JustynaMiklaszewska UniwersytetJagielloński
Pojęcie wolności w teoriach wyboru publicznego i w teoriach wyboru społecznego
Utworzona i żyworozwijającasię w drugiej połowie dwudziestego wie
ku dziedzina filozofii politycznej - teoria publicznegowyboru- analizu
je wyboiy zbiorowe, toznaczy: podejmowane przez jednostki decyzje, które dotyczą nie tylko jej samej, lecz także szerszej zbiorowości lub całegospołeczeństwa.W ramach tego nurtu wyróżniasię czasem wybór społeczny i wybórpubliczny, lecz rozróżnienieto dotyczy nie samego pojęcia wyboruzbiorowego i głównej dyrektywymetodologicznej - za kładanej przekładalności wyborówzbiorowych na decyzje indywidual ne, lecz sposobu uprawiania tej dziedziny jako nauki matematycznej, formalnej i opartej na aksjomatach (wybór społeczny) lub jako dzie
dziny, która opisuje empiryczne procesy i zmierza do formułowaniatez o charakterze normatywnym (wybór publiczny). Tak więc w obydwu tych odmianachpodstawowym pojęciem jest wybór, zaś liberalne zało
żenie o wolności jednostki nie tylko w wymiarzepolitycznym, lecz tak że ontologicznym i antropologicznym, stwierdzające zdolnośćdo podej
mowania decyzji - jest bezdyskusyjnie przyjmowane przez wszystkich przedstawicieli tegonurtu. Pojęcie wyboru nie stanowiło jednak dotych
czasprzedmiotuszczegółowych analiz, jakopojęcietrudne do precyzyj
nego określenia i wymykające się formalizacji. Stało się ono głównym przedmiotem badań dopiero niedawno w pracach ekonomisty i filozofa, laureataNagrody Nobla (1998),Amartyi Sena1.
1 Podobne tendencje do wykraczania poza dziedziny wąskiej specjalizacji reprezentują prace innych współczesnych filozofów, ekonomistów i socjologów, zob.: Kultura ma znaczenie. Jak wartości wpływają na rozwój społeczeństw, red. L. Harrison, S. Hun
tington, tłum. S. Dymczyk, Poznań 2003.
148
Zamiast wolności jako wartości rozpatrywanej w kategoriach on tologicznych, teoretycy wyboruspołecznego i publicznego wolą anali
zować bardziej neutralne ich zdaniem i nienacechowane aksjologicznie pojęcie preferencji. Wolność jesttu więc rozpatrywana jako tradycyjnie pojętawolność polityczna {liberty), czyli: swoboda wyboru przejawia
jącasię w sferze polityki, lecztakże jako specyficzna cecha człowieka, umożliwiająca dokonywanie niezależnych wyborów. Koncepcja wol
ności wydaje się szczególnie istotna dla teorii wyboru publicznego, ze względuna jejnormatywnycharakteroraz bliskie określanie zasadności wyborów zbiorowych w oparciu okryterium Pareto.
Sen w artykuleIndividual Preference as theBasis of Social Choice1 wskazujena związek tejkoncepcji wolnościz problematyką praw czło
wiekai wyprowadza ją z filozofii Johna S. Milla. Millbowiem w swym esejuOwolności sprowadzał wolność do preferencji,pisząc owolności Muzułmanina do niejedzenia wieprzowiny i o wolności nie-Muzułma- nina dojedzenia wieprzowiny, aswobody te przybieraływ społeczeń
stwie formę praw. W opinii Sena, tę wywodzącąsię od Milla koncep cję można przedstawić w formie ogólnej zasady: jeżeli przyjmujemy, że człowiek żyjący w danym społeczeństwie powinien otrzymać to, co preferuje, zakładamy zarazem, że powinien dostać to, co wybiera, a więc - że powinien mieć wolność wyboru, która w nowoczesnym społeczeństwie pojmowana jestjako prawo człowieka. Innym zagad
nieniem, ściślejednak związanymztą koncepcjąwolności, jest to, czy prawa te powinny mieć charakter nieograniczony, czy też przeciwne:
państwo lub społeczeństwo może je w szczególnychwypadkach ogra
niczać. I tak w dzisiejszych czasach problemten przybiera postaćżywo obecnie dyskutowanego we Francji, wydanego przez rząd zakazu no
szenia chust w szkołachprzezdziewczęta muzułmańskie.
