Janusz Lehmann, Alina
Jarmontowicz, Róża
Krzywobłocka-Laurów
Wpływ zastosowanego stabilizatora
chemicznego na strukturę gipsowych
spoin murów zabytkowych
Studia Lednickie 4, 407-420
DZIAŁ В
JA N U S Z LE H M A N N
M uzeum P ierw szy ch P iastów na Lednicy A L IN A JA R M O N T O W IC Z
T o w arzystw o O pieki nad Z abytkam i RÓ ŻA K R Z Y W O B Ł O C K A -L A U R Ó W Instytut T ech n ik i B udow lanej
WPŁYW ZASTOSOWANEGO STABILIZATORA CHEMICZNEGO NA STRUKTURĘ GIPSOWYCH SPOIN MURÓW ZABYTKOWYCH
1. W S T Ę P
Istnieje potrzeba w zm acniania pow ierzchni elem entów gipsow ych. W obiektach zabytkow ych je s t to szczególnie w ażne. P rzeprow adzono b ad an ia laboratoryjne nad zm ianam i struktury gipsu tow arzyszącym i stabilizacji chem icznej. Jako stabilizatora użyto preparat „B C” uzyskany laboratoryjnie z w odorotlenku baru, cem entu p o rtla n dzkiego i odpow iedniego k atalizatora. C elem b ad an ia było ustalenie zm iany struktury pow ierzchni gipsow ej pod w pływ em zastosow anej stabilizacji.
2. M E T O D Y B A D A Ń
S trukturę pow ierzchni gipsow ej b adano na próbkach przed i po stabilizacji w sk a ningow ym m ikroskopie elektronow ym typu JSM -35C , produkcji f-m y JEO L.
G ipsow ą próbkę w zorcow ą przeznaczoną do tych bad ań stanow ił stw ardniały z a czyn gipsow y. Z ostał on w ykonany z gipsu b u d ow lanego „D oliny N idy” , stosunek wody do gipsu w zaczynie w ynosił 0,63% w agow o. U form ow ane z zaczynu beleczki o w ym iarach 4 X 4 x 16 cm w ysuszono do stałej m asy w tem peraturze 40°C i pocięto na płytki o grubości 1 cm . C zęść płytek poddano działaniu stabilizatora „B C” przez nasycanie, a część z nich stanow iła próbki w zorcow e. N a próbkach w zorcow ych i sta bilizow anych o znaczano szybkość w nikania kropli w ody.
Skład fazow y badanych m ateriałów o znaczano za po m o cą analizy rentgenografi- cznej. Próbki do badań składu fazow ego były uśrednione i rozdrabniane do grubości ziarn poniżej 0,063 m m . A nalizy rentgenograficzne w ykonano w aparcie TU R M -6 2 z goniom etrem H ZG -4. W arunki pom iaru były następujące:
R ys. t. Z espół pałacow y w raz z kaplicą na O stro w ie Lednickim 40 8 JA N U S Z LEH MA N N , A L IN A JA R M O N T O W IC Z . R Ó Ż A K R Z Y W O B L O C K A -L A U R Ó W
Rodzaj prom ieniow ania i filtru — C uK a
N apięcie i natężenie prądu lam py rtg — 40 kV; 20 m A Rodzaj licznika — BDS-7
Szybkość przesuw u papieru — 1 cm /m in. Szybkość obrotu licznika — 0,5 i 2Ymin.
S zerokość szczelin — 1,09/10,0/1,09/8,65/0,22 mm C zułość — 1800 i 6000 im p./m in.
W zm ocnienia — 4 + 24 Stała czasow a — 10 s K om pensacja — 0 i 10%
U zyskane dyfraktogram y analizow ano w o praciu o w zorce JC PD S — Jo in t C o m m ittee on Pow der D iffraction Standars. N a dyfraktogram ach analizow ano rów nież re fleksy w ystępujące w kointydencji, o znaczenie — k.
Strukturę próbek badano prow adząc obserw ację w skaningow ym m ikroskopie e le ktronow ym typu JSM 35 C, produkcji jap o ń sk iej. Do analiz m ikroskopow ych p rzy gotow ano preparaty w postaci odłupków ze św ieżych przełam ów próbek, które pokryto w arstew ką przew odzącego m etalu (Au) w urządzeniu „Fine co at” . A nalizy m ikrosko pow e prow adzono przy zm iennych pow iększeniach obrazu od 100 dO lOOOx.
