Jacek Wrzesiński
Tarło - kim był mężczyzna
pochowany na cmentarzysku w
Dziekanowicach?
Studia Lednickie 5, 65-70
1998
STUDIA LEDNICKIE V Poznań — Lednica 1998
JA C EK W R Z E SIŃ SK I
M uzeum P ierw szy ch P iastów na Lednicy
T A R Ł O — K IM BY Ł M Ę Ż C Z Y Z N A P O C H O W A N Y NA C M E N T A R Z Y SK U W D Z IE K A N O W IC A C H ?
K to p o stę p u je źle, ten d a je dow ód, t e n ie zna muzyki.
H raban M au r
K to zna m uzykę, ten zna p o rzą d ek w szystkich rzeczy.
T o m asz z Y orku
C złow iek nie żyje w ciszy, otaczają go dźw ięki. M uzyka dźw ięków tow arzyszy człow iekow i od zaw sze i je s t obecna w naszym życiu od chw ili p oczęcia aż do śm ierci. M uzyka tow arzyszy bodaj w szystkim w ażniejszym uroczystościom , w tym przede w szystkim je s t integralnie zw iązana z obrzędow ością. W łaśnie dzięki m uzyce obecnej w obrzędach, spektaklach rodził się teatr będący św iatem w pom niejszeniu. Poprzez osobisty udział w tych spektaklach m ożliw e było indyw idualne przeżycie rzeczy w iel kich. O bok m uzyki stw orzonej przez człow ieka w ym yślonym i przez niego instrum en tami, istnieje niezależnie m uzyka we w szechśw iecie, a także m uzyka w ew nętrzna — w „duszy” . W spółczesne elektroniczne, bardzo w yrafinow ane instrum enty m uzyczne sw ymi początkam i sięgają początków historii człow ieka. Początkow o w ykorzystyw ane pow szechnie dostępne przedm ioty uderzane, p ocierane, szarpane w ydaw ały dźw ięki tow arzyszące człow iekow i w dom u, w podróży, w bitw ie, w obrzędow ości kultow ej i religijnej, a także w zabaw ie.
T em atyka zw iązana z instrum entam i m uzycznym i stanow iącym i zabytki pozyskane podczas badań archeologicznych należy do rzadziej podejm ow anych. Jest to w ynik przede w szystkim stanu zachow ania odkryw anych przedm iotów . Instrum enty m uzyczne w ykonane głów nie z surow ca organicznego nie zaw sze pozw alają na ich jed n o zn acz n ą interpretację. Z w rócenie uw agi na kościane przedm ioty o ząbkow anych kraw ędziach i dostrzeżenie w nich „urządzeń” do w ydaw ania dźw ięku — tarła (E. Sw ierkow ska- B arańska 1995) pozw ala na próbę szerszego poszukania podobnych przedm iotów . A r cheolog o b raca się w śród niem ych zabytków . Ż y je w ciszy w ynikającej z braku w ia rygodnych podstaw źródłow ych i rzadko uśw iadam ianej roli m uzyki dźw ięków . O znaczeniu „instrum entów " m uzycznych m oże św iadczyć przykład ogrom nego zna czenia nadaw anego czuringom przez australijskich autochtonów (B. M alinow ski 1990. s. 2 4 - 2 7 , 1 2 8 - 130).
R yc. 2 . B isk u pin — s p o só b trzym an ia tarła z żu c h w y z w ie r z ę c e j.
