Halina Marona, Andrzej
Czerwiński
Inteligencja i praca uwagi a nasilenie
lęku i działania mechanizmów
obronnych młodzieży
Studia Philosophiae Christianae 17/1, 21-421981
S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ristia n a e 17(1981)1
A TK
H A LIN A MARONA, A N D R Z EJ CZERW IŃ SK I
INTELIGENCJA I PRACA UWAGI A NASILENIE LĘKU I DZIAŁANIA MECHANIZMÓW OBRONNYCH MŁODZIEŻY
1. Cel p rac y i w prow adzenie. 2. Ń iek tó re pro b lem y b a d a ń zw iązków m iędzy u zdolnieniam i, p ra c ą u w ag i a in n y m i g ru p a m i cech osobow oś ci. 3. P ojęcie i c h a ra k te ry s ty k a in telig en cji, uw agi, lę k u i m e ch a nizm ów obronnych. 4. M etody, m a te ria ł, sposób p ro w a d ze n ia b a d a ń i analizy sta ty sty c zn e j. 5. A naliza dośw iadczalnego m a te ria łu . 6. W nios
ki.
1. CEL PRACY I WPROWADZENIE
Celem refero w an y ch tu ta j baidiań b y ła p ró b a u sta le n ia e w e n tu aln y c h zw iązków m ięd zy in telig en cją i p ra c ą uw agi a n a sileniem re a k c ji lękow ych i działaniem m echanizm ów o b ro n nych.
W yrażenie „u stalen ie zw iązków ” ro zu m iem y w sensie u s ta lenia zw iązków sta ty sty czn y ch ty p u korelacji. Za „zw iązek” m iędzy ty m i dworna g ru p am i dyspozycji b ędziem y u w ażali istn ien ie d o d atn iej luib ujem n ej k o rela cji m iędzy nim i, isto t nej p rzy n a jm n ie j na poziom ie 0.05.
Zarów no p ra k ty c y b a d a ją c y ludzi w p o rad n iach zdrow ia psychicznego jak i a u to rz y p rac z a jm u ją c y c h się p ro b le m a ty k ą lęku w sk azu ją n a fa k t obniżenia spraw ności uw agi i fu n k cjonow ania in te lig e n c ji pod w pływ em przeżyć 'lękowych. Z kolei a u to rz y z a jm u ją c y się b ad an iam i m łodzieży w y b itn ie uzdolnionej w skazują n a istn ien ie zw iązków pom iędzy p o b u d liw ością em ocjonalną, nerw ow ością, lękiem i w y b itn y m i uzdo l nieniam i.
D otychczas nie opublikow ano w Polsce e k sp ery m en taln y ch b ad a ń dotyczących an a lizy zw iązków teg o ty p u na w iększych 'populacjach. M ając to n a uw adze przep ro w adziliśm y bad an ia 400 uczniów szkół śred n ich z te re n u lubelszczyzny i T rójm ia sta te sta m i in te lig e n c ji R avena i OTK, te sta m i uw agi Couvego, P iero n a d G rim sleya o raz k w estio n ariu szam i J . T ay lo r i Spdel- b e rg e ra oceniającym i n asilen ie lęk u , m ech an izm y o b ro nn e b y ły badane Skalam i k o n tro ln y m i te s tu W ISKAD. Zanim p rz e j
dziem y do an alizy dośw iadczalnych danych, om ów im y krótko n iek tó re p ro b lem y b a d ań -związków m iędzy uzdolnieniam i, p racą uw ag i a in n y m i g ru p am i cech Oisóbowości o raz sc h a ra k te ry z u je m y g ru p y oech i re a k c ji osobowości b ęd ące przedm io tem m n iejszy ch badań.
2. NIEKTÓRE PROBLEMY BA D AN ZWIĄZKÓW MIĘDZY UZDOLNIENIAMI, PRACĄ UWAGI A INNYMI GRUPAM I
CECH OSOBOWOŚCI
P ro b lem zw iązków m iędzy u zdolnieniam i a in n y m i grupam i cech osobowości je st w m n iej lu b bard ziej w y ra ź n y sposób rozw ażan y przez p raw ie każdego z w ażniejszych w zorców ja k iejś k o n cep cji osobowości. W zm ianki o ty m p ro b lem ie z n a j d u jem y w pism ach F re u d a, K retsch m era, G uilforda, C at tella , M u rray a, ro zw ażają ró w n ież te n pro b lem psychologo w ie radzieccy. Są to jed n a k w ypow iedzi w większości w y p adk ó w teo rety czn e, nie o p arte o w iększe, system aty czn e ha- dania iulb o b ad an ia zw iązków ja k ie jś jed n e j g ru p y uzdolnień z in n y m i k o m po n en tam i s tr u k tu ry osobowości.
Zarów no w n iek tó ry ch p ism ach F re u d a ja k i w pracach jego zw olenników m ożem y znaleźć silne ak cen to w an ie zw iąz k u m iędzy Ego a in telig en cją, uw agą, pam ięcią :i percep cją. Ego, pisze F re u d , re p re z e n tu je to, co m ożna nazw ać rozum em i rozw agą w p rzeciw ieństw ie do Id ob ejm ującego w szelkie na^- m iętności.
F u n k c jo n aln e znaczenie Egio polega ;na ty m , że s te ru je ono uw agą, pam ięcią i rea k c ja m i m oto ry ezn ym i jedn ostki, jest pośred n ikiem m iędzy św iatem Id i św iatem zew nętrznym . Ono — pisze F re u d — s te ru je p erc e p c ją i m o to ry k ą człow ie ka, zaw iad u je naszym i dow olnym i ru ch am i. Jego zad aniem jest saonozachowaniie. Ego w ypełnia to zadanie o d b ierając bodźce zew nętrzne, grom adzi w 'pamięci zw iązane z n im i dośw iad czenia, s te ru je zachow aniem człow ieka tak, a b y k o n tak to w ał się o;n z bodźcam i u m iark o w an y m i a u n ik a ł bodźców z b y t sil ny c h h
Z w olennicy szkoły K re tsc h m era p rzep row ad zali sy ste m a ty czn e b ad an ia n a d zw iązkiem te m p e ra m e n tu z określonym i ty p am i 'uzdolnień zwłaszcza im otorycznyćh, p ercep cji, pam ięci i uw agi. A tlety c y i leptosom icy z tru d e m znoszą n arzuco ne tem p o re a k c ji m otorycznych, p y k n icy łatw o 'w ykonują reak cje
1 P or. Z. F re u d , Poza zasadą p rzy je m n o śc i (tł. J. P ro k o p iu k ), W a r szaw a 1975, 106— 107, 146—147.
miotoryczne w tem pie narzuconym , odznaczają się też n a jle p szą zdolnością podzielności uw agi i p rzestaw ian ia się z r e a k cji m otórycznych na in n e. U ischizotym ików w y stę p u je n ie w ielka odw racalność uw agi, u cyfclotymiików m tóm ias-t n ie zw ykła w rażliw ość n a bodźce zew nętrzne,' szczególnie na bodź ce cielesne. Nie 'zawsze jed n a k ipold w p ły w em ty c h zew n ę trz nych zakłóceń pogarsza się w yd ajn o ść, czasam i n a stę p u je jej w zrost. W śród ey k loty m ik ó w z n a jd u je m y w iększą ilość osób sp raw iający ch p rz y p ra c y w rażen ie flegm atycznych, k ła d ą cych raczej nacisk na jakość p racy niż na jej stro n ę ilościo wą. ScM zotym icy n a to m ia st dążą do skrócenia czasu pracy , w y k azują p ew n e sp o rto w e zacięcie, szuk ają techn iczny ch udo godnień, ich p ra c a 'jest szybsza, nerw o w a 2.
M ierlin, k tó ry z a jm u je się p ro b le m aty k ą uzdolnień jako cech osobowości, p o d aje p rz y k ła d y w zajem n y ch zw iązków i u w a ru n k o w ań m iędzy uzdolnieniam i a in n y m i kom ponentam i s tr u k tu ry osobowości. M iędzy in n ym i, m ów i o w pływ ie te m p e ra m e n tu na fu n k cjo n o w an ie uzdolnień. S tw ierdza, że u lu dzi n ależących do silnego ty p u te m p e ra m e n tu w yk o n u jący ch zadania zw iązane z w łasn ą p racą, n a u k ą , aktyw nością spo r tow ą istn ie je jednocześnie i w y k o n y w an ie określonego zad a nia i k o n tro la jego w y konania. U lu d zi należących do słabego ty p u te m p e ra m en tu k o n tro la w y konyw ania zad an ia jest opóź niona. Z a n aliz zachow ania się tk a c z e k p rac u jąc y c h na M iku krosnach jednocześnie w y n ik a, że uzdolnienia i tem p e ra m en t w a ru n k u ją in d y w id u aln y s ty l p racy . S ty l te n m oże być, ja k pisze M ierlin, a d a p ta c y jn y :i kom pen sacy jn y. Tkaczki o szy b kim tem p ie p rocesów n erw o w y ch zachodzących w korze m óz gow ej, o szybkich irucbach, o dużej p rzerzutn ośoi u w ag i osią gały bardzo d o b re w y n ik i szybko a d a p tu ją c się do zw iększo n y c h zadań 3.
