R O C Z N I K P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A G E O L O G I C Z N E G O A N N A L E S D E L A S O C l E T E G E O L O G I Q U E D E P O L O G N E
T om (V olum e) X X IX — 1959 Z eszyt (Fascicule) 4 K ra k ó w 1960
WŁODZIMIERZ WAWRYK, W ŁADYSŁAW PIOTROWICZ, JÓZEF DOM AŃSK I
SUROWCE ILASTE Z BYSEW A I ZNAD ZALEWU GDAŃSKIEGO
(Tabl. X X X V II, X X X V III)
D epot argileux de B ysew o et de la lagunę de Gdańsk
(PI. X X X V II, X X X V III)
W ramach X X X I Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, który odbył sie. w czerw cu 1958 r. w Gdańsku, pracownicy naukowi K atedry M ineralogii i Petrografii P olitechniki Gdańskiej poprowadzili jedną z w ycieczek przewidzianych w programie Zjazdu. C elem w y cieczki b yło zapoznanie się z surowcam i ceram icznym i z B ysew a oraz znad Zalewu W iślanego.
Bysew o, m iejscowość przynależna do gm iny Firoga, pow. Kartuzy, oddalone jest około 14 km na W. od Gdańska. Najbliższa stacja k ole
jowa znajduje się w obok leżącej m iejscowości Kokoszki. Rejon B ysew a położony jest na Pojezierzu Kaszubskim, który stanow i część składową Pojezierza Pomorskiego. Najbliższe okolice B ysew a są słabo pod w zględem m orfologicznym urzeźbione i na tym terenie w odległości około 500 m na W od cegielni założona jest kopalnia surowca ilastego.
Uruchomiona została ona w roku 1953 na skutek wyczerpania się su
rowców w starej kopalni położonej w odległości około 300 m na E od zakładu. R esztki surowców, których eksploatacji zaniechano w starej kopalni, nie nadaw ały się do produkcji z uw agi na silne zanieczyszcze
nie żwirkiem wapiennym .
Nowe złoże zbudowane jest z iłów warwowych, przywiązanych w iekow o do zlodowacenia bałtyckiego. Iły warwo w e zalegają n ie tylko w najbliższej okolicy B ysew a, lecz rozciągają się również na S w k ie
runku Kokoszek, ku N zaś ciągną się one przez K lukow o do m iejsco
wości Osowa. N ie tworzą on e na tym obszarze jednolitego pokładu, lecz w ystępują pod postacią większych lub m niejszych płatów. W B ysew ie miąższość surowca ilastego waha się w granicach od ułam ków metra do blisko 11 m. W ierceniami przeprowadzonymi na terenach przylegają
cych do obecnej kopalni stwierdzono, iż ku N pokład iłów w arw ow ych cienieje. Spada on w odległości około 500 m od ściany eksploatacyjnej,
w której miąższość jego w ynosi około 4 m, do niespełna 2 m. W k ie
runku NE iły warwo w e szybko się wyklinowują, tak że w odległości 150 m od kopalni zupełnie zanikają.
Inaczej przedstawiają się stosunki na terenie położonym na SW i SE. Tu iły warwo w e osiągają miąższość od 9 do 11 m, by w dalszym biegu cienieć dość równom iernie do miąższości około 3 m. I na tym terenie, przylegającym na S od kopalni — n ie tworzą one jednolitego płata, lecz rozbite są na dw ie części, oddzielone od siebie pasem biegnącym ku SSW, na którym stwierdzono jed yn ie obecność nikłych skupień surowca ilastego o małej miąższości i stosunkowo dużym nadkładzie. Pas ten został pom inięty przy obliczaniu zasobów, jako nie nadający się do eksploatacji.
W oparciu o przeprowadzone w iercenia można stwierdzić, że m iąż
szość surowców ilastych B ysew a ściśle związana jest z morfologią stropu podłoża, na którym te iły spoczywają. W zagłębieniach osiągają one największą miąższość, cieniejąc i w yklinowując się w miarę podno
szenia się powierzchni stropowej podłoża.
Iły w arw ow e spoczywają bądź to na piaskach typu fluw ioglacjalnego, bądź też na utworach typu glin zwałowo-m orenowych. Piaski podście
lające iły pozbawione są w większości frakcji żwirkowej, która naw ier
cona została jedynie w pew nych punktach lub dostrzegalna jest ona w piankach spągowych obecnie eksploatowanej kopalni. Te czyste piaski w miarę zbierania surowca ilastego m ogłyby nadawać się do eksploatacji jako surowiec schudzający. Iły przykryte są bądź skąpym nadkładem gleby lub też glinam i zw ałow ym i, bądź też utworam i piaszczystym i, a naw et i torfami (w zaklęśnięciach terenow ych) miąższości do 2 a riawet 2,5 m.
