania (ocenê ich obecnego stanu, okreœlenia przyczyn, które siê na niego z³o¿y³y, przeanalizowania trendów zmian tego stanu oraz ewentualnego ryzyka niespe³nienia celów œrodowiskowych, a w przysz³oœci ocenê efektów dzia³añ zmierzaj¹cych do popra- wy ich stanu). Kolejnym wa¿nym krokiem by³o okreœlenie celu (celów œrodowiskowych) dla jednolitych czêœci wód, przy u¿y- ciu parametrów opisuj¹cych dobry stan, co z kolei umo¿liwi³o analizê rozbie¿noœci pomiêdzy stanem obecnym a zak³adanym celem œrodowiskowym. Na podstawie zidentyfikowanego zakresu i charakteru rozbie¿noœci oraz analizy technicznych mo¿- liwoœci, ekonomicznej zasadnoœci i spo³ecznej akceptowalno- œci realizacji dzia³añ zmierzaj¹cych do osi¹gniêcia za³o¿onych celów œrodowiskowych okreœlono ryzyko ich nieosi¹gniêcia.

Przegl¹d istotnych problemów gospodarki wodnej w I cyklu planistycznym opracowano jako dokument przed-

stawiaj¹cy listy najwa¿niejszych problemów zwi¹zanych z gospodarowaniem wodami na obszarach dorzeczy wraz z katalogiem problemów, którym pos³u¿ono siê przy for- mu³owaniu poszczególnych list.

W wielu krajach UE, w tym w Polsce specjaliœci od wód podziemnych uczestnicz¹ w arbitra¿ach dotycz¹cych zanieczyszczenia zasobów wód lub ich zaw³aszczenia przez pod- mioty gospodarcze, a nawet prywatnych u¿ytkowników. Sa- morz¹dy, w³aœciciele oraz organizacje samorz¹dowe mog¹ wystêpowaæ w obronie ma³ych spo³ecznoœci korzystaj¹cych z wód podziemnych lub prowadziæ coroczne audyty w zakresie stanu zasobów wód w otoczeniu przedsiêbiorstw – poten- cjalnych ognisk zanieczyszczeñ tych zasobów – w przypadku podejrzeñ o ich degradacjê. Od kilku lat obserwuje siê rów- nie¿ w naszym kraju rosn¹c¹ liczbê audytów i arbitra¿y, z czego nale¿y wnioskowaæ o wzrastaj¹cym zainteresowaniu ekspertyzami hydrogeologicznymi.

KIERUNKI WSPÓLNYCH DZIA£AÑ OŒRODKÓW HYDROGEOLOGICZNYCH I PAÑSTWOWEJ S£U¯BY HYDROGEOLOGICZNEJ W LATACH 2014–2020

Kierunki dzia³añ pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej w latach 2014–2020 wynikaj¹ z obowi¹zku dzia³añ os³ono- wych Pañstwa w zakresie zaspokojenia potrzeb wodnych spo³eczeñstwa i gospodarki, w tym realizacji za³o¿eñ potrzeb œrodowiskowych polityki planistycznej UE w aspekcie ochrony stanu iloœciowego i chemicznego wód podziemnych (RDW). Wynikaj¹ one bezpoœrednio z dokumentu Minister- stwa Œrodowiska „Kierunki badañ w dziedzinie hydrogeologii (na lata 2008–2015) oraz dokumentu Krajowego Zarz¹du

Gospodarki Wodnej „Polityka Wodna Pañstwa do roku 2030”, jak równie¿ z zobowi¹zañ Polski w stosunku do Unii Europejskiej. Najwa¿niejszymi z nich s¹:

• zapewnienie powszechnego dostêpu ludnoœci do czystej i zdrowej wody pitnej z wód podziemnych,

• utrzymanie dobrego stanu wód podziemnych i zwi¹zanych z nimi ekosystemów od wód zale¿nych,

• zaspokojenie uzasadnionych potrzeb wodnych gospodarki,

(6)

• ograniczenie zagro¿eñ wywo³ywanych przez powo- dzie i susze oraz katastrofy i awarie,

• wyrównanie dysproporcji miêdzyregionalnych w zakresie dostêpu do wód podziemnych,

• integracja polityki przestrzennej z polityk¹ wodn¹,

• zapewnienie oczekiwanego poziomu i udzia³u spo-

³eczeñstwa w podejmowaniu decyzji.