C attell w sk azu je n a związM , jak ie istn ie ją m iędzy uzd ol nieniam i, a zwłaszcza in telig en cją i w rażliw ością estetyczną a cecham i i re a k c ja m i osobowości sk ład aj ącym i się ina poszcze gólne czynniki (w ym iary) osobowości u jm ow an ej w edług jego m odelu. C attell w yró żn ia ja k w iadom o 16 głów nych 'wym ia ró w osobowości i większość ty ch iwym iarów m a jakieś zw iąz k i z uzdolnieniam i. O soby in te lig e n tn e , czy ta m y w c h a ra k te ry styce czy n n ik a B, są jednocześnie osobam i w y trw a ły m i, u p o r
2 P or. E. K re tsc h m er, K ö rp erb a u u n d C harakter, B erlin 19 6 725, 3 1 3— —318, 332—337.
3 P or. W. S. M ierlin, P red m ie t psichołogii licznosti, w : P ro b liem y ■
czyw ie o b stający m i p rz y ty m , co robią, sum ien n ym i. N ato m iast osoby m ało in te lig e n tn e są su b m isy jn e, niesum ien ne i nudne. In telig en cja -koreluje też z dom inacją. Osioiby m ające do sdehie zaufanie, ag resy w n e, w ojow nicze, sam ow olne, ego istyczne, energiczne, c eleb ru jące w łasne działanie, n iew ra ż li w e na społeczną d ezap ro b atę, trz y m ają ce się z re z e rw ą są bardziej in telig en tn e niż osoby su b m isy jn e, ngrzeczniione, po tu ln e i m ięk k ie 4.
O zw iązkach m ięd zy p rac ą uwaigi, pam ięci i m y ślen ia w spo m ina C am eron c h a ra k te ry z u ją c sw o ją kon cepcję syndrom ów zachow ań lękow ych. C hroniczny lęk obniża, zdaniem C am e rona, zdolność k o n c e n trac ji uw ag i, pogarsza p rac ę pam ięci, jas ność m yślenia, u niem ożliw ia koncen trow an ie isię przez dłuższy
czas na rozw iązyw aniu jakiegoś zadania i na w yko n y w an iu ja k ie jś p r a c y 5.
W Polsce n ie ukazało· się zb y t w iele p u b lik a c ji d o ty cz ą c y ch . * zw iązków m iędzy u zdolnieniam i a in n y m i cecham i osobowości. Poza S tre la u em i K ocow skim w ym ienić m ożna prace D ąbrow skiego i K u ja w sk iej, Osińskiego p o ru szające to zagadnienie jeżeli n ie w pro st, to w sposób pośredni.
W lata ch 1962—-1964 D ąbrow ski w espół z K u jaw sk ą p rz e prow adzili badania n a te re n ie PW ST i A W F w 'W arszawie. S tw ierd zają oni, że jed n ostk i w y b itn ie zdolne p rze jaw ia ją skłonności do określonego ro d zaju n e rw ic i re a k c ji lękow ych. P o nad to , od ro d zaju u zdolnień zależy ty p nerw ow ości i od w ro tn ie. I w reszcie, że środow isko {szkoła, zaw ód) u trw a la cechy nerw icow e 6.
W zm iankow ane -niektóre p ro b lem y badań zw iązków m iędzy u zdolnieniam i a in n y m i cecham i i re a k c ja m i osobowości po uczają nas, że jest to p ro b le m p o ru szan y n iem a l p rzez w sz y st kich au to ró w , alle n ie b a d a n y ch w szechstro nnie dośw iadczalnie na du ży ch grupach.
F re u d i inni zw olennicy o rie n ta c ji p sy ch o analityczn ej p o s tu lu ją istn ien ie zw iązków m iędzy ele m en ta m i s tr u k tu r y oso bowości zw anym Ego- a zdolnością k o n c e n trac ji 'uwagi, p e r cepcją, pam ięcią i m y śleniem . K re tsc h m er pisze w oparciu o dośw iadczalne b adania o istnien iu zw iązku m iędzy ty pem
4 Por. R. B. C attell, P erso n a lity and m o tiv a tio n stru c tu re and m ea
su re m en t, N ew Y ork 1957, 99— 100, 108—-110.
5 P or. D. B yrne, A n in tro d u c tio n to personality, a R esearch A p p roach, P re n tic e H all Inc., N ev Y ersey 1966, 351—352.
6 P or. K. D ąbrow ski, J. K u ja w sk a , P sych o n erw ice u m ło d zie ży w y
b itn ie u zd o ln io n ej ze szkó ł a r ty sty c zn e j i sp o rto w ej, „Z drow ie P sy ch icz
te m p e ra m en tu o ty p e m m yślenia, p ercep cji, tw órczej w y obraźni. T ak na p rz y k ła d 'uczeni o ty p ie te m p e ra m e n tu sehi- 'zotymicznego b y lib y bard ziej zdolni do tw o rzen ia batrdzo a b
stra k c y jn y c h teorii, do m yślenia „meealfizycznego”, natom iast cyklotym ików m iałab y cechować . zdolność m yślenia k o n k re t nego i n a sta w ie n ie :na szu k an ie p rak ty c zn y c h rozw iązań. Rów nież psychologow ie rad zieccy w y p o w iad ają się ma te m a t zw iąz ków , jakie m ogą istn ieć m iędzy tem p e ra m en te m , n a sta w ie n ia m i i uzdolnieniam i. O zw iązkach m iędzy w ielo m a elem en tam i s tr u k tu ry osobowości i uzd o ln ien iam i pisze C attell. W edług jego b ad ań z in telig en cją k o re lu je p o zy ty w n ie 'nasilenie ta kich cech jak: d o m in acja, siła ego, odporność psychiczna. W e dług C am erona i in n y c h baidaczy zajm u jący ch się (problema ty k ą lę k u istn ie ją n e g a ty w n e k o rela cje imiędzy d o b rą p racą uw agi i pam ięci a n asilen iem stanó w lękow ych.
W oparciu o polskie p race m ożna by sądzić, że istn ieje p o z y ty w n a k o rela cja m iędzy w y b itn ą in te lig e n c ją a nasilen iem rea k c ji lękow ych. W yniki te nie bardzo -zgadzają się z ty m , co pisze C a tte ll o zw iązkach in telig en cji z tak im i cecham i jak: dom inacja, siła ego, odporność psychiczna, poniew aż u osób, k tó re m a ją duże nasilen ie ty c h cech n ie m ożem y oczekiwać dużego n asilen ia lęku.
Zauw ażona lu k a w b ad a n iu p ro b le m aty k i zw iązków m iędzy uzdolnieniam i, p rac ą uw agi i in n y m i elem entam i s tr u k tu ry osobowości, a także istn ieją ce na t e n te m a t n ie p rz y sta ją c e do siebie opinie i są d y sk ło n iły a u to ró w te j p rac y do podjęcia e k sp ery m en taln y ch 'badań tego zagadnienia.
3. POJĘCIE I CHARAKTERYSTYKA INTELIGENCJI, UWAGI, LĘKU I MECHANIZMÓW OBRONNYCH
Jed n e z now szych d e fin icji in telig encji, jak ie m ożna zn a leźć w e w spółczesnej lite ra tu rz e , pochodzą o d a m ery k ań sk ich psychologów W echslers i S toddarda. W echsler określa in te ligencję jako globalną zdolność lub a g re g a t zdolności je d n o stk i do celowego działania, racjo n aln eg o m yślenia i s k u tecznego rozw iązyw ania p roblem ów , jakie .stwarza środow i sko 7. D la S to dd ard a n a to m ia st in telig en cja je s t zdolnością do podejm o w ania działań, k tó re c h a ra k te ry z u je o kreślon y sto p ień złożoności, tru d n o ści, ab strak cy jn o ści, a tak że takich,
7 P or. A. S ikora, K. W itecki, Ś ro d o w isko rodzinne a pozio m in te
któ re trzeb a w ykonać ekonom icznie, w skazać na ich energię, kon cen trację, k o n tro lę em ocji i um iejętność a d a p ta c ji8.