6 6 JA C EK W RZESIŃ SKI ___________________
TARŁO — KIM B Y Ł M ĘŻCZYZNA POCHOWANY NA CM ENTARZYSKU W DZIEKANOWICACH? 67
ze stoisk prezentow ano gam ę różnych „prostych” instrum entów m uzycznych. W ykonane z ogólnie dostępnych surow ców organicznych stanow ią wym ow ną odpow iedź dlaczego jest ich tak m aio wśród znalezisk archeologicznych. M im o, iż dostępność surow ca, pro stota w ykonania (oczyw iście przy znajom ości harm onii dźw ięku) sugerują ich dość dużą popularność. N a szczególną m oją uwagę zwróci) instrum ent w ykonany z żuchw y zw ie rzęcej na której dźw ięk w ydobyw ano za pom ocą pocierania drew nem (m ożna także ko ścią) o korony zębów (ryc. 1, 2). Interpretacja znalezisk żuchw zw ierzęcych je s t w za sadzie jednoznaczna. Najczęściej są one w iązane z pozostałościam i pokonsum pcyjnym i, wyrzucanymi jak o bezużyteczne (?). Sytuacja taka je st uspraw iedliw iona w m om encie analizy m ateriału m asow ego, z licznym i śladami działalności konsum pcyjnej. Jednak w podobny sposób traktuje się znaleziska mniej liczne, pojedyncze niekiedy tylko nadając im znaczenie o charakterze kultowym . Podczas badań w czesnośredniow iecznego cm en tarzyska D ziekanow ice, stan. 22 w jed n y m z grobów w ystąpiła żuchw a św ini (A. J. W rzesińscy 1993, s. 165, ryc. 3). G rób oznaczony num erem 45/92 (ryc. 3) należał do m ężczyzny zm arłego w 3 5 - 4 0 roku życia. Złożony w prostokątnej jam ie w pozycji wyprostowanej na plecach z rękom a w zdłuż ciała, czaszką na w schód. W ystępujące w grobie kam ienie sugerują m ocow anie desek szalunku ustaw ionych w zdłuż dłuższych bo ków jam y. W jam ie w ystąpiły w ęgle drzew ne, których w iększe zagęszczenie zaobser wowano przy biodrach i w okół czaszki zm arłego. Zm arłem u w jam ie tow arzyszyły za bytki: przy lewym łokciu żelazna zaw ieszka-klam ra (?) z esow atym uszkiem (ryc. 3, 3), przy lewej piszczeli fragm ent noża żelaznego (ryc. 3, 4), na klatce piersiowej po stronie lewej fragm ent gw izdka (?) kościanego (ryc. 3, 1). Przy granicy jam y, po lew ej stronie szkieletu w ystąpił kolec kościany (ryc. 3, 2). O prócz w ym ienionych przedm iotów w j a mie na poziom ie szkieletu znajdow ały się kości zw ierzęce (ryc. 3 i 4). K ość łokciow a świni znajdow ała się pod kam ieniam i w południow o-zachodnim narożniku jam y (ryc. 4, A). Przy lew ym barku leżał fragm ent szczęki ow cy (ryc. 4, B). N atom iast przy prawej kości podudzia w ystąpiła żuchw a (a w łaściw ie jej praw a gałąź) świni (ryc. 4, C).
O becność w grobie 45/92 kości zw ierzęcych sugerow ała, iż m am y do czynienia z pochów kiem m ężczyzny zajm ującym się hodow lą, lub m yślistw em . Fragm ent g w izd ka — piszczałki m ógł sugerow ać zw iązek m ężczyzny z grupą w ojow ników . G w izdek mógł być używ any ja k o urządzenie do w ydaw ania głośnych w ysokich dźw ięków — np. sygnałów do zm iany szyków bojow ych. Jednak m ożna popatrzyć na om aw iany grób nieco inaczej. G ałąź żuchw y św ini m ogła pełnić funkcję instrum entu — tarła, a do pocierania m ogła służyć kość łokciow a, lub żuchw a znajdujące się rów nież w j a mie grobow ej. G w izdek m oże być częścią fletni P ana — instrum entu składającego się z szeregu piszczałek o różnej długości w ykonanych najczęściej z kości ptasich. Być m oże w m ężczyźnie z grobu 45/92 w idzieć m ożna człow ieka zajm ującego się m uzyką. S pecyfika tych instrum entów m oże sugerow ać w ykorzystyw anie tego typu muzyki podczas uroczystości m ających długą tradycję.
Cm entarzysko D ziekanow ice, stan. 22 położone je s t w pobliżu ośrodka kościelnego na O strow ie L ednickim . N a cm entarzysku b ez w ątpienia m am y m ożliw ość obserw acji w spółw ystępow ania starych zw yczajów i now ych nakazów . Być m oże m ężczyzna z groby 45/92 reprezentuje grupę m iejscow ej ludności kultyw ującej nadal (w XI - XII wieku) tradycyjne zw yczaje i obrzędow ość. B yć m oże pelnii w ażną rolę w tradycyjnej obrzędow ości.