Wymienione zadania nie mog¹ byæ realizowane jedynie przez pañstwow¹ s³u¿bê, s¹ problemami postawionymi przed spo³ecznoœci¹ hydrogeologów w ramach wspó³pracy na szczeblach centralnym i regionalnych. Do pierwszopla- nowych zadañ nale¿y monitoring wód podziemnych, zw³aszcza w zakresie prowadzenia badañ i obserwacji w sieciach monitoringu granicznego Polski na potrzeby okreœlenia kierunków i natê¿enia przep³ywu wód podziemnych w profi- lu granicy pañstwa oraz w pozosta³ych jednolitych czêœciach wód podziemnych.

Innym problemem jest dok³adne rozpoznanie odnawial- nych i dostêpnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych oraz nadzór nad dokumentowaniem zasobów dyspo- zycyjnych wód podziemnych, jako podstawy do prowadzenia i planowania racjonalnej gospodarki wodnej w kraju.

W aktualnej sytuacji gospodarczej istniej¹ potrzeby opracowania oceny dostêpnoœci zasobów i opiniowania decyzji o poborze wód podziemnych zwi¹zanym z poszukiwa- niem, rozpoznawaniem i eksploatacj¹ niekonwencjonalnych z³ó¿ wêglowodorów oraz prognozowanie i rozpoznawanie zwi¹zanych z tym zagro¿eñ dla stanu chemicznego i iloœcio- wego wód podziemnych. Kolejnym wymogiem jest prowadzenie interwencyjnych prac badawczo-rozpoznawczych w sytuacjach przewidywanych lub zaistnia³ych niebezpiecz- nych zjawisk w strefach zasilania lub poboru wód podziemnych, w porozumieniu i uzgodnieniu z w³aœciwymi organami administracji publicznej.

Po publikacji w 2007 r. mapy terenów zagro¿onych podtopieniami w dolinach g³ównych rzek, istnieje obecnie po- trzeba opracowania szczegó³owej mapy obszarów zagro¿onych podtopieniami, w tym tak¿e „powodziami od wód gruntowych” na terenach poza dolinami rzecznymi.

Projekt ten bêdzie wymaga³ prac metodycznych i pilota-

¿owych w zakresie identyfikacji typów podtopieñ, w zale¿- noœci od modelu p³ytkiej budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych na obszarze kraju.

PROPOZYCJA WSPÓ£PRACY HYDROGEOLOGÓW W INNYCH DZIEDZINACH

Strategie, programy i plany dotycz¹ce wód podziemnych wymagaj¹ rozszerzenia dotychczasowego pola wspó³dzia³ania hydrogeologów. Gospodarowanie wodami zarówno podziemnymi, jak i powierzchniowymi jest dyscyplin¹, w której obowi¹zuje zintegrowane zarz¹dzanie zwi¹zane z wieloma aspektami z zakresu hydrobiologii, biologii, botaniki, hy- drologii, geoinformacji z wykorzystaniem metod GIS, infor- matyki przy tworzeniu i wykorzystaniu baz danych oraz fizy- ki, geofizyki i chemii, bêd¹cych tradycyjnymi dziedzinami wspó³pracy.

Polscy hydrogeolodzy w ostatnich latach nawi¹zali bli¿- sze kontakty z hydrografami i hydrologami, zarówno poprzez wspó³pracê terminologiczno-pojêciow¹, wspó³uczest- nictwo w konferencjach i sympozjach, jak i przez udzia³ we wspólnych projektach i publikacjach. Dobrym przyk³adem jest wspó³praca PSH z pañstwow¹ s³u¿b¹ hydrologiczno-meteorologiczn¹ IMiGW-PIB.

Spe³nieniem wymogów unijnych jest udostêpnianie spo³eczeñstwu informacji o œrodowisku oraz geoinformacji w przypadku przyrody nieo¿ywionej, zgodnie z obowi¹zuj¹c¹ dyrektyw¹ INSPIRE. W tym celu, dane z badañ geologicznych, hydrogeologicznych, geoœrodowiskowych s¹ prezentowane na ogólnie dostêpnych przegl¹darkach internetowych, a iloœæ wejœæ zainteresowanych u¿ytkowników liczona jest w setkach tysiêcy rocznie. Ten kierunek dzia³añ powinien byæ wspólnie rozwijany w najbli¿szej przysz³oœci.

Rozwój dziedziny hydrogeologii niezmiennie kontynuuje doœwiadczenia zebrane w przesz³oœci. Wspomnieæ nale¿y pu- blikacje A. Wieczystego, profesora Politechniki Krakowskiej, który zajmowa³ siê strefami ochronnymi ujêæ wód podziem-

nych i wyda³ podrêcznik pt. „Hydrogeologia in¿ynierska”

(Wieczysty, 1970). Obecnie wracamy do tej problematyki.