P ojęcie u w ag i je s t ró żn ie defin io w ane p rzez psychologów . W edług T iepłow a uw agą n az y w a m y „skierow anie św iadom oś ci n a o k reślan y przed m io t. J e s t to właściwość psy chiki, sw oi sta cecha w szystkich procesów psych iczn y ch ” 9. 'Według Szu- m ana „uw aga jest ta k im stan em , k tó ry przy g o to w u je, a n a stęp n ie p o d trz y m u je sp ra w n ą p rac ę org an izm u w zakresie jego poznaw czej o rie n tac ji i celow ej 'działalności w św iecie otacza jąc y m ” 10.
C zytając o ró żn y ch k on cep cjach lęk u n ie tru d n o spostrzec, że mirnio n ie k tó ry c h stw ierd zeń k o n tro w ersy jn y c h w iększość a u to ró w w yraża pog lądy podobne. Idąc zatem za poglądam i większości, m ożem y stw ierdzić,^ że lęk je s t p rz y k ry m em o cjo n aln y m stan em , dla którego ch arak te ry sty c z n e jest w y ra z i ste, uporczyw e odczuw anie specyficznej p rzyk rości, k tó re j to w arzyszy poczucie (bezradności. i irracjiononalności. S tan ow i * tem u to w arzy szy fizjologiczne napięcie organizm u w yrażające się .najczęściej jaiko przyśpieezenie p ra c y serca, w zro st ciśnie nia 'krwi, w zro st szybkości p rze m ia n y m aterii, zm iany c h e m iczne w m oczu i k rw i, zw iększenie ogólnej m obilizacji u s tro ju , ja k też i rea k c je fizjologiczne o ch ara k te rz e p rzeciw nym , w y ra ż ają ce się sp adk iem ciśnienia krw i, zw olnieniem tętn a, p arciem n a m ocz, zn ieruchom ieniem ciała, zaham ow aniem r e a k c ji m otorycznych.
W lite ra tu rz e psychologicznej sp o ty k a się w iele o k reśleń m e chanizm ów o b ro nn y ch i różne ich podziały. L au g h lin nazyw a m echanizm o b ro n n y psychicznym m echanizm em lub d y n a m izm em . J e st to auto m aty cznie i nieśw iadom ie po d ejm o w a n e u siłow anie bezpiecznego rozw iązania em ocjonalnego k o n flik tu , rozładow ania em ocjonalnego napięcia oraz łagodzenia i zm niejszania lęku. O kreślony m echanizm jest w yzw alany i ste ro w a n y przez ego jako sposób rozładow ania sy tu a c ji, k tó r e j uśw iadom ienie sobie je s t dla jed n o stk i n ie do zniesie n ia u . M echanizm y ob ro nn e w ro żu m ien ia Sieka, są cecham i osobowości. Są więc określonym i schem atam i reagow ania w zględnie trw a ły m i, spoistym i, specyficznym i d la jednostki) i rów nocześnie określonym i dyspozycjam i do organizow ania
8 Por. J. E. H orrocks, A sse ssm e n t o f b eh a v io r, M erill-Colum fous 19652, 1 1 5 .
P or. В. T iepłow , P sychologia (tł. M. Ż ebrow ska), W arszaw a 19503, 90.
10 P or. S. S zum an, O u w adze, W arszaw a 1961, 20.
tych schem atów . Ściślej m ów iąc, ^m echanizm y ob ro n n e są go- towoścdami do reagow ania w yuczonym i w sy tu acjach , gdzie d ziałają jednocześnie .sprzeczne nacisk i luib te n d e n c je z w e w n ą trz lub zew n ą trz jed n o stk i p o legające na tam ow an iu, p rz e m ieszczaniu, zn iekształcaniu schem atów reagow ania i p rz y j m ow aniu 'za sw oje zachow ań jed n ostek znaczących w g ru pie społecznej, w jakiej jed nostk a ż y je ” 12.
Kończąc a k a p it a n a lizu ją c y pojęcia b ad an ych cech osobo wości p rzy p om in am y , że przez uzdolnienie ro zum iem y za Seashorem a k tu a ln ą m ożność w y k o n y w an ia serii sk oo rd yn o w anych ru ch ó w luib in n y c h złożonych sch em ató w reagow ania, w zględnie a k tu a ln ą biegłość w w yko n y w aniu c z eg o ś1S.
In telig en cję określam y za Stoiddandem jako zdolność do po dejm ow ania działań, k tó re c h a ra k te ry z u je ok reślo n y stopień trudności, z łożioności, afbserakcyjności, tak ich, k tó re trzeba 'w ykonyw ać ekonom icznie, w ykazyw ać w n ich pom ysłowość, energię, k o n cen trację, k o n tro lę em ocji, u m iejętn o ść a d a p ta cji 14. Je st to d efin icja, k tó ra o b e jm u je różne sch em aty zacho w ania sk ład ające sdę n a zachow anie in telig en tn e, zarów no to, k tó re ocenia sto so w an y w te j p rac y te s t R aven a jak i to, k tó re jest oceniane O gólno-K w alifikacyjnyim T estem Inteligencji.
Uwagę tra k tu je m y , idąc za Tdępłowem, jako d yspozycję do kiero w ania św iadom ości na określony, p r z e d m io t15. „K iero w anie św iadom ości n a o k reślo n y p rze d m io t” ro zu m iem y za p racą Kowalskiego, i· Sieka jako am p lifik o w anie, w zm acnianie jak iejś g ru p y bodźców lu b reak cji, w y o d ręb n ian ie jej .spośród in n y ch , nadaw anie im jasności i w yrazistości. Jeżeli .dotyczy to ja k ie jś jed n ej g ru p y czy jednego obiektu, .określam y to jako k o n cen trację uw agi. Jednoczesne am plifikow anie dwóch lub trzech ró żn y c h bodźców lulb re a k c ji organizm u jest od m ian ą uw agi zw aną podzielnością. P rzem ien n e am plifikow anie bodźców i re a k c ji ra z tak ic h ra z in n y c h o db yw ające sdę p r a w ie rów nocześnie lu b n a stę p u jąc e szybko po sobie nazy w am y przerzutnośoią u w a g i16. O pisane w ty c h d e fin icjach zachow a n ia jednostki są m ierzone p rzez stosow ane w naszy ch b a d a n iac h te sty uw agi: Göuvego, P iero n a i G rim sleya,
12 Por. S. Siek, R o zw ó j osobow ości, W a rsz a w a 1976, 332.
13 P or. R. H. S eash o re, W o rk and m o to r p refo rm a n ce, w : S tevens S. W iley, H a ndbook o f e x p e r im e n ta l psychology, N ew Y ork 1951, 1343.
14 P or. J. E. H orrocks, dz. cyt., 115. 15 P o r. B. Tieplow , dz. cyt., 90.
18 Por. J. K ow alski, S. Siek, W yb ra n e m e to d y p o trzeb p sy ch iczn ych ,
W p ra c y te j o p ieram y się na o k reślen iu lę k u zaproponow a nym iprzez Sieka. Przez, lęk ro zum iem y g ru p ę re a k c ji em o c jo n aln y ch w y zw alany ch .przez bodźce działające 'bądź z w e w n ą trz bądź z z e w n ą trz organizm u. C h a ra k te ry sty c zn e dla ty c h re a k c ji jest to, że m ają specyficzne, p rzy k re zabarw ienie, k tó r e k a żd y p raw ie zna z w łasnego dośw iadczenia, są uporczyw e i n ie m ożna ich łatw o się pozbyć, większość ludzi c zu je się wobec n ich b ezrad n a i m a poczucie irracjo n alności, są zw ią zane z fizjologicznym i rea k c ja m i o r g a n iz m u 17. Z astosow ane przez nas m eto d y do b ad an ia lęku: K w estionariusz Spieliber- gena i K w estio n ariu sz J a n e t T aylor pozw alają n a ocenę w ię k szości ty p o w y ch re a k c ji lękow ych w yróżnionych p rzez re fe ro w an y ch przez n a s autorów .
4. CHARAKTERYSTYKA METOD, SPOSOBU BADAN, MATERIAŁU ORAZ WPROWADZENIE DO ANALIZY STATYSTYCZNEJ
Przedm iiotem b ad ań t e j p ra c y j e s t ,. ja k już w spom niano w e w row adzeniu, in telig en cja i uw aga o raz «dyspozycje do p rz e żyw ania re a k c ji lękow ych, m echanizm y obronne.
Do b adania in te lig e n c ji zastosow ano T est R avena w a d a p ta c ji D ornow skiego i O gólny T est K w alifikacyj.ny ad a p to w an y do w a ru n k ó w polsk ich p rze z D obruszka i W itoszka.