Tak więc wolność jednostki w teoriiwyboru publicznegosprowadza się do możliwości realizowania przez nią preferencji w danym społe
czeństwiei jest traktowana jako jej podstawowe prawo.Ten punkt widze
niateoria wyboru publicznego dzieli z koncepcjamiwspółczesnego libe ralizmu(JohnRawls) i libertarianizmu (Robert Nozick). W teorii Rawlsa stanowiona treść pierwszej zasady sprawiedliwości(zasada równej wol-
2 A. Sen, Rationality and Freedom, Cambridge-Massachusetts 2002, s. 316.
149 ności dla wszystkich), w teorii Nozicka zaś jawi sięjakopodstawowyak sjomat filozofii politycznej, którygłosi, że jednostkom przysługująprawa i żadna władza polityczna nie może ingerować wsferę najbardziej pod stawowych praw ludzkich.
Fundamentalne dla liberalizmu i dla wyrastających z niego teorii public choice i social choice pojęciewolności jest analizowanew swej najprostszej postaci jako problem preferencji.Przykładem jest stanowi sko Amartyi Sena, który w swych wczesnych pracach - zainspirowa nych teorią twórcy koncepcji wyboru społecznego, KennethaArrowa - skupiał uwagę na technicznych analizach i budowaniu modeli spo
łecznego dobrobytu, zaś w najnowszych książkach koncentruje szcze
gólną uwagę na problematyce wolności, rozpatrywanej w szerszym kontekście, jako swoista i podstawowawartość.
Sen charakteryzuje różnicę między wolnością ujmowanąw katego riach wyboru jako faktyczne decydowaniealbo jako decydującaprefe rencja. Według niego ta ostatnia, szersza koncepcja wolności w teorii wyboru społecznego oznacza to, cojednostka wybrałaby bez względu na fakt, czy aktualnie dokonuje ona wyboru czy nie3. Sen broni owej szerszej koncepcji wolności, zgodnie z którą wolność w danej kwestii polegana wyegzekwowaniu decydującej preferencji, a niekoniecznie na podejmowaniu decydującego wyboru4.
3Tcnze, Liberty and Social Choice, [w:] A. Sen, Rationality..., s. 397.
4 Por.: P. Pettit, Capability and Freedom. A Defence of Sen, „Economics & Philosophy”
2001 (17), s. 1-24.
Zgodnie z tym poglądem, to pacjent decyduje o tym, jaki zażyć antybiotyk, chociażby ten preferowany przez niego lek miał mniejszą skuteczność od innych, zalecanych przez lekarza. Pacjent też może de cydować o metodzieprzeprowadzenia operacji, która goczeka,niema jąc wiedzy medycznej, lecz tylko własne przeświadczenia, które lekarz powinien uwzględnić,mają onebowiemcharakter decydujący.Problem ten zresztą był przedmiotem ożywionych dyskusjiw związku zkwestią obowiązkowychszczepieńdzieci w Anglii. Zastanawiano się wtedy, czy torodzice, z reguły nieposiadającyprzygotowanialekarskiego, mają de cydowaćo szczepieniu dzieci, czy też państwo może wprowadzićnakaz przymusowego szczepienia, manipulując teoriami naukowymi i wyko
rzystując medyczną ignorancję rodziców.
150
Senopowiadasię za szerszą koncepcją wolności, wedle której pre
ferencje pacjenta dotyczące leków powinny być uwzględniane przez lekarzy, nawet jeśli są irracjonalne i zmniejszająjego szanse na wyle czenie. W sytuacji, gdy preferencje jednostki mają charakter decydu
jący, wolność jest dobrze chroniona w społeczeństwie. Zdaniem Sena bowiem definiowanie wolności w kategoriach posiadania czy sprawo wania władzy jest nieadekwatne. W jego koncepcji wolnośćwyrażasię w formułowaniu decydujących preferencji, niekoniecznie zaś w doko
nywaniu decydujących wyborów, przy czym owe decydujące prefe rencje powinny być uwzględniane niezależne od ich treści, kontekstu bądź sytuacji. Odnosi się to do jednostki, rozpatrywanej nie w izolacji od innych ludzi, leczżyjącej w społeczeństwie.Tu głównym kryterium mierzenia jakości życia jest funkcjonalna zdolność, która jest cechą wolności. Obejmuje ona posiadaniedecydujących preferencjiwzwiąz
ku z tym, jak one funkcjonują (zdolność do funkcjonowania). Zdaniem Sena, z punktu widzenia wolności, owa zdolność do funkcjonowania jestważniejszaoddobrego funkcjonowania,czyliod dobrobytu.