Jest ona realizowana pod kierunkiem PIG-PIB poœrednio w odniesieniu do GZWP, w zakresie prac badawczo-rozwojo- wych ukierunkowanych na ustanawianie obszarów ochronnych tych zbiorników. Œrodowisko hydrogeologów wyra¿a pogl¹d, ¿e dla potrzeb prawid³owego gospodarowania wodami w kraju, nale¿y powtórnie wyznaczaæ strefy ochronne ujêæ wód podziemnych. W przysz³oœci ewentualne prace dokumentacyjne realizowane w tym kierunku bêd¹ wymaga³y zaanga¿owania ca³ego œrodowiska hydrogeologów w kraju i powrotu do hydrogeologii in¿ynierskiej.

J. Szymanko przedstawi³ w 1980 r. koncepcjê systemu wodonoœnego i pakiet pierwszych polskich programów do modelowania numerycznego przep³ywów wód podziemnych „HYDROLIB”, które zosta³y wykorzystane w regio- nalnej ocenie zasobów wód podziemnych (Szymanko, 1980). Pakiet ten jest wykorzystywany do dzisiaj w modelo- waniu przep³ywu wód podziemnych w kraju. Obecnie wszystkie oœrodki hydrogeologiczne w Polsce stosuj¹ nume- ryczne modelowanie przep³ywu wód, korzystaj¹c g³ównie z dostêpnych na rynku programów komercyjnych. Nie ma natomiast oœrodka wiod¹cego, który rozwija³by pod wzglê- dem metodycznym modelowanie filtracji dla potrzeb hy- drogeologów. Jest to szczególnie potrzebne w odniesieniu do struktur wg³êbnych, w których poszukiwane s¹ z³o¿a wê- glowodorów w ³upkach lub przep³ywów wód termalnych dla potrzeb ogrzewnictwa i lecznictwa sanatoryjnego. Z wymie- nionymi zagadnieniami wi¹¿e siê koniecznoœæ stosowania modeli termodynamicznych i ocena przemian chemicznych

(7)

zachodz¹cych w wodach eksploatowanych z du¿ych g³êbo- koœci, rzêdu tysiêcy metrów.

Rozwój kartografii hydrogeologicznej, zw³aszcza w odniesieniu do nowej edycji map 1:50 000, a tak¿e powstawanie wyspecjalizowanych obrazów mapowych, jak na przyk³ad:

GZWP lub waloryzacji wód podziemnych, ma du¿e znaczenie dla planowania regionalnego i planów zagospodarowania przestrzennego. Ten kierunek bêdzie rozwijany w nastêpnych latach na zamówienie samorz¹dów i administracji pañstwo- wej, tak¿e kopalñ podziemnych i odkrywkowych.

Rozwój ekologii, in¿ynierii œrodowiska i jej dzia³añ zali- czanych do ochrony œrodowiska, bêdzie kreowaæ nowe dziedziny badañ dla wielu dyscyplin naukowych. Pojawi³a siê w naukach geologicznych geologia œrodowiskowa, nie maj¹ca jak dotychczas w³asnej metodologii. Opublikowano tak¿e podrêczniki akademickie z hydrogeologii œrodowis- kowej (Environmetal hydrogeology), z których najbardziej znany, opracowany przez zespó³: P.E. LaMoreaux i in., (1997), ukaza³ siê w Stanach Zjednoczonych. Analiza wielu problemów œrodowiskowych, zarówno przyrody o¿ywionej, jak i abiotycznej wymaga dobrej znajomoœci zagadnieñ wód podziemnych i mo¿e siê staæ interesuj¹ca dla wielu hydro- geologów.

Podstawowe problemy hydrogeologii, takie jak w³asnoœ- ci fizyczne, hydrauliczne i chemiczne oœrodków skalnych, wymagaj¹ dalszych badañ terenowych i laboratoryjnych, mimo opublikowania w ostatnich latach ciekawych i nowator- skich prac, zw³aszcza w oœrodkach: krakowskim, poznañskim i warszawskim. Stosowane coraz powszechniej badania izoto- powe wód wpisuj¹ siê w nurt hydrogeologii œrodowiskowej.

Zbyt ma³o uwagi poœwiêca siê problemom wiêzi hydraulicznej wód podziemnych i powierzchniowych, np. sztucznemu zasilaniu warstw wodonoœnych, czy transformacji odp³ywu powierzchniowego na podziemny i odwrotnie. Nadal nie s¹ rozpoznane odcinki rzek o charakterze drenuj¹cym lub infil- tracyjnym, co jest wymagane przy ocenie stanu JCWPd na potrzeby planów gospodarowania wodami oraz raportowania do Komisji Europejskiej.

