WZROST POPULIZMU JAKO ODPOWIEDŹ NA GLOBALIZACJĘ. PRZYKŁAD NIEMIEC
Uwagi wstępne
Coraz częściej reakcją na globalizację,modernizacjęw jej różnychaspektach staje się populizm lub raczej neopulizm1,jak obecnie określa się ten nurt. Nowym jakościowo zjawiskiemjest jednak to,że współcześniemamy do czynienianie tylko z populizmem skrajnej prawicy ilewicy,lecz także z coraz częstszym sięganiem popopulistyczne hasła przez polityków partii socjaldemokratycznych czy chadeckich. Ponadto we współczes
nej demokracjimedialnej populistyczny styl rządzenia za pomocą chwytliwychsloga
nów, odpowiadających oczekiwaniomwiększościspołeczeństwa, corazczęściej wystę
puje w oderwaniu odkonkretnego ruchupolitycznego.
1 Szerzej na temat współczesnego populizmu i jego przejawów zob. M. Marczewska-Rytko, Populizm na przełomie XX i XXI wieku. Panaceum czy pułapka dla współczesnych społeczeństw? Toruń 2006, tam: R. Tokarczyk, Cechy konstytutywne myśli populizmu, s. 20-24.
2 Por. m. in. F. Eckardt, Pim Fortuyn und die Niederlande: Populismus als Reaktion auf die Globalisierung, Tectum Verlag, Marburg 2003, s. 141-157.
3 H. Kleger, I. P. Karolewski, M. Munke, Europäische Verfassung: Zum Stand der europäischen Demokratie im Zuge der Osterweiterung, LIT Verlag, Berlin-Hamburg-Münster 2004, s. 321-324.
Populizm stanowi czynnik destabilizujący nie tylko sytuację wewnętrzną kraju, szczególnie wtedy, gdy skierowany jest przeciwkoniezbędnym reformom, lecz także możemieć wpływ na stosunki z innymi krajami,zarówno polityczne,jak i gospodarcze.
Celem niniejszego artykułu jest przeanalizowanie wzrostu nastrojów populistycz
nych w RFN, zjawiska istotnego zarównoze względu na znaczenie polityczne i gospo darcze tego kraju,aletakże dlatego że zpodobną sytuacją mamy do czynieniaw wielu innych wysoko rozwiniętych krajach, w którychgospodarka, menedżerowie i udziałow cy osiągają ogromnezyski dziękiglobalizacji, a równocześnie coraz więcej osób uważa sięzaprzegranych,co powoduje antykapitalistyczne nastroje i przekłada się na poparcie dlapartiipopulistycznych,jakchoćby w Holandii2. Mówi się nawet o populizmie alpej
skim (Szwajcaria,północne Włochy, Bawaria iAustria) czy środkowoeuropejskim (Sa
moobronaw Polsce, węgierski MIEP)3.
394 EWA BOJENKO-1ZDEBSKA
W wypadku Niemiec korzyści płynące ze światowej integracji rynków sąbardzo duże - od kilku latzajmują onepierwsze miejsce wśród eksporterówtowarówwświe cie idrugie po USA wśród importerów4, zwiększając z roku na rok swój eksport, który tylko w pierwszej połowie 2008 roku wzrósł o 6,9%5. W eksporcie i imporcieusług zaj
mująodpowiednio trzecie miejsce w eksporcie i drugie w imporcie6. Również obywatele niemieccy odnoszą korzyści z globalizacji jako konsumenci towarów i usług, bezrobo
ciezmniejszyło się znacznie w ciągu ostatnich kilku lat,w odczuciu społeczeństwa jed
nak korzyścite są prawie niedostrzegane,a znajnowszych badań opiniipublicznej wy nika,że coraz więcej Niemców uważa sięza przegranych w obliczu globalizacji i tęskni zasilnym państwemsocjalnym. Ponadpołowa respondentówtwierdzi, że wzrost świa towego handlu ikonkurencji oznaczaredukcjęmiejscpracy, a tylko 55% uważa, żeżyje w dobrobycie (przed dwoma laty było to 65%, aprzed sześcioma aż 70%)7.
4 Por. statystyki WTO, World Trade Developments in 2006, http: //www. wto. org/english/res_e/sta- tis_e/its2007_e/its07_world_trade_dev_e. pdf, s. 12.
5 Szczególnie dotyczy to Europy Środkowo-Wschodniej oraz krajów BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny), por. Exporte steigen im ersten Halbjahr 2008 um 6, 9%, Statistisches Bundesamt, Pressemitteilung Nr. 348 vom 15. 09. 2008. http: //www. destatis. de/jetspeed/portal/cms/Sites/destatis/Intcmet/DE/Presse/
pm/2008/09/PD08__348__51, templateId=renderPrint. psml 6 WTO, World Trade..., op. cit., s. 14.
7 O. Stratmann, Deutsche wollen mehr Sozialstaat, „Der Stern” 24 lipca 2008, http: //www. stem.
de/wirtschaft/untemehmen/: Umfrage-/632172. html
8 K. Dörre, Globalisierung - Ende des rheinischen Kapitalismus? [w: j D. Loch, W. Heitmeyer, Schattenseiten der Globalisierung, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 2001, s. 65 i n.
9 Agenda 2010 to nazwa pakietu reform wprowadzanego w życie w latach 2003 -2005 przez rząd SPD-Sojusz 90’/Zieloni, obecnie kontynuowanego z pewnymi korektami, mającego na celu usprawnie
nie niemieckiego systemu ubezpieczeń społecznych, rynku pracy, kształcenia zawodowego, zdrowia, podatków, pomocy społecznej, edukacji, systemu emerytalnego, deregulację gospodarki itd.