3. D A N E O M A T E R IA Ł A C H B U D O W A L N Y C H Z A S T O S O W A N Y C H W B U D O W L I N A L E D N IC Y U S T A L O N E N A P O D S T A W IE D O T Y C H C Z A S O W Y C H B A D A Ń
M ury budow li zbudow ane są z łom ów i okrzesków oraz niew ielkich ciosów kam ieni narzutow ych.
W niektórych m iejscach u nasady m uru, zw łaszcza od strony południow ej, zach o w ały się fragm enty w ypraw y sztukatorskiej lica zew nętrznego muru.
K am ienie w m urze łączone są różnym m ateriałem . P ierw otny m ateriał m a białe zabarw ienie. W niektórych m iejscach, m iędzy k am ieniam i, blisko lica m uru, m ateriał je st zw arty i tw ardy, w innych, na pow ierzchni spoin i u nasady m uru, rozpada się na proszek. M iejscam i obserw uje się w ykw ity. G łęboko, w ew nątrz m uru i w m iejscu zaw alenia się m uru rotundy, od strony północnej i w ew nątrz, w e w nęce sondażow ej, m ateriał je s t m ałospoisty. M ateriał użyty do łączenia kam ieni w m urze je s t slaby, porow aty i m a słabą przyczepność do kam ienia, stanow i w ypełnienie przestrzeni m iędzy kam ieniam i. N a górne partie m urów , w trakcie prac konserw atorskich (2), nałożono dw ukrotnie w arstw y kam ieni łączonych zapraw ą. Pierw szy raz kam ienie w iązano za praw ą w apienną, drugi raz cem entow ą. T w orzy ona na m urach tw ardą pokryw ę.
W w yniku dotychczasow ych badań petrograficznych kam ieni m urów , oznaczono 18 rodzajów skał pochodzących z m iejscow ych głazów narzutow ych. G łów nie są to p iaskow ce kw arcytow e, kw arcyty i piaskow ce, które stanow ią 58% m ateriału kam ien nego. U dział innych skał, przede w szystkim gnejsów i granitoidów w ynosi 31% . W ilo ści ok. 11% w ystępują: m artw ica w apienna, w apień, pegm atyty, gabro, porfir, dioryt. aplit, sjenit, bazalt, zlepieniec i granitognejs. M ateriał ten nie stw arza problem ów te- chniczno-konserw atorskich.
szy-4 1 0 JA N U S Z L E H M A N N , A L IN A J A R M O N T O W IC Z , R Ó Ż A K R Z Y W O B Ł O C K A -L A U R Ó W
R ys. 2. D y fraktogram zaczy n u gipsu budo w lan eg o , przy szy b k o ści o b ro tu liczn ik a 2°/m in. i k om pensacji 0%
stkim analizy chem iczne m ateriału stosow anego do łączenia k am ienia i w ypraw y m u rów . U zyskane w yniki analiz w ykazują, że m ateriał ten zaw iera siarczan w apnia w ilo ści od 60 do 90% , w ęglan w apnia od 10 do 40% , a p o za tym niew ielkie ilości krze m ianów , glinokrzem ianów , krzem ionki, w ęglanów potasu i sodu. B adania cech Fizycznych tego m ateriału ujaw niły m ałą w ytrzym ałość, dużą nasiąkliw ość i słabą ad hezję do kam ienia (2).
4. S K Ł A D F A Z O W Y I S T R U K T U R A G IP S O W Y C H M A T E R IA Ł Ó W W Z O R C O W Y C H
4.1. P ró b k i w zo rco w eg o m a te r ia łu gipsow ego
M ateriał pobrany z obiektu zabytkow ego m oże być bardzo zm ieniony pod w zglę dem m ikrostruktury i składu fazow ego w porów naniu do stanu w yjściow ego. Przy ocenie zakresu tych zm ian niezbędne je s t korzystanie z odpow iednich w zorców m a teriału pierw otnego. W przypadku zaczynów i zapraw gipsow ych w zorcem takim po
w inien być w odniesieniu do spoiw a — gips budow lany, a dla zaczynu — niem ody- fikow any, stw ardniały zaczyn tego spoiw a. Z tego w zględu w ykonano badanie próbki krajow ego gipsu budow alnego „D olina N id y ” i stw ardniałego, norm ow ego zaczynu tego spoiw a. Próbki gipsu budow alnego do analizy składu były uśredniane m etodą m ieszania i kw artow ania. Z aczyn gipsow y badano po 28 dniach tw ardnienia w w a runkach laboratoryjnych (w ilgotność w zględna p o w ietrza poniżej 60% ).