Mamy pe³n¹ œwiadomoœæ, ¿e wskazane perspektywy rozwoju i propozycja wspó³pracy polskich hydrogeologów s¹ bardzo subiektywne i wynikaj¹ z realizowanych zadañ pañstwo- wej s³u¿by hydrogeologicznej, która jest s³u¿b¹ pañstwow¹ i zgodnie ze statutem nie mo¿e zdobywaæ subsydiów na badania naukowe. Dlatego badania te musz¹ byæ prowadzone w oœrodkach badawczych kraju, a wyniki badañ powinny byæ testowane i stosowane przez PSH.

LITERATURA

D£UGOOKRESOWA STRATEGIA rozwoju kraju. Polska 2030.

www.zds.kprm.gov.pl

DYREKTYWA 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 paŸdziernika 2000 r. ustanawiaj¹ca ramy wspólno- towego dzia³ania w dziedzinie polityki wodnej. Ramowa dyrektywa wodna (RDW).

DYREKTYWA 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu. Dyrektywa wód podziemnych (DWP).

DYREKTYWA 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 paŸdziernika 2007 r. w sprawie occeny ryzyka powodziowego i zarz¹dzania nim.

HERBICH P. (red.), 2005 — Mapa hydrogeologiczna Polski, 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.

KIERUNKI BADAÑ w hydrogeologii (na lata 2008–2015). Doku- ment Ministr. Œrodow. www.mos.gov.pl

KONSTYTUCJA Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

(DzU Nr 78, poz. 483, ze zmianami).

KRAJOWY ZARZ¥D Gospodarki Wodnej, 2010 — Polityka wodna Pañstwa do roku 2030. www.mos.gov.pl

LAMOREAUX P.E., LA MOREAUX J.W., SOLIMAN M.M., ME- MON B.A., ASSAAD F.A., 1997 — Environmental Hydroge- ology. CRS Press LLC, Florida, USA

MAPA obszarów zagro¿onych podtopieniami w Polsce. 2007 — Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.

POLITYKA ekologiczna Pañstwa w latach 2009–2012 z perspek- tyw¹ do roku 2016. www.mos.gov.pl

POLITYKA wodna Pañstwa do roku 2030 (z uwzglêdnieniem etapu do 2016 r.) Projekt. Arch. KZGW. www.mos.gov.pl

PROJEKT polityki wodnej Pañstwa do roku 2030 (z uwzglêdnie- niem etapu 2016), 2011 — Arch. KZGW. www.mos.gov.pl ROZPORZ¥DZENIE Ministra Œrodowiska z dnia 22 sierpnia 2007 r.

w sprawie podmiotów, którym pañstwowa s³u¿ba hydrologiczno-meteorologiczna i pañstwowa s³u¿ba hydrogeologiczna s¹ obowi¹zane przekazywaæ ostrze¿enia, prognozy, komunikaty i biuletyny oraz sposobu i czêstotliwoœci ich przekazywania.

(DzU Nr 158, poz. 1114).

ROZPORZ¥DZENIE Ministra Œrodowiska z dnia 6 listopada 2008 r.

w sprawie standardowych procedur zbierania i przetwarzania informacji przez pañstwow¹ s³u¿bê hydrologiczno-meteorologiczn¹ oraz pañstwow¹ s³u¿bê hydrogeologiczn¹. (DzU Nr 225, poz. 1501).

SZYMANKO J., 1980 — Koncepcja systemu wodonoœnego i metod jego modelowania. Wyd.Geol., Warszawa.

USTAWA Sejmu RP z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju. ( Dz U z 2009 r. Nr 84, poz. 712, ze zmianami).

USTAWA Prawo geologiczne i górnicze z dnia 9 czerwca 2011 r.

(DzU Nr 163, poz. 981).

USTAWA Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. (tekst jednolity:

DzU z 2012 r., poz. 145, ze zmianami).

WIECZYSTY A., 1970 — Hydrogeologia in¿ynierska. PWN, Warszawa.

(8)

SUMMARY

Projects of polish hydrogeological survey (PSH) in Po- lish Geological Institute – National Research Institute – resulting from acts established by Parliament and dispositions given by the Government and Minister of Environment. The PSH was brought into being by Water Act Law, that means duties of state in the subject of groundwater resources have been delivered to specially organized survey, thanks to the important role of groundwater for the country and good status of hydrogeologists. Restraining groundwater deterioration and sustainable management of groundwater resources, main source of potable water are the mission of PSH. Activi-

ties of PSH is under control of President of the National Wa- ter Management Board (KZGW). The budged comes from the National Found of Environment Protection and Water Management in forms of bilateral contracts between PGI and National Found for approved projects. The scope of tasks be undertaken by PSH resulting from the Water law and disposition of the Minister of Environment dated 6th November 2008 dedicated to standard procedures of data collection and processing by hydrological-meteorological survey and hydrogeological survey of Poland.