Społeczeństwo niemieckie a globalizacja
W ostatnich latach w Niemczech, zarówno w wyniku zjednoczenia, jak i globalizacji, nastąpiła erozja wielu instytucji społecznej gospodarki rynkowej - współdecydowania w zakładach pracy, negocjacjitaryfowych, dualnego systemuszkolnictwazawodowe
go i systemu ubezpieczeń społecznych, które przez dziesięciolecia były gwarantemspo łecznego konsensusu ikompromisu8. Część społeczeństwa dotkliwie odczuła skutki re
form Agendy20109, szczególnie dotyczących rynku pracy i świadczeń socjalnych.
Obawy związane z globalizacją iproblemamidemograficznymi spowodowały, że po razpierwszy w dużej części niemieckiego społeczeństwa dominuje poczucie, iż walka nie toczy sięjuż o awans i zwiększenie dobrobytu,lecz o obronęprzeddegradacją.Przy czym większość Niemcównieuważa osiągniętejzamożności zawynikswychindywidu alnych dokonań, lecz rezultat funkcjonowania państwa socjalnegoi jego systemów za
bezpieczenia,stąd też mniejszy sprzeciw wywołują nowe obciążenia podatkowe i skład
kowe niż nieuniknioneograniczanieświadczeń socjalnych.
Negatywneskutki globalizacji są postrzegane przez obywateli niemieckich w trzech sferach10 11, przy czym oprócz specyficznych dla niemieckiego społeczeństwa kwestii, podobne odczucia są charakterystyczne również dla innych społeczeństw Europy Za chodniej:
10 F. Decker, Populismus: Gefahr für die Demokratie oder nützliches Korrektiv? VS Verlag, Wiesbaden 2006, s. 14 i n.
11 W październiku 2000 roku pojęcie to stało się podstawą nowej polityki integracyjnej wobec cu
dzoziemców, przedstawionej przez przewodniczącego frakcji CDU F. Merza, wymagającej od cudzo
ziemców, w tym szczególnie muzułmanów, używania języka niemieckiego, akceptacji niemieckiego systemu szkolnictwa, wierności niemieckiej konstytucji oraz realizowania zasady równouprawnienia kobiet, por. T. Zembylas, Kulturbetriebslehre: Grundlagen einer Inter-Disziplin, VS Verlag, Wiesbaden 2004, s. 57 in.
12 Ronald Schill, sędzia, w 2000 roku założył Partię Praworządnej Ofensywy (ParteiRechtsstaatliche Offensive - PRO), o charakterze prawicowo-populistycznym, która w wyborach 2001 roku w Hamburgu zyskała aż 19, 4% głosów - dlatego CDU i FDP weszły z nią w koalicję, a Schill został senatorem do spraw wewnętrznych. Partia utworzyła organizacje krajowe we wszystkich landach. Ze względu na wewnętrzne spory i porażki w wyborach ostatecznie samorozwiązała się w 2007 roku. Więcej m. in.
F. Hartley, Rechts- und Linkspopulismus: Eine Fallstudie anhand von Schill-partei und PDS, VS Verlag, Wiesebaden 2004, s. 173-224.
13 F. Decker, Populismus..., op. cit., s. 14.
- sfera ekonomiczna -w wyniku globalizacjinastępuje ograniczanie świadczeń so
cjalnych i zwiększa się przepaść między bogatymi i ubogimi; coraz więcej obywate li postrzega siebie samych jako ofiary globalizacji, przy czym nie zawsze wynika to z obiektywnie ponoszonych strat (zarobków czy miejscapracy),dlatego też takie odczu
ciamogą powstawać uosób należących w istocie do wygranych, lecz subiektywnie czu- jących siępokrzywdzonymi w warunkach zaostrzającej się konkurencji,
- sferakulturowa- postępujące zróżnicowaniestylu życia i systemu wartości oraz wyzwania związane z migracjami, które inaczej niż w przeszłości oznaczają wzrost obecności przedstawicieli innych kręgów kulturowych, czego przykładem jest chociażby 3,5-milionowa społeczność niemieckichmuzułmanów -dlaczęścispołeczeństwaozna cza towzrost poczucia wyobcowania i zagrożenie bezpieczeństwasocjalnego; te kseno fobiczne nastroje wykorzystują nie tylko partie skrajnie prawicowe (NPD, DVU), lecz takżepartie demokratyczne w dyskusjach o cudzoziemcach imigracji (np. CDU), wyra
żając sprzeciw wobec wielokulturowego społeczeństwa, inicjującdyskusję o przewod niej roli kultury niemieckiej (deutsche Leitkultur)".
- sfera polityczna - wzrasta poczucie niezadowalającej reprezentacji interesów przez istniejące partie polityczne, drastycznie spada liczba ich członków, zwiększa się liczba niezdecydowanych i zmieniających preferencjewyborców, zmniejsza się frekwen
cja; tworzy to podłoże nie tylko sukcesów partii protestu na prawicy i lewicy, powsta wanianowych, przynajmniej początkowo cieszących siędużym poparciem(kazus partii Schilla12), lecz także dla coraz bardziej „antykapitalistycznych”wypowiedzi czołowych polityków partii demokratycznych13.