Surowiec ilasty B ysew a odznacza się typow ym uw arstw ieniem dla iłów w arw ow ych (tabl. X X X V II, fig. 1 — 4). Budowa jego n ie jest na całym obszarze jednolita. Znajdują się tu partie z dużą przewagą w stęg ilastych nad w stęgam i m ułkow o-ilastym i, m ożem y tu też spotkać się z lokalnym i nagromadzeniami w iększych ilości partii m ułkowych. Za
równo wśród tych ostatnich, jak też i wśród w stęg ilastych m ożem y często zetknąć się z wtrąceniam i lub wkładkam i piasków m iałko- lub średnioziarnistych.
Na ogół partie stropowe iłów posiadają zabarwienie żółta w o-brunat- nawe, tak zresztą jak i partie spągowe, spoczywające na podłożu piaszczystym . Pom iędzy tym i partiami utlenionym i iłów warwow ych, w części zbliżonej do spągu zalegają przeważnie utw ory ilaste i m ułko- we, barwy siw ej lub szarej.
Przeprowadzone analizy areom etryczne wykazują dość duże zróżni
cowanie w zawartości substancji ilastej, szczególnie w partiach w stęg ilastych. W m niejszym stopniu zaznaczają się te różnice, gdy idzie o mułki. Partie utlenione iłów warwow ych w sw oim stropie zazwyczaj pozbawione są w ęglanu wapniowego, chociaż i tu spotkać można w stęgi m iejscam i burzące pod w pływ em HC1.
Przebieg warw na ogół jest horyzontalny, chociaż w niektórych partiach odsłoniętej ściany kopalni obserwować można nieznaczne za
padanie lub ugięcia, a w jednym m iejscu naw et charakterystyczną dużą fleksurę.
— 369 —
Na tej ścianie również m ożem y obserwować warwy ilaste, jak też przebieg partii m ułkowych, lokalne w staw ki piaszczyste, poprzegradzanie partii m ułkowych cienkim i wstawkam i ilastym i i tym podobne zjawiska.
Nic też dziw nego, że w ykonane analizy areom etryczne wykazują zróżni
cowanie się składu frakcyjnego tych surowców.
Surowiec B ysew a na ogół pozbawiony jest poza jego partią zasobną w kukiełki wapienne frakcji żwirkowej, która tylko sporadycznie za
nieczyszcza go w setnych, rzadziej w dziesiętnych procentu.
Próbki bruzdowe pobrane z miąższości 2 — 3 m, z kilku punktów czynnej kopalni w ykazują wahania w zawartości frakcji piaszczystej od 13,7 do 20,3%. Zawartość mułku waha się od 43,5 do 50%, substancji ilastych zaś od 29,9 do 40,5%, a naw et ponad 50%. Analiza chemiczna, wykonana z próbki surowca, pobranej bruzdowo ze ściany kopalni, dała następujące rezultaty:
S i 0 2 — 67,84%
A12Qs + T i0 2 — 14,27%
FeoOs — 3,86%
CaO — 1,06%
MgO — 0,22%
C 0 2 — 0,74%
S 0 3 — ślady Strata przy prażeniu — 10,62%
Suma 98,61%
W związku z dostrzeganym i zmianami zawartości procentowej posz
czególnych frakcji w surowcu ilastym B ysew a również i analizy che
miczne tego surowca pobieranego z różnych m iejsc, wykazywać będą zmienne wartości poszczególnych tlenków.
D obywany surow iec za pomocą baigra kubełkowego, posuwającego się na szynach rów nolegle do eksploatowanej ściany, zdziera surowiec ilasty z całej jego miąższości, zsypując go na podstawione wózki, które prze
wożone są lokom otywką spalinową do zakładu, gdzie w yciągiem linow ym przetransportowuje się je i bezpośrednio używa do produkcji. W chwili obecnej zakłady w B ysew ie produkują cegłę pełną, dobrej jakości, w ilości około 6 m iln szt.
Surowiec ilasty schudzany jest piaskiem dowożonym z obok leżącej piaskowni.
Dobra szosa do Gdańska jak też bliska stacja kolejowa w Kokosz
kach zapewniają zakładowi dogodny transport wyprodukowanej cegły.