4.2. Skład fazowy
4.2.1. Gips budowlany „Dolina Nidy”
W yniki badań analizy rentegenograficznej gipsu budow lanego, w ykonanej przy zróżnicow anej szybkości obrotu licznika i zróżnicow anej kom pensacji, p o dano w ta b licy 1. W zależności od przyjętych w arunków pom iaru w próbce stw ierdzono obecność: b assanitu, i faz stanow iących dom ieszki takie jak : anhydryt i kw arc. N ależy zaznaczyć, że w gipsie budow alnym ( C a S 0 4 • 0,5H 20 ) m ogą w ystępow ać je szcze inne dom ieszki w postaci kalcytu, m inerałów ilastych i gipsu (C a S 0 4 • 2 H ,0 ).
T ab lica 1 W yniki an alizy rentg en o g raficzn ej g ipsu b u d o w lan eg o „D o lin a N id y ”
przy zróżnicow anej szybkości o b rotu licznika i kom p en sacji
L.p.
Składnik, n r w zorca w edług JC PD S
W y b ran e refleksy diag n o sty czn e i ich c h arak tery sty k a w edług
w zo rca JC PD S
Inten sy w n o ść refleksów w próbce, jed n o stk i u m o w n e, przy różnej szybkości
o b rotu licznika, stopnie na m inute i kom p en sacji, % d J A I M i 100'5 t o 20 o 2-0 6,01 100 V V S VVS 95 3,48 9 0 w s k vsk 60 3,00 100 vvs vs 108 2,804 100 V V S vs 62 2,709 30 50 35 10 2,343 2 0 35 25 -B assanit 2,279 10 35 - -(24-1067) 2,136 20 105 35 23 1,910 30 55 35 -1,852 100 V V S 150 45 1,736 36 4 0 20 -1,696 7 0 105 55 20 1,666 40 75 4 0 14 1,478 30 50 — -3,490 100 w s k w s k -2,849 35 30 2 A n h y d ry t 2,328 20 35 (6-0226) 2,183 8 35 1,869 16 30 1,749 12 40 3 K w arc (5-0490) 3,343 100 60
-412 JA N U S Z L E H M A N N . A L IN A JA R M 0 N T 0 W 1 C Z . R Ó Ż A K R Z Y W O B L O C K A -L A U R Ó W
4.2.2. Stwardniały, normowy zaczyn gipsowy
W yniki badań stw ardniałego, norm ow ego zaczynu gipsow ego „D olina N idy” (w :g=0,60) w ykonane przy szybkości obrotu licznika rów nej 2 7 m in . i zróżnicow anej kom pensacji podano w tablicy 2.
W w yniku przeprow adzonej analizy, w badanym zaczynie gipsow ym , stw ierdzono obecność gipsu i kw arcu. Przy pom iarach, w których obrót liczn ik a w ynosił 2 7 m in ., a kom pensacja 10%, intensyw nośi b ezw zg lęd n e reflek só w na ren tg en o g ram ie próbki były bardzo b ard zo silne (vvs), co je s t p rzy d atn e w analizie jak o ścio w ej. Przy p o m iarze, w którym szybkość obrotu liczn ik a w ynosiła 2 7 m in . i k o m p en sacja 0% , j e dynie najsilniejszy refleks gipsu (d=7,56A , I /Ii= 100) m iał intensyw ność bardzo sil ną (vs).
Pozostałe refleksy natom iast m iały intensyw ności dające się przed staw ić w p o staci liczbow ej, rys. 1. O cenę ilościow ej zaw artości składników w próbce m ożna d okonać jed y n ie na podstaw ie w artości liczbow ych intensyw ności o dpow iednich re fleksów .
T ab lic a 2 W yniki analizy rentgenograficznej stw ard n iałeg o zaczynu g ipsu b udow lanego „D olina N id y ”
przy zróżnicow anej k om pensacji l.p.