Ilustrujeto następujący przykład: w jakimśspołeczeństwie bogaty potentatnaftowy decydujeo wszystkim i stwarza dobre warunki życia dla biednychw tym kraju w zakresie dostępu do edukacji orazbezpłat
nej służby zdrowia. Ludziom powodzi się znakomicie, mają dobre wa
runki do funkcjonowania, do realizowania swoich planów życiowych, nie mają jednak zapewnionej zdolności do funkcjonowania, nie za wdzięczają onibowiem tego wysokiegopoziomu życia sobie, lecz owe
mudobroczyńcy. Sen podkreślawięc wagę zdolności dofunkcjonowa
nia niezależnie od warunków, w których człowiek egzystuje. Wolność człowieka powinnabyć niezależna od kontekstu sytuacyjnego, a więc i od czyjejś łaski5.
5 Tamże.
6 G. A. Cohen, Equality of What? On Welfare, Goods, and Capabilities, [w:J The Quali
ty..., ed. M. C. Nussbaum, A. Sen, Oxford 1993, s. 24-25.
Przed zarzutem Geralda A. Cohena, iżSen zakładaw swej koncep
cji wolności „atletyczną” wizję człowieka6,jej autorbroni się, mówiąc, że nie chodzi tu o „moc” jednostki w sensie nietzscheańskim. Istotą koncepcjiwolności jako decydującej preferencji jest to,że dajeonajed-
151 nostce rodzajmoralnej władzy nad tym, co jej sięwżyciu zdarza,wła dzy, która jest niezależna odtego,jak się te preferencjeurzeczywistnią, a takżeod tego,czy są one zgodnez łaską ludzi możnych lub woląrzą dzących7.
7 A. Sen, Capability and Well-Being, [w:] tamie, s. 43.
8 Por.: Q. Skinner, Liberty before Liberalism, Cambridge 2001, s.l 15; P. Pettit, Repu
blicanism. A Theory ot Freedom and Governmen, Oxford 1997, s. 51.
9 A. Sen, Introduction: Rationality and Freedom, [w:] tenże, Rationality..., s. 13.
W imię tej koncepcji wolności demokratyczny rząd można zmusić do tego, by respektował preferencje jednostki poprzez naciskwyborczy, zaangażowanie obywateliwstowarzyszenia, na przykładna rzecz więź niów, zwierząt oraz przez wpływ na prawodawstwo. Społeczeństwo, które zapewnia wysoką zdolność dofunkcjonowania, daje obywatelom
„biernąwładzę”, tzn. możliwość wpływu,wywierania naciskuna rząd.
Koncepcja wolności Amartya Sena jest bliska republikańskim uję ciom wolności stworzonym przez Quentina Skinnera i Philipa Pettita.
W pracach obydwu tych filozofów wolność jest definiowana jako nie obecność ingerencji innych ludziwsferę wyborów jednostki, a koncep cję tę, z jednej strony, można wyprowadzić z myśli Thomasa Hobbesa i Jeremy’ego Benthama, zdrugiej zaś stanowi ona modyfikację ujęcia wolności, które spotykamy u IsaiahaBerlina iFriedricha A.Hayeka8.
Jakjuż wspomniałam, w teorii publicznego wyboru wolnośćutoż
samia się z preferencjami, by nie wikłać się w rozważania o warto ściach. Sen jednak w swoich najnowszych dziełachpodejmuje tę pro blematykę: skupia uwagę na kwestii wolności (wartości podstawowej) i rozważa pojęciepreferencji jakowolności, w której istotnyjest aspekt możliwości wyboru9. W ujęciu tym wolność można określić poprzez wyliczenie ilości opcji, które dana osoba może wybrać, przez podanie liczby dostępnych alternatyw. Sen porównuje oferowanejakiejś oso
bie zespoły alternatyw:A (być powieszonym, zastrzelonym, spalonym żywcem) i B (dostać nagrodę, piękny dom, luksusowy samochód), a następnie konstatuje, że w oczywisty sposóbnaturalny jest wybórB, dajeon bowiem jednostcewiększą satysfakcję. Z drugiej strony jednak, można sobie wyobrazić, że jakiś osobnik wybierze którąś z możliwości ze zbioru A,ponieważ uzna, że otwiera ona drogę do nieba. Tragedia,
któradokonała się w WorldTradeCenter w Nowym Jorku, stanowipo twierdzenie takiej możliwości,a w naszej historii świadczą o tym dzieje terrorystycznie zabarwionego anarchizmu szerzącego się pod zaborem rosyjskim wpoczątkach dwudziestegowieku.