Test R avena, o p raco w any w 1936 ro k u przez L. S. Pen rose i J. C. R avena, zbudow any został na teeorii p e rc e p c ji form
i n a teo rii neogemezy S pearrnana. Składa się z 5 serii
(ABCDE) — k ażda z nich posiada 11 zadań o w zrastającym sto p n iu trudności. J e st skalą n iew e rb a ln ą , rysun kow ą, gdzie zadan ie osoby b ad an ej polega n a u z u p e łn ian iu głów nego r y su n k u -w zo ru b rak u ją cy m w ycinkiem , k tó ry uprzednio został z niego „w y cięty ” . T est posiada obliczoną rzetelność m etodą d w u k ro tn eg o b ad an ia 110 dziew cząt o raz 115 chłopców — uczniów szkół ogólnokształcących i zaw odow ych w .oidstępie 6 m iesięcy. O bliczony w spółczynnik k o rela cji m iędzy w y n i k am piierw szego i drugiego bad an ia jest wysoki: u chłopców
17 P or. tam że, 163— 164. 18 P or. S. S iek, dz. cyt., 332.
wynosi 0.88, a u dziew cząt 0,89, co w skazujee na dużą rz e te l ność te s tu 19.
O gólny T est K w a lifik a cy jn y m ierzy trz y głównie składow e inteligencji: rozum ienie słow ne, a ry tm e ty c z n e i w yobraźn ię p rzestrzen n ą. Do p o m ia ru rozum ienia słow nego służą p y ta n ia ty p u słow nikow ego, w k tó ry ch (badany spośród czterech słów do w y b o ru w in ien w skazać słow o m ające łalkie isamio lu b n a j bardziej zbliżone znaczenie do słow a stanow iącego bodziec. Ro zum ienie a ry tm ety c zn e m ierzą p y ta n ia zaw ierające pro ste tekstow e zadania rach u n k o w e w ym ag ające znajom ości pod staw ow ych działań ary tm ety czn y ch . W p y ta n ia c h ty c h b ad an y w ybiera praw idło w ą odpow iedź spośród czterech danych do w yboru. Do b ad an ia ’w yobraźni p rze strz e n n ej służą ry su n k i przed staw iające p ira m id y klocków , k tó re należy policzyć w y o brażając sobie te, k tó re są niew idoczne. I tu , jak poprzednie, badany ima c z te ry odpowiedzi do w y bo ru. B ad an ia d o tyczą ce oceny w arto ści diagnostycznej te s tu prow adził C boynow - ski. P ierw sze bad an ia p rzeprow adzone w 1966 rok u w g ru pie słuchaczy podoficerskich szkół MO do tyczyły trafn o ści zew n ętrznej i dały n astęp u jące w yniki:
OTK z T estem W iadom ości MO N = 512 r = 0.467 p = 0.01
OTK z stop n iam i szkolnym i N = 515 r = 0.457 p = 0.01
OTK z k ry te riu m łącznym N = 516 r = 0.457 p = 0.01
Polskie b ad an ia nad rzetelnością te stu p ro w ad zane były m etodą d w uk ro tn eg o b adania g ru p y 90 osób w odstępie 30 dni. W spółczynnik rzetelności w yniósł 0.825 20.
P racę uw ag i b ad an o w tej p rac y n a stę p u jąc y m i m etodam i: testem Gouvego, P ie ro n a i testem G rim sleya.
T est Gouvego został o p raco w an y praw dopodobnie w lata ch ,m iędzywiojenynch w In sty tu cie psychofizjologii p ra c y w B er
linie. W Polsce został w y d a n y w 1948 ro k u p rzez P o rad n ię Zaw odow ą p rzy U rzędzie Z atru d n ien ia w Poznaniu. Z adanie osoby b ad an ej polega n a uw ażnym spo strzeganiu liczb na jed nej stronie a rk u sz a z n a jd u jąc y c h się w m niejszej tabelce (40 trzy cy fro w y ch liczb) i do strzeg aniu ich n a pierw szej stro n ie arkusza te s tu w w iększej tabelce, gdzie z n a jd u je się 144 trz y cy frow ych 'liczb i p rze k re śla n iu ich. Mimo, że te s t te n jest
19 P or. B. H ornow ski, A naliza p sychologiczna sk a li J. C. Ravena, W arszaw a 197Ό2, 154.
20 P or. M. C hoynow ski, Z. D obruszek, W. K ru c iń sk i, O pracow anie
ze sta w u te stó w do pro g n o zy p o w odzenia w p o d o ficerskich szkołach M ilicji O b yw a te lsk ie j, O ssolineum 1966, 18—23, 216.
używ an y ad daw na, to jed n a k w Polsce nie opublikow ano do tychczas żadnej pow ażniejszej p ra c y na te m a t jego w artości diagnostycznej. Hornowsfci bad a! zależność m iędzy in te lig e n c ją m ierzoną testem R avena a k o n c e n trac ją uw agi m ierzoną te ste m Couvego w g rup ie chłopców i dziew cząt. U zyskał .na stę p u ją ce w yniki w postaoi w spółczynników k orelacji: w g ru pie chłopców r xy = 0.39, zaś w g ru p ie dzeew cząt r xy = 0.36. Siek oceniał trafn ość prognostyczną tego testu dla p rze w id y w ania w y n ik ó w egzam inu w stępnego k an d y d ató w n a W y dział Chem ii PW . T estem .tym b ad an o 237 k an d y d a tó w na W ydział Chem ii i obliczono k o rela cję d'la 200 osób m iędzy w y nik am i egzam inu w stępnego a w y n ik am i b ad an ia testem Couvego. K o relacje te są niskie: od 0.11 (z w ynikiem egzam i nu pisem nego z m atem aty k i) do 0.14 istotnego n a poziom ie 0.05 (z w yn ik iem egzam inu z fizyki).
D udek i K ietliń sk i p o d a ją w spółczynnik rzetelno ści testu Couvego, obliczony m eto d ą d w u k ro tn ego bad an ia m łodzieży, gdzie r tt w ynosi 0.21, b łą d pom iaru : 4.3 21.
Test P iero n a jest m od y fik acją testu Bourdiona i został opra cow any przez P iero n a po to, alby w y elim inow ać z badania uw agi ew e n tu aln y w p ły w znajom ości lu b nieznajom ości lite r a lfa b etu łacińskiego. Test te n sk ład a się z ark usza p a p ie ru fo rm a tu A-4, na k tó ry m na pierw szej stron ie z n a jd u je się 400 kw adracików . O d każdego k w ad racik a odchodzi k ró tk i ogo n ek odchodzący n a różne stro n y . N a dru g iej stro n ie ark u sza testow ego z n a jd u je się 620 k w a d ra tó w tak ic h sam y ch jak n a stro n ie p ierw szej. Z adaniem osdby b a d a n ej jest szybko i b a r dzo dokładnie patrzeć n a rzę d y kw ardraicików i przekreślać każdy k w ad racik , o d którego ogonek odchodzi n a p raw o w dół o raz k ażd y k w a d ra cik o d któ reg o ogonek odchodzi od środka boku do góry. T estem P ie ro n a należy posługiw ać się z dłużą ostrożnością, p rzy n ajm n iej do czasu, k ie d y będą zrobione ja k ieś pow ażniejsze b ad an ia n ad w artością diagnostyczną m e tody. D udek i K ietliń sk i p o d ają, że rzetelność te s tu P iero n a tj. w skaźników ilości p rze jrz a n y c h kw adracików , liczby z a k reślo n y ch znaków je s t dość w ysoka i w spółczynniki k o re lac ji są w g ran icach 0.80. M ała jest n ato m iast rzetelność ilości zrobionych błędów 22.
Test Szybkości i D okładności spostrzegania został o p ra cow an y przez G rim śleya, R ucha i W arren a i o p u b liko w any
21 Por. D. Dudek, R. K ietliński, T y m c za s o w y p o d rę czn ik do ze sta w u
te stó w sto so w a n yc h w P o ra d n ictw ie Z a w o d o w y m , W arszawa 1968, 3—4.
w 1952 rok u . T est sk ład a się z 150 różnych bodźców w zroko wych: liczb całkow itych, ułam kow ych, liicżb ii lite r, liczb i in ny ch znaków np.: k ro pk i, przecinki, sym bole. Osoba badana ma za zadanie uw ażnie spostrzegać w y d ru k o w an e p a ry zna ków i zaznaczyć czy są one tak ie .same czy też różnią się m ię dzy sobą.
Do bad an ia lęk u u ż y to w tej p ra c y K w estio n ariu sz J a n e t T aylor w tłu m aczen iu C boynow skiego i opraco w aniu K o ttas o raz K w estio n ariu sz Sam ooceny S p ielb erg era w przekładzie H. C hoynow skiej.