Spadkowi zaufania do polityki i polityków towarzyszydrastycznie obniżający się po
ziom uzwiązkowienia (obecnie zaledwie 17,5% pracobiorców należy doNiemieckiego
396 EWA BOJENKO-IZDEBSKA
Zrzeszenia Związków Zawodowych- DGB14) oraz przedsiębiorstw uczestniczących w negocjacjach taryfowych15, szczególniewe WschodnichNiemczech, copodważa pod
stawy systemuwynagrodzeń, będącego jednym z filarów społecznej gospodarki rynko wej. Współpraca związków pracodawców i pracobiorców traci na znaczeniu, stąd na ciski socjaldemokratów i związków zawodowych na wprowadzenie wynagrodzenia minimalnego,przed czym bronią się pracodawcy,szczególnie małe i średnie przedsię
biorstwa16.
14 Institut der deutschen Wirtschaft Köln, Gewerkschaften. Weniger Mitglieder trotz Linksruck, http: //www. iwkoeln. de/Inforrnationen/AllgemeineInfodienste/iwd/Archiv/2008/2Quartal/Nr24/
tabid/2259/ItemlD/22240/Default. aspx
15 R. Bispinck (WS1), Tarifpolitischer Jahresbericht 2007: Gespaltene Tarifentwicklung Streiks um Tarifstandards und verschärfte Gewerkschaftskonkurrenz, Januar 2008, Düsseldorf, s. 10—11.
16 Rezultatem prawie dwuletniej debaty stało się wprowadzenie takiego wynagrodzenia w niektó
rych sektorach gospodarki, por. Bundesministerium für Arbeit und Soziales, Mindestlohn-Gesetze be
schlossen. Pressemitteilung vom 16. 07. 2008, http: //www. bmas. de/coremedia/generator/26934/2008__
0716_mindestlohn_gesetze. html
17 Umfrage. Viele Ostdeutsche vertrauen der Demokratie nicht, „Die Welt” 21 kwietnia 2008, http: //www. welt. de/politik/articlel923929/Viele_Ostdeutsche_vertrauen_der_Demokratie_nicht. html
18 R. Köcher, Allensbach-Analyse. Skepsis gegenüber den Führungseliten, „FAZ” 23 kwietnia 2008.
19 R. Köcher, Allensbach-Analyse..., op. cit.
Niepokojącym zjawiskiem jest sukcesywnie wzrastającyzanik zaufania do demo-, kracji igospodarki rynkowej - w badaniach opinii publicznejz 2008 roku niecałe 60%
Niemców deklaruje zaufanie do demokracji w RFN, przy czym w zachodnich Niem
czech dotyczy to 64%,a wewschodnich tylko 44%. Jeszcze mniej osób ocenia pozy tywniegospodarkę rynkową - w całych Niemczechto zaledwie 48%,w tym nazacho dziekraju 51%, a na wschodziejedynie co trzecirespondent. Rząd federalny zasługuje na zaufanie zaledwie 38% badanych, jeszcze gorzej wypadają reprezentowane w Bun
destagupartie- 22%17.
Tymczasem mocnonadszarpnięty zostałprzez wydarzenia ostatnich kilku lat i afe ry, w które uwikłani byli niemieccy czołowi menedżerowie, wizerunek elit gospodar czych orazpodważone przekonanie, że sukcesy gospodarcze firmniemieckich oznaczają równieżzwiększenie dobrobytu społeczeństwa. Instytut Allensbach opublikowałdane, zgodnie z którymi aż 69% uważa taką opinię zanieaktualną, a nawet istnieje w tym zakresie wyjątkowa zgodność Niemców zachodnich i wschodnich (odpowiednio 68%
i 71%)18. Dla zdecydowanej większości ankietowanych nie ulega wątpliwości, że wy nagrodzenia menedżerów są zawyżone (tak uważa aż 85%); prawie 70% twierdzi, iż w tych kręgach nastąpił upadek przyzwoitości i moralności, że dominujące tamcechy tożądzapieniędzy i mentalność „samoobsługi”. Kolejne wymieniane negatywne zjawi ska to: bezwzględność, egoizm,brakzrozumieniaproblemów„zwykłych ludzi”19. Nale ży jednak zaznaczyć, że tenpejoratywny obraz jest charakterystyczny przedewszystkim dla okresów dekoniunktury i wzrostu bezrobocia (szczególnie w 2005 roku),wraz z po
prawą sytuacji natomiaststaje się bardziej zróżnicowanyi duma z sukcesówgospodar czych Niemiec powoli sięzwiększa.Dowodzito jednak, żekażdykolejnykryzysgospo darczy przyniesie ponownie pesymistyczne wizje w społeczeństwie i może spowodować zwrotku radykalnym ugrupowaniom.
Spośródwielu skandali ostatnich lat, które doprowadziły do takiego postrzegania menedżerów w opinii publicznej, do najważniejszych można zaliczyć przytoczone po niżejprzykłady.
Zapoczątkowałto jeden znajwiększych procesów gospodarczych whistorii RFN, tak zwana afera Mannesmanna. W związku z przejęciemspółki przez brytyjski Voda fone-Airtouchrada nadzorcza koncernu wypłaciła menedżerom firmy niezwykle wyso kie premie wwysokości około 57 min euro (wówczas 115,5min DEM), a gratyfikacje były związane z, jakzgodnieocenili ekspercigospodarczy, nieudolnością w przeprowa
dzeniu tej największej europejskiej fuzji telefoniikomórkowej.Faktem jest, że Mannes
mann próbował przez trzy lata, usiłując nawiązać sojusz strategiczny z francuskim Vi vendi, obronić sięprzedprzejęciem przez brytyjski koncern, cosię nie udało. Naławie oskarżonych zasiadły tak prominentne postaci, jak Josef Eckermann, prezes Deutsche Bank, ówczesny członekrady nadzorczej, KlausZwickel, wówczas szef najsilniejszego branżowegozwiązku zawodowego IGMetali20i członek radynadzorczej orazbyliprze wodniczący tejrady, JoachimFunki KlausEsser21.