Zpowyższych analiz płynie wniosek, iżpreferencji nie możnatrak tować jako prostego psychologicznego aktu wybierania, preferowania czegoś wobec czegoś, co daje się ustandaryzować w postaci formuły:
„X jest bardziej preferowane niż Y”. Sen zresztą używa terminu „pre ferencja” w szerokim znaczeniu, powołując się na KennethaArrowa, który w Social Choice and Individual Values (1951), charakteryzując preferencje,uznał je zaczęśćsystemuwartości danej osoby, włączając wto wartościowanie dotyczące wartości,czyli metapreferencje.
Charakteryzując koncepcję Arrowa, Sen podkreśla, że teoria wy boru społecznego jest analityczna: opiera się ona na aksjomatach i de dukcji,co powodujekrytykęze strony teoretykówpublic choice, którzy twierdzą, że poprzez formalizację gubi siętu substancję, a więc rzeczy wisty przedmiotbadań10.Arrow zainicjował i wyodrębnił naszeindywi dualne wartości i preferencjejako fundament socialchoice. I chociaż decyzje dotyczące społeczeństwa są oparte raczej na grupachinformacji innych niż indywidualnych preferencjach, na przykład na historycznie ustanowionych regułach, zwyczajach, mimo to podejście Arrowanaka
zywało skupić uwagę i rozpocząć od analizy indywidualnych preferen
cji jako punktu wyjściadlaokreślania wyborówspołecznych. TuArrow nawiązał dorozważań matematyków oświeceniowych(Jean Condorcet, Jean Ch. Borda), którzyposzukiwali fonnalnego, matematycznego uję ciazespołu decyzji opartych na konsensusie. W tym sensie teoria wy boru społecznego czerpie z tradycji oświecenia, zaś poleganie na in
dywidualnych wartościach i preferencjach przypodejmowaniu decyzji społecznych jest częścią tego dziedzictwa oświeceniowego.
10 Tenże, Individual Preference as the Basis of Social Choice, [w:J tenże, Rationali
ty..., s. 300.
Przytoczone przez Sena zarzuty wobec opartego na preferencjach wyboruspołecznego dają się sprowadzić do czterech grup:
1. ambiwalencjainterpretacyjna preferencji - wydaje się, że nie mają oneustalonego znaczenia i mogą być interpretowane jako satysfak cja, pragnienia bądźwartości;
153 2. ewaluacyjna nicwystarczalność preferencji - zawierają one zbyt mało informacji o indywidualnych przywilejach, predyspozycjach i przewadze;
3. ważność preferencji- niesłusznie traktujesię je jakodane;
4. ważność procesów i procedur w otoczeniu właściwym dla podejmo
wania decyzji społecznych-samopodejmowanie decyzjimoże być ważniejszeniżpreferencje dotyczącewyników (skutków)decyzji11.
Do tych zarzutów można dołączyć jeszcze jeden: w koncepcji wy boru społecznego preferencje izoluje się, wypreparowuje z kontekstu wartości i przekonań, w którym coś znaczą, by je potem składać w wy bór-jestto rodzaj redukcjonizmu.
Rozważając powyższe zarzuty, możnastwierdzić, że wynikają one ze szczególnej postaci,jaką przybraławspółczesnaekonomia,związana przecież z teoriami wyboru publicznego i społecznego. Tradycyjna eko nomiadobrobytu oceniabowiem stany rzeczy jako funkcję indywidual nej użyteczności, zaś połączona z konsekwencjalizmem - prowadzi do oceny wszystkich decyzji społecznych, dotyczących działań jednostek oraz instytucji, w terminach wartościzwiązanej znimi użyteczności.
Konsekwencjalizm wymaga, aby wszystkie warianty wyboru były oceniane w terminach odpowiadających im skutków, z uwagi na ich wpływ nastan rzeczy, zaś ów welfaryzm postuluje, byoceny stanów rzeczy były oparte tylko naindywidualnej użyteczności tych stanów.