■Skala Jaw n eg o N iepokoju J a n e t T aylor w w e rsji polskiej składa się ze 109 p y tań -stw ie rd ze ń , z k tó ry c h 50 p y ta ń jest diagnostycznych i d o ty czy ró żny ch rea k c ji lęku, 40 p y ta ń jest o b ojętn y ch -oraz 10 p y ta ń jest ek sp ery m en ta ln y c h w ziętych z A rkusza Sam opoznania C attella. P o k ażd y m stw ierdzen iu n a stę p u ją do w yboru trz y odpowiedzi: T ak, ?, Nie. R zetelność i trafn ość К westionar:u.sza J a n e t T aylor nie została dotąd opracow ana na m a te ria le polskim . M. M ordyński obliczył dla p o trzeb P raco w ni Psychologii K linicznej In s ty tu tu K ardiologii AM w W arszaw ie rzetelność m eto dą połów kow ą te j sk ali na g ru p ie 188 osób. Ś red n i w iek bad an ych osób w ynosił 42,7 lat. U zyskane Wispółczynniki k orelacji są n astę p u jąc e : «dla m ężczyzn (N = 116) r 1/2 = 0.89; dla k o b iet (N = 72) r 1/2 = 0.88 o raz dla m ężczyzn i kobiet i(N = 188) r 1/2 = 0.89.
K w estion ariu sz Sam ooceny S pielb erg era składa się z dw óch od ręb ny ch skal służących do p o m ia ru dw óch ró żnych ro d za jów lęku: lęku jako cech y i lęku jako stan u . R zetelność obu skal Spieliberger obliczył w oparciu o w yniki dwukrotnego· b a dania stu d en tó w i(88 m ężczyzn i 109 kobiet). B adania te p rz e prow adzono w odstępie 1 godziny, po up ływ ie 20 dini i 104 dni. W spółczynniki k o relacji d la Skali -oceniającej lęk jako cechę, dyspozycję są w ysokie i w a h a ją się od r tt = 0.73 do r tt = 0.86. W spółczynniki rzetelności sk a li oceniającej a k tu a l ne re a k c je lękow e są n ato m iast w zględnie niskie1 i w a h a ją się w g ran icach od r tt = 0.16 do r tt = 0.54. N iskie w spółczynniki rzetelności a u to r tłu m ac z y w pływ em czynników sy tu a c y jn y ch podczas p rzep ro w ad zania b a d a n ia 2®.
M echanizm y o bronne bad an o w te j p ra c y S kalam i K o n tro l nym i testu W ISKAD : Skalą L, F i К w o pracow aniu P łużek. R zetelność Skal -testu W ISK A D została określona m etodą po w tórnego badania. P łu ż ek za W elsdhem p o d aje, że w
spółczyn-23 Por. Ch. D. Spielberger, R. L. Gorduch, R. E. Lushene, S ta te tra id
milki rzetelności w a h a ją się dla g ru p patologicznych w g ra n i cach od r tt = 0.50 do r tt = 0.90, zaś d la g ru p 'n o rm a ln y c h w spół czynniki są na ogół wyższe 24.
M ateriał bad ań tej p ra c y stanow iło 400 uczniów szkół li cealny ch d zaw odow ych w D ęblinie i z te re n u T rójm iasta. J e d n a trz e cia g ru p y rep re z en to w a ła pochodzenie inteligenckie,
chłopskie i robotnicze. Badano w yłącznie m łodzież m ęską
w w iek u 17—18 la t, som atycznie i psychicznie n o rm aln ą. B a d an ia przeprow adzono w m iesiącach: paźd ziern ik, listo pad i grud zień 1976 roku.
A by odpow iedzieć n a p y ta n ie postaw ione w celu pracy, a m ianow icie czy istn ie ją zw iązki m iędzy uzdolnieniam i in te le k tu a ln y m i ocenianym i te sta m i in te lig e n c ji oraz p racą u w a gi a dyspozycjam i do reagow ania lękiem i m echanizm am i o bro n n y m i posłużono się .miarą zw iązku statystyczn ego jakim je s t k o relacja m iędzy w y n ik am i b ad a ń dw óch 'zm iennych oso bowości. Do obliczenia k o rela cji zastosow ano w zór ima oblicza nie k o relacji tetrach o ry czn ej Cosinus π. W spółczynnik k o re lacji tetrach o ry czn ej jest dogodną miąirą współzmienmości p rzy duży ch N i dużej liczbie ko relacji. Nie w ym aga on ta k jak w spółczynnik P earso n a sp ełnienia założenia o· norm alności rozkład u w p ró b ie, a jedy n ie w p o p u lacji g en eraln ej, z k tó re j pró b a z a sta ła pobrana. W spółczynnik r t jest n ajb ard ziej rz e te ln y w sy tu a c ji, gdy N jest duże a podział w yników na dw ie k la sy je st bliski m ediany. Za w ysokie N G u ilford uw aża N = 200, a jeszcze lepiej N = 300 25.
We w szystkich b ad a n y cb ro zkład ach w arto ść N w y n o si 295 albo 400. Część rozkładów realizow ana jest w m ałe j liczbie k la s (7), oo p rzy .tak dużych N jest w y ra ź n y m p rzeciw skaza n iem do ocen y k o rela cji m etodą Pearsona. W te j s y tu a c ji G u il fo rd poleca sprow adzenie w y n ik ó w do ta b lic y czteropolow ej, skąd m ożna obliczyć r tetracb o ry czn e.
5. ANALIZA DOŚWIADCZALNEGO MATERIAŁU IN T E L IG E N C JA I PRA CA U W A G I A N A SIL EN IE LĘKU
A nalizę dośw iadczalnego m a te ria łu rozpoczniem y od p re z e n ta c ji tab lic zaw ierający ch dane sta ty sty c z n e w y n ik ó w b a dań in telig encji, uw agi i lęku. Na końcu zam ieścim y tablicę
zaw ierają w spółczynniki k o relacji obliczone m iędzy w y
nikam i b ad an ia lęku a w y nik am i b adania in telig en cji i uw agi:
24 P o r. Z. P lużek, W artość te s tu W ISK .A D —M M P I dla diag n o zy róż
n ic o w e j w za kresie nozologii p sy c h ia try c zn e j, L u b lin 1971, 15.
25 J. P. G uilford, P o d sta w o w e m e to d y sta ty sty c z n e w psychologii
te s ty in telig en cji N X s S 2 te s t R avena 400 42.313 5.564 31.970 te s t OTK: skale: — słow na 400 39.528 5.549 30.789 — rach u n k o w a 400 37.823 5.036 25.361 — p rzestrzen n a 400 33.600 5.672 33.175 — sum a 400 110.888 14.255 203.215
Tablica 1. D ane staty styczn e: śre d n ia a ry tm ety c zn a (X), o d chylenie stan d ard o w e (S) i w a ria n c ja (S2) dla w y n ików u zyskanych w te s ta c h R avena i OTK :(N =
= 400)
K w estionariusz
Spielbemgera N X S S 2
lęk jako s ta n 400 29.150 4.120 16.972
lęk jako cecha 400 38.720 6.778 45.942
Tablica 2. D ane statystyczne: śred nia a ry tm ety c zn a '(X), od chylenie stand ard o w e (S) i w a ria n c ja (S2) dla w y ników uzyskanych w K w estio n ariu szu S p ielb er- •gera przez gruipę 400 uczniów.
К w estkm ardusz N X S S 2
J a n e t T aylor
400 17.795 12.567 157.923
Tablica 3. D ane staty sty czn e: śred n ia a ry tm ety c zn a (X), od ch y len ie stan d ard o w e (S) i w aria n c ja (S2) dla w y n ik ó w uzyskanych w K w estio n ariu szu J a n e t T ay lo r przez 400 uczniów.
T esty uw agi N X S S 2
_ . . b łęd y
G rim sle y pq p raw n e 400 400 82.508 2.280 18.163 1.364 329.9051.862
P ie ro n p o p raw n ebłędy 400 400 61.565 2.595 15.072 1.342 227.1711.801
_ b łęd y
Couve p o p raw n e 400 400 23.270 1.480 2.333 7.186 51.6375.444
Tablica 4. D ane staty sty czne: śred n ia a ry tm e ty c z n a (X), od ch y len ie stan d ard o w e (S) i w a ria n c ja (S2) dla w y ników u z y sk an y ch w te sta c h Griimsleya, P iero n a i Gouvego p rzez g ru p ę 400 uczniów .
n
w (4 T e sty in te lig e n c ji“ Я δ S ce а) Я
I*
OTK Test R avena sikała słow na sk a la .skala ra c h u n - p rz e - ibowa strz e n n a sum a — 0.09 0.06 — 0.03 — 0.01 — 0.01Tablica 5. W spółczynniki k o rela cji m iędzy w y n ik am i b ad ań w T estach R avena i OTK a w yn ik am i bad ań lęku K w estio n ariu szem J a n e t T ay lo r u 400 uczniów . N Ξ o b V я S’ я T esty uw agi
Test G rim sleya T est P iero n a T est Gouvego
1 -sOJ й b łęd y po b łęd y p o b łęd y .po
p ra w n e p ra w n e p raw n e
> S
Μ** — 0.01 0.17** — 0.01 0.14** — 0.02 — 0.03
T ablica 6. W spółczynniki k o rela cji m iędzy w y n ik am i b ad ań w T estach G rim sleya, P ie ro n a i Gouvego a w y nikam i b adań w K w estio n ariu szu J a n e t T ay lo r u 400 osób.