20 Zgodnie z ustawą o współdecydowaniu pracowników z dnia 4 maja 1976 roku (Gesetz über die Mitbestimmung der Arbeitnehmer) we wszystkich przedsiębiorstwach zatrudniających ponad 2000 osób, niezależnie od ich formy prawnej, w radzie nadzorczej zasiadają przedstawiciele pracobiorców, parytetowo, w tej samej liczbie, co przedstawiciele akcjonariuszy, przewodniczący dysponuje dwoma głosami, aby w wypadku pata, głosować na korzyść właścicieli, por. m. in. W. Abelshauser, Deutsche Wirtschaftsgeschichte seit 1945, Bundeszentrale für Politische Bildung, Bonn 2005, s. 426-432. Sprawa Mannesmanna dostarczyła wielu argumentów przeciwnikom instytucji współdecydowania.
21 Proces toczył się w latach 2004-2006, T. Höfinghoff, A. Seith, Mannesmann-Prozess.
Ackermann rettet seinen Job, „Der Spiegel” 24 listopada 2006, http: //www. spicgel. de/wirtschaft/
0, 1518, 450623, 00. html, tam również dossier sprawy.
22 Neue Details im Volkswagen-Skandal. VW-Manager genossen Luxusreisen für halbe Million,
„Handelsblatt” 26 sierpnia 2005. Klaus Volkert, były przewodniczący Rady Zakładowej, został skaza
ny na wieloletnie więzienie, P. Hartz na karę pieniężną (pół miliona euro) i wyrok w zawieszeniu. Por.
Urteil gesprochen. Peter Hartz droht die private Pleite, „Handelsblatt” 25 stycznia 2007.
23 Siemens-Korruptionsprozess. Deutsche Justiz beschädigt mit Urteil eigenen Ruf „Wirtschaft
swoche” 29 lipca 2008.
24 Zumwinkel-Rücktritt. Welle von Ermittlungen in Steuer-Affäre, „Wirtschaftswoche” 16 lutego 2008.
25 Liechtenstein-Affäre. Ermittlungen gegen 966 deutsche Steuersünder, „Die Welt” 24 września 2008.
Kolejnym wstrząsem dlaopinii publicznejbyłskandal związany z korumpowaniem członkówrady zakładowej w Volkswagenie, za który odpowiedzialnośćprzyjął główny twórca wywołujących tak wielkie emocje reform rynku pracy, nazwanych zresztą ofi
cjalnie odjego nazwiska reformami Hartz I-IV, członekzarządu do spraw personalnych VW, Peter Hartz22.
Kolejne afery korupcyjne związane były z Siemensem23, Daimlerem-Chryslerem i z innymi wielkimi niemieckimi firmami.
W lutym 2008rokupodczas wielkiej akcji ścigania nieuczciwych podatników, loku jących swe przychody w fikcyjnych fundacjach w Lichtensteinie,zatrzymano general nego dyrektora Niemieckiej Poczty, KlausaZumwinkla24, postępowania wsprawiepra
wie tysiąca osób są nadal w toku, a ich przedmiotem jest miliard euro przetransferowany w latach 1999-2003 w celu uniknięciapłacenia podatków na tajne konta25.
398 EWA BOJENKO-1ZDEBSKA
W REN od 2006 roku znacznie zaostrzono przepisy prawa odnośnie do przedsię biorstw ikadry kierowniczej, dotyczące zarównoprzypadków nadużycia zaufania (Man nesmann), nieprzestrzegania ochrony informacji zastrzeżonych i poufnych (Daimler- -Chrysler), ułatwiono akcjonariuszom i właścicielom dochodzenie swych praw wobec menedżerów (sprawa koncernu medialnego Leo Kircha)26. Jużw 2001 roku powołano rządową komisjęnadzorukorporacyjnego, która w 2002 roku opracowała niemieckiko
deks (CorporateGovernance)27 odnoszący się dofirmnotowanych na giełdzie; podobne kodeksy przyjęto równieżwinnych krajach UE, w tym Polsce, a także w USAiAzji,ko deksy takie obowiązują również nagiełdach28.
26 A. Storn, Erheben Sie sich!, „Die Zeit” 26 października 2006, nr 44.
27 Deutscher Corporate Governance Kodex, http: //www. corporate-govemance-code. de/index. html Najnowsza wersja pochodzi z 2007 roku dostępna w elektronicznej wersji „Bundesanzeiger” 20 Juli 2007, https: //www. cbundesanzeiger. de/ebanzwww/wexsservlet7page. navid=to_bookmarUofficial&bookmark id=KC7Tg3j YKmmZhqaOsaY
28 Por. OECD Publications, Corporate Governance: A Survey of OECD Countries, Paris 2004, s. 39-55; Ch. Mallin, Corporate Governance, Oxford University Press, 2007, s. 167-172; S. Bress, Corporate Governance in Deutschland, Josef Eul „Verlag Lohmar” 2007.
29 I. Grabitz, Mora! kann man nicht per Gesetz verordnen. Kommission lehnt trotz Wirtschaftsskandalen gesetzliche Leitlinien für Manager ab - Kampf für mehr Transparenz, „Die Welt” 28 czerwca 2008.