S k ładnik, nr w zo rca w edług
JC PD S
W y b ran e refleksy d iagnostyczne i ich charak tery sty k a w edług
w zorca JC PD S
Inten syw n o ść reflek só w w próbce, jed n ostk i u m ow ne, przy szybkości o brotu licznika 2,08/m in. i różnej
k o m p en sacji,% d J A I l/h 10 0 7,56 100 vvs vs 4,27 50 w s k 120k 3,79 20 vs 30 3,059 55 vs 100 2,867 25 vs 40 2,786 6 40 15 2,679 28 95 30 2,591 4 40 10 2,495 6 35 13 ] G ips 2,450 4 40 12k (6-0046) 2,216 6 50 20 2,080 10 1 85 30 2,073 8 J 1,953 2 2 -1,898 16 50 18 1,879 10 60 20 1,812 10 60k 15k 1,778 10 55 17 1,664 4 25 10 1,621 6 40 15 2 K w arc (5-04900) 4,260 3,343 1,817 35 100 17 w s k 10 60k 120k 20 15
Rys. 3. N orm ow y zaczy n g ipsow y, SE M , p o w ięk szen ie 6 0 0 0 x
4.3. S t r u k t u r a m a te r ia łu w zo rco w eg o
N orm ow y zaczyn g ipsow y p rzechow yw any w w arunkach po w ietrzn o -su ch y ch c h a rakteryzuje się stosunkow o d u żą porow atością. P ory p o w ietrzn e m ają przew ażnie kształt zaokrąglony. W ielk o ść ich m ieści się w g ran icach od 20 - 1500 p m , d o m i nują pory o średnicy 20 - 40 p m . Pokrój k ry ształó w gipsu m oże być b ard zo z ró ż nicow any, m ożliw e są kryształy słupkow e, igłow e, p łytkow e oraz w postaci tak zw a nych .ja sk ó łc z y c h o g o n ó w ” . K ryształy gipsu w zacz y n ie norm ow ym p rzew ażn ie m ają pokrój słupkow y, często tw o rzą one sk u p isk a składające się z kilku kryształów . W iel kość n ajw iększych k ry ształó w gipsu, u sta lo n a na p o d sta w ie pom iaru 50 k ryształów , osiąga 20 - 30 p m długości i 3 - 4 p m szerokości. Ś re d n ia szerokość k ry ształó w gipsu w ynosi ok. 1,5 p m , a długość o k o łó 12 p m . O koło 50% liczby k ry ształó w gipsu w zaczynie laboratoryjnym m a długość m ieszczącą się w granicach 11 - 12 p m . C harakterystyczną m ikrostrukturę norm ow ego zaczynu g ip so w e g o o b razu je rys. 3.
4 1 4 JA N U S Z L E H M A N N . A L IN A J A R M O N T O W IC Z . R Ó Ż A K R Z Y W O B L O C K A -L A U R Ó W
R ys. 4. D y fraktogram m ateriału p o branego z p alatium na O strow ie L ednickim , przy szybkości obrotu licznika 2°/m in. i kom p en sacji 0% 5. S K Ł A D I S T R U K T U R A M A T E R IA Ł U Z A B Y T K O W E G O
5.1. Próbki materiału pobranego z pierwszej budowli zespołu zabytkowego na Lednicy
Do badań pobrano m ateriał z posadzki i ze spoiny w murze. Z posadzki pobrano odłupek n iezw ietrzałego m ateriału, w m iejscu od strony pin. baptysterium , około 0,8 m nad gruntem . M ateriał pochodzący ze spoiny odkuto z muru zachodniego, około 0,5 m nad gruntem , w odległości 5,5 m od narożnika płd.-zach. M ateriał ten był kruchy i rozsypujący się.
5.2. Skład materiału
W yniki badań składu próbki m ateriału pobranego z posadzki w baptysterium ze staw iono w tablicy 3. W próbce analizow anej przy szybkości obrotu licznika 0,57m in. i kom pensacji 10% stw ierdzono obecność: gipsu ( C a S 0 4 • 2H 20 ) , anhydrytu, kwarcu
Rys. 5. P o sad zk a, SEM , p o w iększenie 100x
4 1 6 JA N U S Z L E H M A N N . A L IN A J A R M O N T O W IC Z , R Ó Ż A K R Z Y W O B L O C K A -L A U R Ó W
Rys. 7. P o sadzka, K ry stalizacja g ipsu w porze, SEM po w ięk szen ie 4 0 0 0 x
i kalcytu. P rzy szybkości obrotu licznika 2 7 m in . i kom pensacji 0% , rys. 4, z uwagi na znacznie słabszą intensyw ność refleksów w porów naniu z poprzednim zapisem , m ożliw e było zidentyfikow anie gipsu (C a S 0 4 • 2H20 ) i kw arcu. W ykonane badania skiadu próbki m ateriału p o b ranego ze spoin w m urze w ykazyw ały identyczny skład jak o ścio w y z próbką pobraną z posadzki.