K w estio nariu sz
Sp iel b e rg e ra
T esty in telig en cji Test R avena sław n a o m — r a c h u n kow a skale: p rz e strz e n n a sum a s ta n — 0.02 0.08 0.17** 0.08 0.16** lęk jako: cecha 0,03 0.08 0.21** 0.12* 0.11*
Tablica 7. W spółczynniki k o relacji m ięd zy w ynikam i badań w T estach ‘R a v e m i O T K a w y nik am i b a d a ń w K w estio n ariu szu S p ie lb e rg era u 400 uczniów.
K w estio n ariu sz S pielb erg era
sta n lęk jako:
cecha
T esty uw agi
T est G rim sleya Test P ie ro n a Test Gouvego
b łęd y p o p rą - b łę d y p o p rą - b łęd y p o p ra
w ione w ionę w ionę
0.07 — 0.02 — 0,01 — 0.04 — 0.03 0.04
#
0.07 0,11* — 0.0.1 0.03 0,06 0.11*
Tablica 8. W spółczynniki k o relacji m iędzy 'w ynikam i badań w T estach G rim sleya, P ie ro n a i Gouvego a w y nik am i bad ań w K w estio n ariu szu S pielberg era u 400 uczniów.
W spółczynniki k o rela cy jn e oznaczane „*” są isto tn e na po ziomie 0.05., n ato m ia st oznaczone „**” są isto tn e n a pozio m ie 0.01.
W spółczynniki k o rela cji m iędzy w y n ik am i b ad ania lęk u K w estionariuszem J a n e t T ay lo r o raz K w estion ariu szem S piel berg era i 'Wynikami b ad an ia in telig en cji testa m i R avena i OTK o raz w y n ik am i b ad an ia uw ag i te s ta m i G rim sleya, P iero n a i Gouvego p rze d staw ia ją tab lic e n r 5, 6, 7 i 8.
N a dyspozycję do re a k c ji lękow ych m ierzo n ą K w e stio n ariu szem J a n e t T aylo r składa się szereg ró żn y ch te n d e n c ji reago w ania. K w estio n ariu sz te n jest o p a rty n a k o n cep cji lęk u Ca m erona. W edług tego a u to ra osoby skłonne do re a k c ji lękow ych m ęczą się . szybko, dokuczają im n u d n ości d w ym ioty, bóle gło w y, odczuw ają b ra k łak n ien ia i a p e ty tu , d łu g o trw a łe łagodne
bieg u n ki lub zatw ardzenia. Są to ludzie, k tó ry m tru d n o d łu żej n a d czym ś się skupić, k tó rz y z a m a rtw ia ją się w łasn y m i n a w e t drobnym i spraw am i, p rz e jm u ją się ty m , co in n i m ogą 0 n ich pom yśleć, m iew ają często koszm arne sny, są ciągłe po iry to w a n i, m ają lek k i p rz e ry w a n y sen, p rzeży w ają kłop oty z zaśnięciem , często p rzeży w ają jakieś bliżej nieokreślone nie pokoje. Ludzie ci n ie m a ją odwagi wobec życia, są skłonni do działań k am p u lsy w n y ch , są przew rażliw ieni, b o ją się w szelkich tru d n o śc i życiow ych.
D yspozycja do p rzeżyw an ia takich, ja k t u opisano g ru p r e ak c ji lękow ych nie k o relu j ее z w y n ik am i b a d a ń inteligencji. Nie m a isto tn ie staty sty czn y ch k o relacji ani z w y n ik a m i bad ań in te lig e n c ji m ierzonej T estem -Ravena ani OTK — Tablica 5.
Co się ty czy zw iązków dyspozycji do reago w ania lęgiem 1 p rac y uw agi, to jak p o k azu je T ablica 6 istn ie ją pozyty w n e k o re la c je isto tn e na poziom ie 0.01 m iędzy w y nik am i b a d ań lęku i ilością p o p raw n y ch rozw iązań w Teście G rim sleya i P ierona. Sugeerow ałoby to istn ien i zw iązku m iędzy tą dy spozycją a p o dzielnością uw agi. C am eron pisząc o sw ojej koncepcji lęku p o dkreśla, że dyspozycja ta łączy się z b rak iem zdolności k on c e n tra c ji uw agi. W n aszy ch bad an iach n ie stw ierd ziliśm y t a kiej korelacji. M ożemy jed n a k in te rp re to w a ć w ty m sensie w y n ik i b ad ań zakresu uw ag i, k tó ry jest ja k b y aintagom stycz- :ny w sto su nk u do k o n c e n tra c ji uw agi. Zatem , pozyty w ne ko re la c je dyspozycji do reag o w an ia lękiem z dobrym zakresem uw agi sug ero w ały b y w p ew n y m stopniu b ra k takich k o rela c ji tej dyspozycji z k o n c e n trac ją uwagi.
K w estio nariusz S p ielb erg era ocenia dw ie odm ian y lęku: lęk jako s ta n a k tu a ln y i dyspozycję do p rzeżyw ania rea k c ji lękow ych tzw . cechę lęku. Osoby przeżyw ające a k tu a ln e s ta n y lękow e są w edług objaw ów kw estio n ariusza n apięte, n ie spokojne, p rzeży w ają poczucie w iny, są w ytrącon e z rów no w agi, nie czują się sw obodnie, czują się znużone, m ą ją złe sa m i, są zdenerw ow ane, roztrzęsione, podniesone, n iep ew n e m opoezucie, m artw ią się m ożliw ym i w łasny m i niepowoidzenda- akcji lękow ych są zdaniem S p ielb erg era ciągle zm ęczone i m ę- i w złym n a stro ju . Zaś osoby u ja w n ia ją c e dyspozycję do r ę czą się szybko, nie c zu ją się szczęśliwe, często chce im się czą się szybko, nie czują się szczęśliwe, często chce im się płakać, nie m ogą łatw o n a coś się zdecydow ać, z a m a rtw ia ją się zu pełn ie czym ś niew ażnym , n ie są szczęśliw e, w idzą p rze d sobą sam e tru d n o ści, b ra k im w ia ry w e w łasne siły, m a ją zm niejszone poczucie bezpieczeństw a, są przygnębione, p rz e
ży w ają silne w łasne rozczarow ania, często m y ślą o 'własnych kłopotach, dręczą ic h n a trę tn e p rz y k re m y śli, osd k tó ry c h nie m ogą się uw olnić.
Z T ablicy 7 'w ynika, że zarów no od m ian a lęk u zwiana s ta nem ja k i dyspozycja do re a k c ji lękow ych w ujęciu S p ielbeer- gera k o relu je p o zy ty w n ie z w yn ik am i b ad ania in telig en cji Testem OTK. Z lękiem jako sta n e m k o relu je pozy tyw n ie skala rach u n k o w a T estu OTK — k o rela cja isto tn a na poziom ie 0.01 o raz w y n ik ogólny tego testu .
Z lękiem jako cechą jest podobnie z tym , że k o rela cji po zy ty w n y ch je s t o jed n ą w ięcej. Cecha lęk u k o re lu je p ozy ty w n ie ze skalą R achunkow ą te s tu OTK, z zadaniam i n a w y obraźnię p rze strz e n n ą oraz z w ynikiem ogólnym . Dwa w sp ół czynniki k o rela cji są isto tn e na poziom ie 0.01, jed e n w spół c zyn n ik isto tn y n a poiziiomie 0.05.
L ek jako cecha w u jęc iu S p ielb erg era k o relu je też p ozy ty w n ie z podzielnością uw agi m ierzoną T estem G rim sleya oraz z k o n cen tracją uw agi m ierzoną T estem Gouvego. O bydw ie ko re la c je są, jak to w y n ik a z T ablicy Nir 8, isto tn e na poziom ie 0.05.
IN T E L IG E N C JA I PRA CA UW AGI A N A SIL EN IE D ZIA ŁA N IA M ECHANIZM ÓW OBRONNYCH
M echanizm y obronne b y ły b ad an e w n aszej p ra c y Skalam i K o n tro ln y m i T estu W ISK A D , k tó re p o zw alają jed y n ie :na oce nę ogólnego n a tę ż e n ia działania ró żn y ch m echanizm ów obron n y ch b ez w y o d ręb n ian ia poszczególnych ich odm ian.