U czestnicy w ycieczki po zwiedzeniu odsłonięć i doryw czym zapo
znaniem się z iłami w arw ow ym i w B ysew ie udali się z kolei na odkryw ki iłów elbląskich zalegających nad Zalew em W iślanym. Trasa w ycieczki prowadziła z powrotem przez Gdańsk, by po przecięciu równoleżnikowo Żuław, przez Elbląg dotrzeć do Nadbrzeża. W m iejscowości tej zwiedzono kopalnię surow ców ilastych, służących do produkcji zarówno cegły p eł
nej, jak i wyrobów cienkościennych. Kopalnia położona jest na krawędzi W ysoczyzny Elbląskiej, w odległości około 700 m od zakładu produk
cyjnego, który wybudowany został u stóp wspomnianej W ysoczyzny (tabl. X X X V III, fig. 1).
Iły elbląskie z Nadbrzeża reprezentowane są głów nie przez odm ianę
24 R o c z n ik P T O
siwą (na wilgotno) lub siwozielonawą, przybierając ku spągowi barwę ciem niejszą — brunatnawą. Spoczywają one w kopalni na piankach średnioziarnistyćh. W chw ili obecnej prowadzi się eksploatację poziomu drugiego tego surowca, o miąższości około 6 m (tabl. X XX VIII, fig. 2)
Partie stropow e iłów zawierają dość bogatą faunę w postaci m iędzy innym i białych, niedużych skorup Y oldia arctica, które w ystępują tu częściowo pogruchotane, częściowo w dobrym stanie zachowania. W y
preparowanie jednak całych okazów napotyka trudności, z uw agi na ich dość dużą łam liwość i kruchość. Na tle szarozielonawej barw y skały ich obecność rzuca się wyraźnie w oczy.
Ku partiom spągow ym surowca obserw ujem y dość nagłe zanikanie fauny, czemu tow arzyszy jednoczesna zmiana zabarwienia i jakości su
rowca.
W stropie surow iec jest słabo zwarty, łatwo kruszący się w palcach, słowem , jest to surowiec z punktu widzenia ceram icznego stosunkowo chudy. A nalizy areom etryczne w ykonane z tego surowca wykazują za
wartość substancji ilastej od 23 do 33%.
Idąc w kierunku spągu iłów staj ą się one coraz to bardziej zwarte, dają się coraz to trudniej łamać, przekrawane zaś nożem wykazują po
czątkowo słaby, a później coraz silniejszy połysk tłusty. W partiach spągowych znajdujem y już w nich ponad 50% substancji ilastej.
Iły z Nadbrzeża pozbawione są zasadniczo n ie tylk o zanieczyszczeń żwirow ych, ale i również frakcji piasków grubo-, średnio-, a naw et drobnoziarnistych. Sporadycznie znajdujem y w nich w iększe otoczaki oraz odłam y skał erratycznych.
Przeprowadzone w najbliższej okolicy wiercenia poszukiwawcze stw iedziły obecność surowca w dosyć znacznej odległości od czoła kopal
ni. Surow ce ilaste rozprzestrzeniają się głównie w kierunku NW, przy czym miąższość ich w tym kierunku również się zmniejsza. Otwory w niektórych partiach badanego terenu sięgały do 22 m, nie przebi
jając spągu iłów.
Ta do pew nego stopnia jednostajność zalegania surowca ilastego Nadbrzeża, jaką obserw ujem y w obecnej kopalni, nie ulega uderzającym zmianom również na terenach przylegających do kopalni. Jedynie w niektórych otworach stw ierdzić można, że zarówno w ich partiach stropowych, jak też i środkowych rozprzestrzenia się w postaci czy to gniazd, czy języków — surowiec bardziej plastyczny, barwy czeko
ladowej albo czerwonej lub też rdzaw ożółtej.
N ie brak również w otworach nagłych zmian w zaleganiu surowców, a polegających na wtrąceniach czasem kilkum etrowej miąższości utw o
rów piaszczystych lub m ułkowo-piaszczystych. Fakty powyższe świadczą o stosunkowo słabych zaburzeniach glacitektonicznych w utworach Nadbrzeża, a w ięc o odm iennych stosunkach, jakie obserw ujem y w n ie
daleko położonym P ek lew ie czy Kadynach.