30 C. Leggewie, Wahl’s next? Neokapitalismus und neue Linke [w: J D. Loch, W. Heitmeyer, Schattenseiten..., op. cit., s. 467.
Ostatnio niemiecka komisja opracowała regulację, zgodnie z którą osystemie wyna
grodzeń zarządu ma w przyszłości decydować cała rada nadzorcza,aniejak do tej pory specjalna podkomisja, lecz wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że etyki wpostępowaniu nie można osiągnąć ani za pomocą ustaw,ani kodeksów29.
A wywołane tym nastroje antyglobalistyczne iantykapitalistyczne w pełniwykorzy
stują partie populistyczne orazniektórzy politycy najważniejszych partii Niemiec.
Populizm partii politycznych
Wspólnym mianownikiem dla radykalnej prawicy w Niemczech stało sięwostatnich la tachskoncentrowanie się na problemach społecznych oraz wykorzystywaniuobaw spo
łeczeństwa przednegatywnymi skutkami globalizacji. DVU, Republikanie, ale przede wszystkimNPD podjęły kwestie socjalne, oscylując w głoszonych tezach między zasadą gospodarki rynkowej, przednowoczesnym antykapitalizmem i socjalistyczną demago
gią30. Wykorzystywanieprzez skrajną prawicęnastrojówantyglobalistycznychobejmu
je wszystkie trzy wymienione wcześniej obszary - wpłaszczyźnie ekonomicznej partie te krytykują wolny handel i integrację europejską jakoprzyczynę utraty miejscpracy.
Wsferze kulturowej sięgająpo klasyczne hasła owynaradawianiu społeczeństwa, sze rzą ksenofobięorazantyislamizm,negując Wielokulturowość, w płaszczyźnie politycz nejzaśposługująsię teząo utraciesuwerenności przez narodowe państwo. Dzięki temu zyskują sukcesywnie nowyelektorat, gdyż o ile w latach 80.wspierałyje głównie war stwy średnie, to obecnie są to w coraz większej liczbie robotnicy, ci - jak określił to
Claus Leggewie31, badacz kulturowej globalizacji - główni„przegrani” globalizacji. Po wodem jest techniczna modernizacja i „racjonalizacja” zakładów tradycyjnego przemy
słu (np. maszynowego) orazich przenoszenie za granicę, co wywołuje trwałezmianyna regionalnychrynkach pracy. Nawetwykwalifikowani robotnicy przemysłowi ze wzglę duna specyficzne wykształcenie nie mogą znaleźć pracyw innych sektorach (jak było wcześniej z przejściem od rolnictwa do przemysłu), a gdy stają się trwalebezrobotni w sytuacji wyczerpania możliwości transferów socjalnych przez państwo, są zmuszeni dokonkurowania o zasiłki z azylantami i dawnymi gastarbeiterami.Coraz bardziej roz
powszechnione „wypożyczanie pracowników” (Leiharbeiter)powoduje dalszą obniżkę wynagrodzeń, tak więc często osoby mające już pracę w pełnymwymiarze godzin muszą zwracać się o pomoc.
31 Ibidem, s. 446 -447.
32 F. Hartley, Rechts- und Linkspopulismus..., op. cit., s. 122 -124.
33 Również przez polityków. G. Schröder w przemówieniu w Bundestagu w związku z wotum za
ufania z 1 lipca 2005 roku zarzucił członkom SPD, że w dyskusji o reformach rynku pracy grozili „przy
łączeniem się do partii lewicowo-populistycznej”; por. Deutscher Bundestag: Stenografischer Bericht.
185. Sitzung, Berlin, 1 Juli 2005, s. 17467, http: //dip. bundestag. de/btp/15/15185. pdf
34 Globalisierung der sozialen Kämpfe 26. 01. 2008, http: //www. die-linke. de/index. php? id=251&tx_
ttnews[tt_news]=1292&tx_ttnews[backPid]=35&no_cache=l
35 Programmatische Eckpunkte - Programmatisches Griindungsdokument der Partei Die Linke.
Beschluss der Parteitage von WASG und Linkspartei. PDS am 24. und 25. März 2007 in Dortmund, http: //
die-linke. de/fileadmin/download/dokumente/programmatische_eckpunkte. pdf, s. 4—12.
Najbardziej umiejętnie tę sytuację wykorzystałaNPD, którajuż od 1996 rokukon
kurowałazPDS we Wschodnich Niemczechz hasłami antykapitalistycznym,a od2005 roku z hasłami przeciwkoreformom rynku pracy32. Do tej samej grupy wyborców kiero
wała swą antykapitalistyczną retorykę i krytykęglobalizmu PDS - zaliczana przezwie lu autorówniemieckich do populistycznej lewicy33 (także i po połączeniu z zachodnią WASG, od2007roku jako Partia Lewicy -DieLinke),przy czym w tym wypadkupro gram społeczny i krytyka kapitalizmu mają charakter programowy,wynikający z profilu partii „demokratycznego socjalizmu”. Die Linkew odpowiedzi na globalizację gospo darki wzywa do „globalnej walki o lepsze warunki pracy orazwyższe standardy socjal
nei ochrony środowiska”34, ajej program zjednoczeniowy z 2007 roku jako Partii Lewi cyzawierałgeneralną krytykę neoliberalizmu za likwidację państwa socjalnego na rzecz państwa konkurencji. Przedewszystkimjednak program tentoobszernakrytyka nowo
czesnegokapitalizmu, w tym globalnych rynków finansowych, dzięki którym, jak tam napisano, kapitał w całym świecie i bez ograniczeńosiągazyski kosztemmiejscpracy, malejącychrealnych wynagrodzeń, pogłębiając dodatkowo kryzysekologiczny. W ob
liczutego zjawiska dokumentzawierażądania międzyinnymi wstrzymania prywatyza
cji, szczególnieprzedsiębiorstw komunalnych, nacjonalizacji ważnych bogactw natural
nych,likwidacji systemu zasiłkówdla bezrobotnych Hartz IV, wprowadzenia„godnych”
płac minimalnych35. W ostatnich wywiadach obecny współprzewodniczący tej partii, a były przewodniczący SPD i minister finansów wlatach 1989-1999,O. Lafontaine, za rzucając zarównoCDU, jakiSPD nieudolne kopiowanie pomysłów Die Linke, przypo
400 EWA BOJENKO-IZDEBSKA
mina o swychplanach wprowadzenia regulacjirynków finansowych,co mieli muunie możliwić ówczesny kanclerz G. Schróder i premier T. Blair, a co było powodemjego dymisji36.