T a b lic a 3 W yniki an alizy ren tg en o g raficzn ej m ateriału pob ran eg o z posad zk i p o d b aptysterium
p rzy zróżnicow anej szybkości o b rotu liczn ik a i kom p en sacji L.p.
Składnik, n r w zorca w edług JC PD S
W y b ran e refleksy diag n o sty czn e i ich charak tery sty k a w ed łu g w zorca
JC PD S
In ten sy w n o ść refek só w w próbce, jed n o stk i u m o w n e, przy różnej
szybkości ob rotu licznika, w sto p n iach na m inutę i k o m p en sacji, % d,/A / M i 10°.5 0 2.0 I G ips (6-0046) 7,56 4,27 3,79 3,059 2,867 2,786 2,679 2,495 2,216 2,073 1,898 1,879 1,812 1,778 100 50 20 55 25 6 28 6 6 8 16 10 10 10 vvs w s k vs vvs vs 60 165 70 105 145k 100 80 I05k 80 180 90 35 90 35 12 25 15 20k 15 10 15 15 2 A n h ydryt (6-226) 3,490 2,849 2,328 100 35 20 55 40 20 -4,2 6 0 35 w s k 90k K w arc 3,343 100 30 15 (5-0490) 2,458 12 59k . 1,817 17 105k 15k 3,86 12 45 . K alcyt 3,035 100 25k . (5-586) 2,285 18 20 2,095 18 145k -5.3. Struktura materiału
P róbka m ateriału pobranego z posadzki je s t silnie porow ata.
Pory o nieregularnych kształtach, często ow alnych, rys. 5. W e w nętrzu porów w idoczna je s t k rystalizacja. M ikrostruktura próbki je s t w yraźnie krystaliczna, d o m i nujące w ym iary ziarn - zaw ierają się w granicach od 5 do 10 (im, w porach są znacznie większe, rys. 6. Pow ierzchnia kryształów je s t w y raźn ie zm ieniona, p o kryta drobnym i utw oram i, rys. 7.
R y s . 10. S p o in a m u m , u b y tk i i p rz e m ia n y p o w ie r z c h n io w e k ry s z ta łó w g ip s u , S E M , p o w ię k s z e n ie 4 0 0 0 x 418 JA N U S Z L E H M A N N , A L IN A J A R M O N T O W JC Z . R Ó Ż A K R Z Y W O B L O C K A -L A U R Ó W
P róbka m ateriału pobrana ze spoin m uru je s t rów nież bardzo porow ata, rys. 8. W porów naniu z próbką z posadzki w ięcej je s t porów o k ształtach bardzo w ydłużonych. C harakterystyczny d la tej próbki je s t zanik krystalicznych postaci gipsu, rys. 9. Z a chow ane w iększe kryształy gipsu ujaw niają duże ubytki na skutek rozpuszczenia i w yraźnie zm ienione pow ierzchnie ścian, rys. 10.
6. PO R Ó W N A W C Z A O C E N A S T R U K T U R Y M A T E R IA Ł U Z A B Y T K O W E G O
P rzeprow adzone badania m ateriału zabytkow ego pozw oliły ustalić, że je g o skład fazow y je s t praw ie jed n ak o w y ze składem w spółczesnego zaczynu gipsow ego. S tru ktura n atom iast m ateriału zabytkow ego w yraźnie różni się od struktury w spółczesnego zaczynu gipsow ego i je s t zróżnicow ana w obiekcie, w zależności od m iejsca pobrania. W w spółczesnym zaczynie norm ow ym kryształy gipsu m ają bardzo zróżnicow any po krój i w ielkość. W zaczynie norm ow ym w ystępują kryształy o pokroju słupków , igieł lub tzw . „jaskółczych ogonów ” . D om inują kryształy o pokroju słupkow ym . N ajm niejsze kryształy gipsu o siąg ają długość 20 - 30 p m i szerokość 3 - 4 p m . O koło p ołow a kryształów gipsu w zaczynie norm ow ym m a długość m ieszczącą się w granicach 11 - 20 um. W m ateriale zabytkow ym natom iast kryształy gipsu m ają form ę głów nie krótkich słupków , a naw et tw orzą strukturę ziarnistą. Innych form charakterystycznych dla gipsu w tym m ateriale nie zaobserw ow ano. M oże to sugerow ać fakt, że był on w ykonyw any przy użyciu m niejszej ilości w ody dodaw anej do spoiw a w yjściow ego w porów naniu ze w spółczesnym zaczynem norm ow ym o stosunku w yjściow ym w ody do spoiw a rów nym 0,6.