Jak już wyżej zaznaczono, miąższość surowca ilastego w Nadbrzeżu jest zmienna, wahając się od kilku do 18 i więcej m etrów. Partie spągowe podścielone są w większości przypadków piaskami, rzadziej glinam i zw ałowym i. Raczej z odw rotnym charakterem utworów spotyka
m y się w stropie złoża ilastego. Tu dostrzegam y brak nadkładu bądź miąższość jego dochodzi prawie do 7 m. W skryw ce przeważają utwory
— 371 —
gliniaste, rzadziej piaszczyste. Zbadane zasoby surowców ilastych Nad
brzeża n iestety są małe1 i liczyć się należy, że wystarczą one najwyżej na kilkanaście lat przy obecnej produkcji zakładu. Nie jest sprawą w y jaśnioną, czy dalsze badania poszukiwawcze nie .pozwolą na znalezienie surowca gwarantującego produkcję tego zakładu na dłużsizy okres od wym ienionego. Surowce ilaste Nadbrzeża wym agają odpowiedniego schudzenia. Do tego celu stosowane są piaski, zalegające z lewej strony u wejścia do obecnej kopalni. Wraz z odwożonym surow cem ilastym , lo- kom otywka spalinowa zabiera i w yw rotki z piaskiem . Piasek jest śre- dnioziarnisty, czysty, jednak pew ne jego partie, położone bliżej czoła kopalni, zanieczyszczone są dużym i kukiełkam i wapiennym i, widocznym i u podnóża, jak też na strom ym zboczu odkrywki.
Z Nadbrzeża — wycieczka z kolei udała się do Kadyn. Na tej trasie uczestnicy m ieli możność zaobserwowania urozmaiconej rzeźby terenu W ysoczyzny, wznoszącej się w okolicy K adyn do około 90 m. N ajw yż
szy punkt W ysoczyzny, rozpościerającej się na około 200 k m 2 pow ierz
chni, sięga 198 m nad poziomem morza. Teren urozmaicony jest silnie w ciętym i dolinam i potoków spływ ających z kierunku południow o-wchod- niego ku północnemu zachodowi.
Z W ysoczyzny rozpościera się piękny widok na cały Zalew oraz zamykającą go od pełnego morza M ierzeję Wiślaną.
Droga do K adyn w ije się w licznych serpentynach i ostrych zakrę
tach przez teren na ogół zalesiony drzew ostanem m ieszanym.
Zakłady produkcyjne Kadyn, podobnie jak w Nadbrzeżu, Suchaczu I, Suchaczu II i P eklew ie — zbudowane są na płaskiej platform ie, roz
ciągającej się pomiędzy W ysoczyzną a brzegiem Zalewu. Platform a ta zawdzięcza sw oje pow stanie w głównej m ierze m ateriałom znoszonym przez w ypływ ające z W ysoczyzny, a wpadające do Zalewu potoki.
Podobnie jak w Nadbrzeżu również i w Kadynach kopalnia surow ców ilastych oddalona jesit od zakładu produkcyjnego o około 1,5 km i połączona z nim kolejką wąskotorową.
W przeciw ieństw ie do stosunkowo monotonnego surowca w Nad
brzeżu w kopalni Kadyn spotykam y się z różnorakim surowcem , różnią
cym się m iędzy sobą w głównej m ierze zabarwieniem. Poza iłem czekola
dow ym albo wiśniowoczerwonym odsłaniają się tu również surowce ilaste barw y żółtobrunatnej, siwej oraz chude iły siw ozielone z licznie występującą fauną. U chw ycenie wzajem nych Stosunków tych odmian jest dość trudne, gdyż w miarę odbudowy górniczej złoża obraz ulega zm ianie na Skutek zwiększania się czy zmniejszania miąższości jednego typu, czy naw et zanikania jednego surowca na korzyść innego.
Obrazy te jeszcze bardziej się kom plikują wobec pojawiania się utworów piaszczystych obserw owanych już to w partiach spągowych, środkowych czy też stropowych utworów ilastych. Biorąc jeszcze pod uwagę fakt, że ściana odkrywki sięga w niektórych partiach kopalni ponad 20 m wysokości i często w okresach w iosenno-jesiennych nastę
puje usuw anie się dużych płatów wyżej ległych surowców, uchw ycenie obrazu litologicznego w kopalni nastręcza duże trudności.
W ysoce skom plikowane zaleganie surowca na terenie K adyn wiązać b y należało w głównej m ierze z jego ruchem spowodowanym przesuw a
niem się lodowca.
24*
Pow stałe w skutek tego zaburzenia glacitektoniczne spowodowały, że na m ałych przestrzeniach, w zasięgu 100 — 50, a naw et mniej m etrów, miąższość i jakość surowców przewiercanych jest tak zmienna.
Nic też dziwnego, że ostatnio przeprowadzone wiercenia poszukiwaw
cze na terenach przyległych do kopalni na obszarze kilkudziesięciu hektarów pozw oliły stwierdzić, iż obok siebie leżące otw ory bardzo często wykazują brak ciągłości w zaleganiu surowca tego samego typu.