P rz ek ła d ają c to, co oceniają Skale na języ k c h a ra k te ry s ty ki m echanizm ów obronnych m ożem y pow iedzieć, że Skale K o n tro ln e p o zw alają ocenić działanie .nasilenia głów nie tak ich m echanizm ów obronnych ja k tłu m ien ie, w y p ie ra n ie — k a m u flow anie w łasnych 'trudności i słabości, racjo n alizacja ·—· w y najd y w a n ie ra c ji służących u sp raw ied liw ian iu sw ojego 'zacho
w ania i u spokojenia siebie, rea k c je upozorow ane ■—■ pokazy
w anie siebie w św ietle w p ro st p rzeciw n y m do tego, ja k badana osoba ismeibie w idzi, p ro je k c ja — rzu to w anie w łasnych treści psychicznych n a stw ierd zen ia k w estio n ariu sza, obrona .przez niedostrzeganie — nied o strzeg an ie praw dziw ego sensu p y tan ia, „nierozum ienie go”.
D ane sta ty sty c z n e i w spółczynniki k o rela cji łetrao h o ry czn ej m iędzy w y n ik am i b ad an ia in teligen cji i uwaga a w ynikam i 'badań m echanizm ów Obronnych p rze d staw ia ją poniższe ta bele:
S k a le K o ntro lne
T estu W ISK A D N X S S 2
L 400 6.225 3.534 12.489
F 400 8.890 3,660 13.398
К 400 12.834 3.511 12.328
T ablica 9. D ane sta ty sty c z n e: śred n ia a ry tm e ty c z n a (X), od ch y len ie sta n d a rd o w e (S) i w a ria n c ja (S2) dla w y nik ó w uzy sk an y ch w Skalach K o n tro ln y c h T estu W ISK A D przez g ru p ę 400 uczniów .
Skale K o n tro l n e T estu
T esty in telig en cji
Test R avena
Test OTK — skale:
ra c h u n - p rze -
kow a strz e n n a sum a
L — 0.18** — 0.16** — 0.01 0.99 — 0.06
К — 0.13** — 0.01 — 0.08 — 0.23** — 0.15**
F 0.04 — 0.10* 0.05 0.01 — 0.02
Taiblica 10. W spółczynniki k o rela cji m iędzy w y n ik a m i w t e sta c h in te lig e n c ji R av en a i OTK a w y n ik am i b a dań w S k alach K o n tro ln y c h T e stu W ISK A D u 400 uczniów . Skale K o n tro l n e T estu W ISK A D T esty uw agi G rim sley P ie ro n b łęd y * T eaW - b łęd y Couve , , , poipraw- błęd y L 0.04 — 0.17** — 0.02 — 0.18** 0.08 — 0.08 F — 0,02 0.03 — 0.05 0,01 — 0.02 — 0.16** К 0.05 — 0.05 — 0.02 — 0.13** 0.08 — 0.18**
T ablica 11. W spółczynniki k o rela cji m iędzy w y n ik am i b adań w te sta c h G rim sleya, P ie ro n a i Oouvego a w y n i
k a m i b a d a ń w S k alach K o n tro ln y ch T estu
Tablica. Nir 10 p rzed staw iająca w spółczynniki k o rela cji m ię dzy w ynikam i b ad an ia in te lig e n c ji te sta m i R aven a i OTK o raz w ynik am i badania n asilenia działania m echanizm ów obro nn ych ocenianych p rzez Skale K o n tro ln e L, F, К te stu W ISKAD pokazuje, że w szystkie sk a le k o n tro ln e w sposób u je m n y ko re lu ją z jak im iś p a ra m e tra m i in te lig e n c ji b ad a n y m i obydw o m a testam i.
I tak , Skala L k o re lu je u jem n ie z w y n ik a m i b ad an ia in te ligencji testem R avena i ze skalą słow ną testu OTK. O by d w ie k o rela cje są isto tn e na poziom ie 0.01. Skala F k o relu je z w ynikam i b ad ania in telig en cji testem R avena o raz ze sk alą słow ną, zadaniam i n a w yobraźnię (przestrzenną i w y nik iem ogólnym te s tu OTK. Są trz y k o relacje isto tn e n a poziom ie 0.01 i jed na isto tn a 'na poziom ie 0.05. Skala К k o re lu je u je m nie ze sk alą in telig en cji słow nej te s tu OTK.
D an e te u pow ażniają do w yciągnięcia w niosku, że w yższy poziom in te lig e n c ji osób b ad a n y ch w iąże się ze słabszym dzia łaniem m echanizm ów o b ronnych jako te n d e n c ji do reag o w a nia m ający ch bronić jed no stkę p rz e d d ziałan iem lęk u i .nie k o rzy stn y m i zm ianam i obrazu siebie. W niosek te n je s t po średnio potw ierdzo n y p rzez w y n ik i analiz zw iązków s ta ty stycznych m iędzy n asilen iem lęk u i poziom em intelig encji. O gólny tre n d .tych zw iązków jest tak i, że w yższy poziom in teligencji łączy sdę z silniejszą dyspozycją do p rzeży w an ia r e a k cji lękow ych. P oniew aż m echanizm y o bro n n e są to te n d e n c je reag o w an ia m ające bronić jed n ostk ę p rze d lękiem s tą d ich zw iązki z poziom em in telig en cji są n ieja k o antagonistyczne. Z d a n y c h naszej p ra c y zdaje się w y n ik ać, że w yższy poziom in telig en cji m łodzieży m ęsk iej łączy się z silniejszą te n d e n cją do p rzeży w an ia re a k c ji lękow ych i ze słabszą ten d e n c ją do zachow ań obronnych.
Zw iązki sta ty sty c z n e w y ników b ad ań m echanizm ów o b ro n n y c h o raz zak resu i .podzielności uw agi p rzed staw ia Tablica N r 11, sk ą d wynika··, że sk ale k o n tro ln e k o re lu ją rów nież u je m nie z w ielom a paraim etram i b a d ań uw agi. Skala L k o re lu je z ilością p o p raw n ie w y konanych zadań w teście G rim sleya i w teście Piero n a. Są to k o relacje isto tn e n a poziom ie 0.01. Skala F k o relu je u je m n ie z ilością p o p ran ie w y k o n an y ch z a dań w teście Couvego. J e st to k o relacja n a poziom ie 0.01. Skala К k o relu je u jem n ie z ilością p o p raw n ie w y k o n any ch zadań w testach P ie ro n a i Couvego·. Są to rów nież ko relacje istotn e na poziom ie 0.01.
k u , że lepszy poziom uw agi bad an y ch osób, lepsza k o ncen tra c ja i podzielność uw agi łączy się z m niej in ten sy w n y m (działaniem m echanizm ów obronnych. J e s t to zrozum iałe, jeżeli zna się sens działania m echanizm ów obronnych. In te n sy w n e działan ie m echanizm ów (obronnych pochłania (duży zasób e n e r gii p sychicznej, k tó ra w yraża się m iędzy innym i w dobrej p ra c y uwaigi. Im zatem jest słabsze działanie m echanizm ów o b ron n y ch ty m bardziej ekonom iczne jest zużycie energii psychicznej i w kon sek w en cji lepsza p raca uwagi.
6. WNIOSKI
C elem tej p ra c y b y ła p ró ba u stalen ia zw iązków m iędzy po
ziom em in teligen cji, zdolnęścią k o n c e n trac ji, podzielności
i przerzu tn o ści uw ag i a działaniem m echanizm ów obronnych i nasileniem działania lęku.
P rz e d podjęciem b a d ań e k sp ery m en taln y ch przypuszczano, że istn i je p ozytyw na, isto tn a staty sty czn ie k o rela cja m iędzy w y n ik am i b ad a ń in te lig e n c ji i uw gi a n asilen iem dyspozycji do p rzeży w ania re a k c ji lękow ych o raz n eg atyw na, isto tn a s ta ty sty czn ie k o rela cja m iędzy poziom em ty ch uzdolnień a n a - silniem działania m echanizm ów obronnych.
(Analiza w spółczynników k o rela cji m iędzy w y n ik am i bad ań om ów ionych w yżej zm ien n ych pozw oliła na w yciągnięcie n a stęp u jący ch w niosków :
I. D yspozycja do p rzeży w an ia rea k c ji lękow ych ocenianych
K w estio n ariu szem J a n e t T aylor rozum iana jako te n d e n c ja do łatw eg o u leg an ia zn użen iu i zm ęczeniu, trudno ści kon cen tra c ji na ak tu a ln ej pracy , bezsenność, p rzeżyw anie k o szm ar n y c h snów , skłonność 'do zam artw ian ia się i p rzeżyw an ia bli żej n ieo kreślo ny ch n iepokojów n ie k o re lu je z żadnym z te stó w do b ad an ia in telig en cji. Istn ieje n a to m ia st p ozyty w n a isto tn a sta ty sty c z n ie k o relacja m ięd zy tą dyspozycją o po dzielnością uw agi.