36 Wywiad z O. Lafontainem, Die neoliberale Macht bröckelt, „Der Tagesspiegel” 18 maja 2008.
37 SPD auf linkskurs. Müntefering nimmt sich Ackermann vor, „Der Spiegel Online” 16 kwiet
nia 2005, http: //www. spiegel. de/politik/deutschland/0, 1518, 351731, 00. html. W tym wypadku chodzi
ło o przejęcie przez największy amerykański fundusz private equity Kohlberg Kravis Roberts (KKR) wspólnie z bankiem Goldman Sachs w 1999 roku Siemensa-Nixdorfa i wprowadzenie go w 2004 roku na giełdę. Z uzyskanych w ten sposób 350 min euro Siemens otrzymał tylko 125 min, pozostałe 225 min przypadło KKR. Inną ofiarą była firma Tenovis, również przejęta przez KKR, mimo że w 2002 roku pracownicy zrezygnowali z podwyżki, by ratować miejsca pracy, w 2003 roku zwolniono poło
wę zatrudnionych. Szef funduszu na Europę podjął polemikę z Münteferingiem, zob. „ Heuschrecken ” - Polemik. KKR-Chef wehrt sich gegen Müntefering, ibidem, 6 maja 2005, http: //www. spiegel. de/wir- tschaft/0, 1518, 354908, 00. htm
38 Kapitalismusschelte. Müntefering erneuert,, Heuschrecken " - Kritik, „Der Tagespiegel” 4 listo
pada 2006.
39 SPD-Parteivorstand (hrsg. ) Hamburger Programm. Grundsatzprogramm der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands. Beschlossen auf dem Hamburger Bundesparteitag der SPD am 28. Oktober 2007, Berlin 2007, s. 7.
Nowym fenomenemstaje się zacieranie granic między prawicowymi i lewicowymi populistami - obatypy ugrupowań chętnie kreująsię na nowytyp partii robotniczych, reprezentujących interesy nie tylko robotników, lecz także wszystkich niedostatecznie wynagradzanych pracownikównajemnych orazbezrobotnych.
W tej sytuacji przede wszystkim niemiecka socjaldemokracja stara się odzyskać utracony teren wyborczy za pomocąantykapitalistycznej retoryki. Pierwszym sygna
łem była szeroko komentowana wypowiedź ówczesnego przewodniczącego SPD Fran- zaMilnteferinga z 2005 roku, związana z programową debatąsocjaldemokratów, za
wierająca termin „szarańcza” (Heuschreckeri) użyte w stosunku domiędzynarodowych funduszyinwestycyjnych, które „pozostają anonimowe, nie mają twarzy, napadają na niemieckie firmy,niszcząje z korzyścią dla siebie i przenosząsiędalej”37. Już jako wi
cekanclerz wrządzie Wielkiej Koalicji określił strategię funduszy mianem „wstrętnego oblicza nowoczesnego kapitalizmu”38.
Wskazanie na sprzeczności globalizacji oraz krytyka funduszy inwestycyjnych zo stały włączone do nowego hamburskiego programu zasadniczego SPD z 2007 roku, w którym między innymi znalazło się stwierdzenie: „Niemcy należą dzięki sile swe go przemysłu do beneficjentów globalizacji. Lecz nie każdy w naszym kraju jest wy granym,pracobiorcy doświadczają przenoszenia za granicęnawet kwitnącychprzedsię
biorstw. Anonimowi menedżerowie funduszy kupują i sprzedają firmyjak handlarze na targowisku”39.
W tej sytuacjitrudno się dziwić emocjom politycznym, jakie w styczniu2008 roku wywołała decyzja Nokii o zamknięciu zakładu w Bochum (zatrudniającego ponad2000 osób i przynoszącego zyski) i przeniesieniu produkcji do Rumunii. Do licznych prote stówi ataków nafiński koncern przyłączyłsię rządfederalny- kanclerz A. Merkel za
żądała uzasadnieniatej decyzji, wyrażając zrozumienie dlanawoływańdo bojkotu, kon-
cemowi zarzucono niedotrzymanie warunków ulg inwestycyjnych.Zarówno chadeccy, jak i socjaldemokratyczni politycyprześcigali się w oskarżeniach pod adresem Nokii - minister ochrony konsumentów Horst Seehofer (CSU) zrezygnowałdemonstracyjnie z używania komórki Nokii, do bojkotu przyłączył się teższef frakcji SPD w Bundesta
gu,Peter Struck, a Jürgen Rüttgers (CDU), premier Nadrenii-Westfalii, gdzie zlokalizo
wanybył zamykany zakład, nawiązując do słynnego wówczasw Niemczech porówna
nia Münteferinga,nazwał fińskie przedsiębiorstwo „subwencyjnąszarańczą”40 41 41.