I tak stwierdzono, że w dwóch sąsiadujących otworach jeden w całej swej miąższości przebija surowce ilaste, zalegające tu do głębokości 25 m (nieprzebite), w drugim zaś, surowiec ten w ystępuje pod polstacią kieszeni czy soczewki, o miąższości zaledwie 0,2 m, w tow arzystw ie surowców nieplastycznych lub chudych.
N iektóre partie surowca są zupełnie pozbawione m ateriału żw irko
wego, inne zaś zawierają go do kilku procent. Szczególnie odmiany plastycznych iłów barwy kawowej lub wiśniowej zawierają często żw i
rek, i to wapienny.
Miąższość skryw ki zarówno w kopalni, jak i na jej przedpolu, waha się w szerokich granicach, powodując, że zbadany obszar m usiał być pocięty niejako w szachownicę przy wyznaczaniu zasobów bilansow ych i pozabilansowych, co stwarzać może poważniejsze trudności przy in
tensywniejszej eksploatacji surowca. W niektórych m iejscach nadkład sięga ponad 15 m, na terenach zaś przewidzianych do ekploatacji waha się od ułam ków do 4 m.
W surowcu ilastym K adyn dostrzegam y duże wahania, gdy idzie o zawartość ^substancji ilastych. Zmieniają się one w granicach od 20 do 70, a naw et 75%. Surowiec ten odpowiednio schudzony nadaje się za
równo do produkcji wyrobów grubo, jak i cienkościennych. Część jego.
w szczególności odm iany plastyczne barw y czekoladowej i w iśniow ej, wykorzystyw ana jest do produkcji wyrobów ceramiki artystycznej, która, jak przypuszczać należy, lepiej z czasem będzie się rozwijać niż dotychczas. Bezsprzecznie surowce ilaste K adyn z uwagi na ich niski punkt topliwości znalazłyby również zastosowanie jako naturalne szkliwa ziemne. Odnośnie do ostatnio przytoczonej sugestii należy przeprowadzić dodatkowo badania, by wykazać, które z podanych odmian do tych celów szczególnie się nadają. Również sw eg o , czasu produkcja klinkru budo
w lanego bazowała na pew nych surowcach z K adyn i w tym kierunku wykonane badania w inny doprowadzić do w ydzielenia typów surowca nadającego się do tego celu.
Podobnie jak w Nadbrzeżu również i w kopalni iłów w Kadynach czasem zetknąć się można z w iw ianitem . M inerał ten, ultramarynowej barwy, w form ie smug czy subtelnych skupień daje się zauważyć od czasu do czasu, szczególnie w surowcach siwych. W przeciw ieństw ie do Nadbrzeża zbadane surowce Kadyn gwarantują nie tylko normalną pro
dukcję istniejących zakładów na długie lata, lecz nie nasuwają obaw, gdyby ta produkcja miała ulec naw et dużemu zwiększeniu.
— 373 —
W YKAZ LITERATURY
1. W awryk W. (1958), U w agi na tem at surow ców ilastych w ojew ód ztw a gd ań sk ie
go. Przegląd Geol. 6.
2. Przedsiębiorstw o Górn.-Geol. Przem. Cer. Bud. W arszawa (1956). D okum entacja geologiczno-technologiczna cegielni B ysew o.
3. Przeds. Geol. Bad. T. P. M. B. Gdańsk. (1956). D okum entacje geologiczno-techno- logiczne złóż surow ców ilastych ceg ieln i Nadbrzeże — Kadyny.
OBJAŚNIENIE TABLIC
Tablica X X X V II
Fig. 1. Część ściany eksploatacyjnej w kopalni iłów w arw ow ych w B ysew ie.
Fig. 2. Oczyszczona powierzchnia okazu iłów z w idocznym i w stęg a m i m u łk o w a - tym i (jaśniejsze) i ilastym i (ciem niejsze). B ysew o.
Fig. 3. W trącenia m u łk ow o-p iaszczyste w w stędze ilastej (pow iększenie 30-krotne).
B ysew o.
Fig. 4. Zaburzenia w przebiegu w arstw , (w ielkość naturalna). B ysew o.
Tablica X X X V III
Fig. 1. Widok ogólny kopalni iłów yoldiow ych w Nadbrzeżu
Fig. 2. Ściana eksploatacyjna iłów yoldiow ych w Nadbrzeżu (w ch w ili obecnej)
W. W a w r y k , W. Piotrowicz, G. D omanski
Rocznik Pol. T o w . Geol. t. X X I X , z. 4 Tabl. X X X V I I I
W. W a w r y k , W. Piotrowicz, J. D omański