D yspozycja do p rzeży w an ia re a k c ji lękow ych w edług k o n cep cji S pielb erg era, a więc skłonność do zam a rtw ia n ia się b łah y m i sp raw am i, do n a sta w ie ń p esym istycznych, ujaw n ian ie b ra k u w ia ry w e w łasne siły, zm niejszone poczucie bezpieczeń stw a , przeżyw anie p rzy k ry c h , n a trę tn y c h m y śli k o relu je po zyty w n ie na poziom ie 0.01 i 0.05 z trzem a p a ra m e tra m i te s tu ATK: ze skalą rach u n k o w ą, z w yo b raźn ią p rzestrzen n ą i z w y nikiem ogólnym . D yspozycja ta k o re lu je też p o zytyw nie na poziom ie 0.05 z podzielnością uw agi m ierzoną testem G rim sleya oraz z k o n c e n trac ją uw agi m ierzoną teste m Gouvego.
W św ietle ty c h d a n y c h okazuje się, że przypuszczania o is t nieniu pozytyw nego zw iązku m iędzy in te lig e n c ją i uw agą zwłaszcza podzielnością uw agi zn alazły tylk o częściow e po tw ierdzenie. Istn ien ie p ozytyw nych zw iązków m iędzy w y n i k am i b adania lęk u K w estio n ariu szem Spdelibergera i in te lig e n cji m ierzonej testem OTK stoi w zgodzie z sugestiam i O siń skiego, D ąbrow skiego i K u jaw sk iej, w edług k tó ry c h m łodzież w ysoce uzdolnioma u ja w n ia silne te n d e n c je do przeżyw ania r e ak c ji lękow ych.
II. N asilenie m echanizm ów Obronnych rozum ianych jako
działanie tłu m ien ia i w y p ieran ia, racjo n alizacji, pro jekcji, re ak c ji upozorow anych m ający ch g łów nie na celu obronę ko rzystnego o brazu siebie k o relu je n eg atyw nie w sposób isto tn y staty sty czn ie n a poziom ie 0.01 i 0.05 z w y nik am i b ad an ia in teligencji m ierzonej obydw om a testam i.
Skala L k o relu je z w y n ik am i b ad an ia in telig en cji te ste m R avena oraz ze skalą słow ną te stu OTK. Skala F k o relu je z w ynikam i b adania in telig en cji testem R avena, skalą słow ną, skalą w yobraźni p rzestrzen n ej i w ynikiem ogólnym te stu OTK. S kala К k o relu je ze sk alą in telig en cji słow nej te s tu OTK.
Podobne zw iązki istn ieją m iędzy nasileniem działania m e chanizm ów obronnych ocenianych sk alam i k o n tro ln y m i testu W ISKAD a w ynikam i bad ań uw agi m ierzon ych testam i G rim śleya, P ie ro n a i Gouvego. T rzy skale kontroln ee k o relu ją u jem n ie na poziom ie 0.05 i 0.01 z pięciom a p a ra m e tra m i fu n k
cjonow ania u w ag i m ierzonej trz e m a w yżej w ym ienionym i
testam i.
D ane te p o tw ierd zają w y su nięte p rzed przy stąp ien iem do badań przypuszczenia o u jem n ej k o rela cji m iędzy nasileniem działania m echanizm ów obro n n y ch i. gorszą pracą uwagi. Zw iązek te n jest w aru n k o w a n y prawdoipodofome ty m , że n a silenie działania m echanizm ów o b ro n n y ch łączy .się z u tra tą energii psychicznej i tym sam ym pogarsza p racę uw agi.
INTELLIGENCE, FUNCTIONING OF ATTENTION VS. INTENSIFICATION OF ANXIETY RESPONSES AND DEFENSE
MECHANISMS DYNAMICS (S um m ary)
I t has been th e aim of th e se stu d ies to m a k e an a tte m p t a t d e te rm ining th e re la tio n s b e tw e e n intelligence a n d c o n c en tra tio n , divisib ility as w ell as sh iftin g of a tte n tio n ; a n d th e in te n sific a tio n of a n x ie ty resp o n ses an d th e fu n ctio n in g of d efen siv e m echanism s.
T he s u b je c t-m a tte r o f th e in v e stig a tio n s w as in te llig en c e as m e a su red by m e an s of R a v en an d O TK te sts an d a tte n tio n m e a su re d using G rim sley, P ie ro n an d C ouve tests, th e dispositions to a n x ie ty resp o n ses w ere assessed em ploying J a n e t T ay lo r an d S p ie lb e rg e r q u estio n n a ire s. T he in te n sific a tio n o f d efensive m ech an ism s w as stu d ied ap p ly in g L, F, К co n tro l scales of W ISKA D test. T he in v e stig a tio n s w e re p e rfo rm e d on th e m a te ria l of 400 sch o o lch ild ren fro m v o ca tio n a l a n d seco n d ary schools in th e a re a o f L u b lin p ro v in c e a n d in th a t o f th e ”th re e -to w n ” , i.e. o f G dańsk, G dynia an d Sopot.
In o rd er to d e te rm in e th e se re la tio n sh ip s u n d ersto o d as p o sitiv e or n e g a tiv e s ta tistic a lly sig n ific an t c o rrela tio n s b eing a t leas a t a level of 0.05 'betw een th e fin d in g s concerning th e a b o v e -m en tio n ed v a ria b l es —- a te tra c h o ric c o rre la tio n w as used.
T he an a ly sis of th e coefficients of th e se c o rre la tio n s p e rm itte d to d raw th e follow ing conclusions:
— th e d isposition to ex p e rien c e a n x ie ty responses, assessed according to J a n e t T ay lo r q u estio n n a ire , u n d e rsto o d as a te n d en c y to yeild easily to le ssitu d e a n d fatiu e , à d iffic u lty to focus o n e’s a tte n tio n on th e c u r r e n t w o rk , insom nia, p ro p e n sity to w o rry a n d to e x p e rien c e som e vag u e re stle ssn e ss does n o t c o rre la te w ith a n y te sts fo r in v e stig atin g in tellig en ce, w h e re a s th e re does e x ist a po sitiv e c o rrela tio n betw e en th is disposition and d iv isib ility of a tte n tio n .
T he d isposition to e x p e rie n c e a n x ie ty resp o n se s according to S piql- b e rg e r’s concept, — th u s a p ro p e n sity to w o rry a b o u t trifle s, to ta k e pessim istic a ttitu d e s, to re v e a l a la ck of confidence in one’s ow n sta m in a , a dim inished sense of dan g er, h a rb o u rin g som e v e x a tio u s and obsessive th o u g h ts ·—■ all th is c o rre la te s p o sitiv ely a t a le v el o f 0.01 a n d 0.05 w ith th re e p a ra m e te r s of O T K test: w ith th e ca lc u latio n scale, sp a tia l im a g in a tio n scale an d w ith th e g e n e ra l r e s u lt of O T K test. T his d isposition also c o rre la te s p o sitiv e ly w ith th e d iv isib ility of a tte n tio n m e a su re d by G rim sley te s t a n d w ith th e co n c e n tra tio n of a tte n tio n m e a su re d by Couve test.
The in te n sific a tio n of d efensive m ech an ism s u n d ersto o d as a su p p re ssio n an d re p re ssio n ac tiv ity , th a t of ra tio n a liz a tio n , p ro jec tio n , re a c tio n -io rm a tio n s, aim ing m a in ly a t defen d in g a fa v o u ra b le im age o f o n e ’s self, c o rre la te s n e g a tiv e ly , in a sta tistic a lly sig n ific an t m a n n er, w ith th e re su lts of in tellig en ce stu d ies m e a su re d b y b o th tests.
T h e re ist sim ila r sta tistic a l re la tio n s b e tw e e n th e in te n sific a tio n of ac tio n of th e defen siv e m e ch a n ism s assessed by th e co n tro l scales of th e W ISK A D te s t a n d th e re s u lts of stu d ies on a tte n tio n m e a su re d by G rim sley, P ie ro n an d C ouve tests. T h re e co n tro l scales c o rre la te n e g a tiv e ly a t a level o f 0.01 a n d 0.05 w ith fiv e p a r a m e te rs of th e fu ncioning of a tte n tio n m e a su re d by th e a b o v e -m en tio n ed tests.