40 Nokia-Werksschließung in Bochum. Bundesregierung schaltet sich in Gespräche ein, „Süddeutsche Zeitung” 18 stycznia 2008; J. Eigendorf, Nokia. Jürgen Rüttgers, der verblendete Retter, „Die Welt”
17 lutego 2008.
41 Köhler geißelt Finanzmärkte als „Monster", „Süddeutsche Zeitung” 14 maja 2008.
Bardzo ostrych słów wobecświatowych rynków finansowych użył wmaju 2008 roku prezydentNiemiec Horst Köhler, pełniący w latach 2000-2004 funkcję dyrektora zarządzającego MiędzynarodowegoFunduszuWalutowego. Zarzucił on bankom przy czynienie się do przekształceniamiędzynarodowychrynków finansowychw „potwora”
{Monster),gdyż, jegozdaniem, stworzyły one takwielkąliczbęderywatów, że w końcu same przestały rozumieć zasady ich działania. Prezydent skrytykowałnadmierną złożo ność współczesnychproduktów finansowych i możliwość dokonywaniatransakcji lewa rowych, pozwalających nawykupyi przejęcia przyniewielkim zaangażowaniu własne
go kapitału, a takżeskandalicznie wysokie wynagrodzenia menedżerów. W jego ocenie świat finansów mocnosięskompromitował,dlatego powinien przynajmniej przyznać się dowiny i ogłosić meaculpa*'. WypowiedźKohlera spotkała się z poparciemDieLinke i SPD, a nawetjednego z ekspertów Rady Rzeczoznawców do spraw RozwojuGospo
darczego (tzw. Rady Pięciu Mędrców, niezależnego gremium wybitnych ekonomistów, wspierającego rządw politycegospodarczej) B.Wederdi Mauro.
Wsytuacji pogłębiającego siękryzysufinansowego na rynkach światowych trudno jednakczęść tychwypowiedzi jednoznacznie zakwalifikować jako populistyczne, gdyż rozwój wydarzeńw gospodarce światowej, coraz liczniejsze dowody nalekkomyślność inieuczciwość, sprawiają, że krytyka stajesię coraz bardziej uzasadniona.
Opisane powyżej zjawiskamająjednak daleko idące konsekwencje dlaniemieckiej sceny politycznej, gdyż nastroje w społeczeństwie przekładają sięnie tylko na wzrost po
parcia dla ugrupowańpopulistycznych, ale także na dokonującysięwe wszystkich par
tiach w Niemczech,a przede wszystkim w SPD, ogólny „zwrot w lewo” {Linksrutsch).
W szczególnie trudnej sytuacji znalazłysię przede wszystkim obie partie „ludowe” - socjaldemokracja i chadecja, tworzące od 2005 rokuWielką Koalicję. To im wytyka się bezradność wobec globalizacji, i w zależności odtego, kto formułuje zarzuty, brzmią one następująco: liberałowie uważają że nie potrafiły one wystarczająco dostosować siędozmieniającychsię warunków, wedługlewicy zmiany zaszły zbyt daleko (Agenda 2010, reformy rynku pracy),a prawicowipopuliści potępiają zbytni liberalizmwkwe
stiachmigrantówi azylantów. Deregulacje rynku pracy oraz przepływu kapitału podwa żyływiarygodność zarówno socjaldemokracji, jaki chadecji.
Rezultatem stało się złagodzenie podjętej polityki reform; Kurt Beck, wówczas już były przewodniczący SPD, zapowiedział nawet wycofywaniesię z reform Agendy
402 EWA BOJENKO-IZDEBSKA
2010, lewe skrzydło partii i Młodzi Socjaliści wspierają koalicję z partią Die Linke, aspór orząd mniejszości w Hesji, tolerowanyprzez tę partię, przyczynił się do dymisji Becka. CDU przyjęła w programie hanowerskim z 2007 roku kurs na partię środka, silnie akcentującelementy społeczne i opowiadając się za wprowadzeniem wprawdzie niejednolitej, a jednak obowiązującej wwielu sektorach gospodarki płacy minimalnej.
A liberałowie z FDP, byłykoalicjant chadecji, zareagowali najejkoalicję z partią Zielo
nych wHamburguoskarżeniami chadekówoprzesuwanie sięna lewą stronę sceny po litycznej42.
42 Hamburg. Schwarz-Grüne Signalfrage, „Focus” 17 kwietnia 2008.
43 Umfrage im Saarland. Linkspartei überholt SPD erstmals im Westen, „Der Spiegel” 3 wrześ
nia 2008.
Prognozowana nanajbliższą przyszłość recesja i stagnacjagospodarcza w połącze
niu ze wzrastającą w ostatnich latach liczbą niezdecydowanych wyborców zmieniają
cych swepreferencje wostatniej chwili,kurczącym się stałym elektoratemsocjaldemo
kracji i chadecji, ogólnie malejącą frekwencją wyborczą,spadkiemzaufania dopolityki (Politikverdrossenheit)mogą tylkospotęgować to zjawisko. Wzrastające obawy i nie wiara obywateli w możliwości partii rządzących i państwa zagwarantowania bezpie
czeństwa, nie tylko mogąwzmocnić Die Linke, ale także mogą się staćpodstawądo wykreowania jeszczebardziej radykalnych partii. Znajdująca uzasadnienie wprzytoczo
nych tu przykładach skrajnych form „nowoczesnego kapitalizmu”krytykamożezostać wykorzystana przez niedemokratyczneugrupowania.