W m ateriale zabytkow ym w ym iary kryształów gipsu ró żn ią się także od w ielkości k ryształów w w spółczesnym zaczynie norm ow ym . W m ateriale zabytkow ym długość kryształów gipsu przew ażnie w ynosi poniżej 5 p m . W m ateriale tym nie tylko kryształy gipsu drobniejsze są niż w zaczynie w spółczesnym , ale są one znacznie zm ienione. W idoczne są w yraźne spękania poszczególnych ścian kryształów gipsu oraz obecne są w nich drobne, bezpostaciow e utw ory. Są to najpraw dopodobniej objaw y w pływ u p rocesów niszczących zachodzących w strukturze gipsow ej w m iarę upływ u czasu. S tałe działanie w ilgoci i w ody, prow adzą z jednej strony do częściow ego rozpuszczenia się gipsu i ponow nej je g o krystalizacji, a z drugiej strony do m ikrospękań p o sz cze gó ln y ch ścian kryształów gipsu.
Poznane objaw y niszczenia m ateriału gipsow ego w zabytku kierunkują d alsze prace badaw cze.
L IT E R A T U R A
1. S k o c z y l a s J.: L ednicki Park K rajobrazow y, (w :) II K onferencja S o zologiczna. Poznań 25 - 26.09.1992.
s. 56 ~
420 JA N U S Z L E H M A N N . A L IN A JA R M O N T O W tC Z , R Ó Ż A K R Z Y W O B Ł O C K A -L A U R Ó W
E IN F L U ß D ES V E R W E N D E T E N C H E M IS C H E N ST A B IL IS A T O R S A U F D IE ST R U K T U R D E R G IP SF U G E N IN A L T E R T Ü M L IC H E N M A U E R N
Z u s a m m e n f a s s u n g
Es w urde ein e chem isch e B efestig u n g des G ip sm aterials verw endet. E s w ird geplant, so lch ein V erfahren für G ip sfu g en in altertüm lichen M auern zu verw enden.
D ie in L ab o rb edingungen v o rbereiteten P roben w urden vo r und nach dem v erw endeten S tabilisierungs verfah ren an alysiert. Es w urde ein e V erg leich san aly se d er Proben stru k tu rän d eru n g en u n ter dem E in flu ß des v erw endeten V erfah ren s durch g efü h rt. D ie stab ilisierten P roben k en n zeich n ete e in e deu tlich e A b d ich tu n g der O berfläch en sch ich t d es M aterials. D iese A b d ich tu n g erfo lg e d u rch d ie K ristalisieru n g d er au s B estandteilen d es Stab ilisato rs n eu en tstandenen G ebilden, d ie sich in Po ren des G ip sm aterials und a u f dessen O berfläche ablagerten.
A B B IL D U N G E N
A b b . 1. P alastkom pJex m it K ap elle in O stró w L ed n ick i, Z u stan d v o m 1972, A n sic h t v o n o ben A b b . 2. D iffrak to g ram m d er B au g ip sb rü h e, bei d er U m d reh u n g sg esch w in d ig k eit des Z äh lers 2°/m in und K om p en satio n 0%
A b b . 3. N orm en g ip sb rü h e, S EM , V ergr. 6 0 0 0 x
A bb. 4. D iffrak to g ram m des au s P alatiu m in O stró w L ed n ick i en tn o m m en e n M aterials, d e r U m d reh u n g sg esch w in d ig k eit des Z äh lers 2°/m in u n d K o m p en satio n 0 %
A bb. 5. F u ß b o d en , S EM , V ergr. lOOx
A b b . 6. F u ß b o d en , G ip sk ristalisieru n g in d er P ore, S E M , V ergr. lOOOx A bb. 7. F u ß b o d en, G ip sk ristalisieru n g in d e r P ore, SEM , V ergr. 4 0 0 0 x A bb. 8. M au erfu g e, S E M , V ergr. lOOx
A b b . 9. M au erfu g e, S ch w u n d d e r k ristallisc h e n G ip sfo rm en , S E M , V ergr. lOOOx