6 8 JA C E K WRZESIŃSKI
T A R Ł O — K IM B Y t M Ę Ż C Z Y Z N A P O C H O W A N Y N A C M E N T A R Z Y S K U W D Z IE K A N O W IC A C H ? 69
R y c. 4 . D z ie k a n o w ic e , stan . 2 2 , K o ś c i z w ie r z ę c e z grobu 4 5 /9 2 . A — - k o ś ć ło k c io w a ś w in i, В — fra gm en t s z c z ę k i o w c y , С — żu ch w a św in i.
LITERATURA
M a lin o w sk i B . 1 9 9 0 , M it, m a g ia , re lig ia . D z ie ła , t. 7 , W a rsz a w a .
Ś w ierk o w sk a -B a ra ń sk a Б . 1 99 5 , N a r zęd zie d ź w ię k o w e typu tarło z e s ta n o w is k a w ie lo k u ltu r o w e g o w K ije w ie , g m . Ś ro d a W lk p . w o j. p o z n a ń s k ie , W S A , t. 3 , s. 1 6 3 - 174. W rz esiń sc y A ., J. 1 99 3 , W c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e cm en ta rz y sk o s z k ie le t o w e w D z ie k a n o w ic a c h , g m . Ł u b o w o , w o j. p o zn a ń sk ie, stan. 2 2 — • s e z o n b a d a w c zy 199 2, W S A , t. 2 , s . 1 5 7 - 184. S C H R A P E R — W E R W A R D E R A U F D E M G R Ä B E R F E L D IN D Z IE K A N O W IC E B E S T A T T E T E M A N N ? Z u s a m m e n f a s s u n g
D a s A u g en m e rk a u f d ie g ez ä h n te n K n o c h e n g e g e n s tä n d e zu richten und darin M u sik in stru m e n te zu s e h e n , läßt e s zu , d ie F u nd e d ie s e s T y p s im b reiteren U m fa n g zu s u ch en . D ie ein en M e n sc h u m g eb en d en T ö n e m achen u n s d e s s e n b e w u ß t, d a ß d ie M u sik d en M e n s c h e n b ei v e r s c h ie d e n e n G e le g e n h e ite n b e g le ite t. M an ch mal sp ielt s ie e in e so g a r en tsc h e id en d e R o lle — • z.B . bei d em B rauchtum .
B ei den U n te rsu c h u n gen d es frü h m ittela lterlich en G räb er feld es in D z ie k a n o w ic e (G e m . Ł u b o w o , W oj. P ozn ań , Fst. 2 2 ) traten in d em G rab e in e s 3 5 - 4 0 jä h rig es M a n n es (Grab 4 5 /9 2 ), neben e in ig e n G eg en stän d en au s E ise n u nd K n o c h e n (v g l. A b b . 3 ) a u ch d ie T ie rk n o c h e n a u f (A b b . 4 ) . U n te r ih n en b efa n d s ic h d e r rech te U n terk ieferast e in e s S c h w e in s . D ie Interpretation d ie s e s F u nd es ist n ich t e in d e u tig . V ie lle ic h t haben w ir in d ie s e m F a lle m it e in e m M u sik in stru m e n t v o m T y p S ch ra p er zu tu n , w o d er T o n d urch d a s R e ib en m it e in e m H ölzch en o d er K n o ch en an d ie Z a h n k ron en en tlo ck t w u rd e. A u f e in e s o lc h e Interpretation w e is t d ie g e g e n w ärtige A u sn u tz u n g d es U n te rk ie fer s b ei d er A u sfü h ru n g d es S ch rap ers hin (A b b . 1 u nd 2 ). V ie lle ic h t übte d er a u f d em G räb erfeld in D z ie k a n o w ic e b esta ttete M an n e in e R o lle in d e m tr a d itio n ellen B rau ch tu m der örtlichen G em e in sc h a ft.
70 JA C E K WRZESIŃSKI
A B B IL D U N G E N
A bb. I. B iskupin — S tand m it M usikinstrum enten.
Abb. 2. B iskupin — A rt des H altens ein es S ch rap ers aus dem Tierunterkiefer. A bb. 3. D ziekanow ice, Fst. 22. G rundriß des G rabes 45/92 m it Funden.
Abb. 4. D ziekanow ice, Fst. 22. T ierk n o ch en aus dem G rab 45/92. A — d ie E lle eines Schw eins, В — Fragm ent des O berkiefers eines Schafs, С — U nterkiefer eines Schweins.