Podsumowanie
Jeszcze kilka lat temu podział w Niemczech wyglądał następująco: we wschodnich Niemczech przeważał wariant lewicowego populizmu, w zachodnich prawicowe
go. Podział na wschód-zachód okazał się krótkotrwały. We wschodnich Niemczech utrzymuję się ofensywa prawicowego populizmu, a lewicowy rozprzestrzenia się w zachodnichNiemczech. Przede wszystkim spektakularne sukcesy Die Linke w wy borach do czterechzachodnichlandtagów- Hamburg, Hesja, Brema, Dolna Saksonia.
Według najnowszych badań preferencji wyborczych w kraju Saary, ojczystym kraju związkowymO. Lafontaine’a,DieLinke porazpierwszy wyprzedziła w notowaniach w zachodnich Niemczech SPD43. Popularnośćsocjaldemokratów gwałtownie spada.
Dlatego należy się zastanowić, czy jest to przejściowe zjawisko, czy teżpoczątek długotrwałej popularnościlewicowego populizmu, co byłobydla dawnejRFNzupełnie nowym doświadczeniem.A takżegeneralnie: w jakimstopniujeszcze można w tymwy padku mówićopopulizmie.Możejednak należałoby zrewidować nadużywaniepojęcia populizm, gdyżwydarzenia ostatnich miesięcyudowodniły, że granicamiędzypopuli
zmem a troską odobroobywateli może być bardzo płynna, a zarzut populizmu jest sta le nadużywanywcodziennej retoryce walkipolitycznej.
Nasuwa sięrównieżinnepytanie:czy populizm stanowi rzeczywiste zagrożeniede mokracji czy raczej swoisty wentyl bezpieczeństwa, a przede wszystkim: jakdalecenie
miecka demokracja okaże się odporna na negatywne zjawiska globalizacji, jak bardzo realna jest możliwość dalszego nasilenia antykapitalistycznych i antyglobalistycznych nastrojów?
I ostatnie pytanie,dotyczące najbliższej przyszłości i konsekwencji zaistniałejsytu
acjidla niemieckiej sceny politycznej: czy, jaktwierdzą pesymiści, nadciąga koniec libe ralnej demokracji, czy grozi nawrót autorytaryzmu, czy też rezultatem będzie nowa for
mapaństwowego kapitalizmu z zachowaniem demokratycznychreguł rządzenia?
W ostatnich latach panowało przekonanie,że zagrożenia dla stabilnej demokracji nadreńskiej ze strony populistycznych, skrajnie prawicowych lub lewicowych nastro
jów wspołeczeństwie są niewielkie.Należy jednak przypomnieć, że obawy towarzyszą
ce zjednoczeniu Niemiec przedprawie dwudziestoma laty, istniejące nietylko w Europie Środkowej, lecz i wZachodniej, odnosiły się przedewszystkim do ewentualnych poli
tycznychkonsekwencji osłabienia siły gospodarczej tegokraju, tym bardziej, że pierw szapoważna recesja gospodarcza whistoriiRFN, w latach60.,któranastąpiłapo długo
trwałym okresie „cudu gospodarczego”, przyniosła ogromny wzrostznaczeniaNPD.
Badania dotyczące zależności postaw wyborczych w Niemczechodstanugospodar ki były prowadzoneod lat 70., wykazującszczególną wrażliwość tego społeczeństwana zmiany sytuacji, co potwierdzają też przedstawionepowyżejnajnowsze tendencje, dla tegoteż systematyczna analiza czynników mogącychw przyszłości zdestabilizowaćtę demokrację wydajesiękonieczna ze względu narolęNiemiec wgospodarce światowej i unijnej.
ABSTRACT
Growing populism as an answer to globalization with Germany as an example
The article is concerned with the analysis of the growing populist moods in FRG, the changes in attitudes caused by globalization, and the consequences of unification and its influence on the po
litical parties. The negative effects of globalization are viewed in Germany from an economic, cultural and political perspective. The involvement of some of the German top-managers in a se
ries of scandals in recent years has augmented the decrease in trust towards democracy and market economy that had been earlier caused by globalization. The article illustrates this with the process
es related to Mannesman, Volkswagen, Siemens, and other companies.
The above-mentioned changes caused growing support for the radical right parties which changed their profile. The German People’s Union (DVU), the Republicans, but most of all the National Party of Germany (NPD), addressed social issues, posing as the new workers’ parties.
The left attempts to win the same electorate - Die Linke, a new party that has been created by the joining of the East Germany’s Left Party (PDS) and O. Lafontaine’s Labour and Social Justice - Electoral Alternative (WASG), and criticises neolibcralism for the abolition of the social state in favour of the competitive state, gains support in the western part of the country. The Social Dem
ocratic Party of Germany tries to reclaim the lost electoral ground by utilising an anti-capitalist rhetoric (e. g. F. Miintefering’s famous statement from 2005, pertaining to the social democrats’
404 EWA BOJENKO-IZDEBSKA
debate on the programme, in which he uses the term „swarm of locusts” in relation to the interna
tional investment funds). This rhetoric also permeates the statements and speeches of the Chris
tian Democrats, and the moods of society result not only in the rising support for populist groups, but also in a general „turn left” visible in all the German parties.
Several questions arise: is populism a real danger to democracy or is it just a safety valve?
What will the nearest future be? What consequences will the present situation have for the Ger
man political scene, especially in light of the expected recession and economic stagnation con
nected with the financial crisis on global markets?