Kiedy te dwa warunki dopełnimy przez sumowany ranking, który wymaga, by indywidualne użyteczności były oceniane przez ich ogól
ną sumę- otrzymujemy klasyczny utyliaryzm,który stanowi odmianę owego konsekwencjalizmu dobrobytu. Ten dominujący nurtwe współ czesnejekonomii jest jednak ostatnio ostrokrytykowany.
By wyjść z pułapki nadmiernie sformalizowanych teorii, Senopo
wiada się zapołączeniemkoncepcji Rawlsaz nurtem wyboru społecz
nego. Rawls w Teorii sprawiedliwości przyjmuje bowiem możliwość interpersonalnych porównań preferencji, a dobra pierwotne są w jego koncepcji ustalane w oparciu o indywidualne preferencje: ich lista jest ustalana właśnie napodstawie pewnej procedury.
Sen zgadza się też z zarzutem, że preferencje często traktuje się jako dane, podczas gdy w rzeczywistości wcaletaknie jest. W tym kon
11 Tamże, s. 302.
154
tekście ważny argument przedstawił Jürgen Habermas,który w pracach zlat dziewięćdziesiątych podkreślałkonieczność społecznej debaty, po
mocnejw ustalaniu i określaniu preferencji12. Pod wpływem argumen tów Habermasa, Sen stwierdza, żeteoria społecznego wyborupowinna porzucić swą analityczną metodologięi uwzględnićdialog między ludź mi oraz publicznądebatę.
12 J. Habermas, Three Normative Models of Democracy, [w:] „Constellations” Vol. 1, 1994, s. 1-10.
15 J. Μ. Buchanan, Social Choice, Democracy and Free Markets, [w:J .Journal of Poli
tical Economy” 1954 (62), s. 114-123.
14 R. Sugden, The Political Economy of Public Choice. Oxford 1981; zob.: A. Sen, Rationality..., s. 311.
Zdaniem Sena jednak najważniejszą cechą tej teoriijest konsekwen- cjalizm, który stanowi jej główne filozoficznezałożenie. Stanowisko to głosi, że indywidualne preferencje są definiowane w obrębie stanów społecznych, a następnie agregowane w stanyspołeczne, orazżedecy
zje dotyczące polityki i instytucji są oceniane ze względu na to, jakie stany generują. Ów nacisk na konsekwencje jest ostroatakowany przez filozofów, którzy preferują procesyi procedury oraz proponują, by prze nieść punkt ciężkościze stanów społecznychnasame procesy.
Zarzut ten podnosił twórca i najwybitniejszy przedstawiciel teorii publicznego wyboru - James Μ. Buchanan w swych wczesnych pra
cach krytycznych wobec teorii social choice'3. Obecnie zaś Robert Sugden, reprezentującybliskie teorii gier ujęcie problemu preferencji, krytykuje samego Amartya Sena za konsekwencjalizm obecny wjego wczesnych pracach i przeciwstawia mu inne podejście, gdzie nacisk po
łożony zostałnautrzymanie strukturyreguł, w ramach którychjednost kimogą realizować własne cele, a nie dążyć do maksymalizacji dobra społecznego14. Zapewne pod wpływem tej krytyki Sen zmodyfikował swą koncepcję: porzuciłjęzyk formalizacji, zainteresował się problema
tykąwolności, zbliżając się wswychnajnowszych pracach do stanowi
ska teorii publicznegowyboru.
Aspekt proceduralny był szczególnie silnie obecny w libertariań- skiej filozofii politycznej Nozicka. Kwestia ta wiążesię z definicją praw jednostki, które mogąbyćtraktowane czystoinstrumentalnie ze wzglę du na ich rolę, zdolność do wytwarzania użyteczności (Bentham) lub
155 są oddzielone od ich konsekwencji, anacisk położonyjest na same te prawa i na ich wykonywanie, bez względu na to,jakie mogą być tego następstwa. Dobrymprzykładem jest tu pogląd, głoszonyprzez niektó rych reprezentantów skrajnie libertarińskiej orientacji, iż w imię wol
ności jednostki należy zezwolić na legalizację narkotyków w państwie.
Nozick jednak nie należy do grona ideologów głoszących owe skrajne poglądy. Zaproponował on zmianę typowego dla nurtu social choice definiowania praw: podkreślił ich niezależność od konsekwencji, cho ciaż zastanawiał się nad tym, co zrobić, gdy ich wykonywanie prowadzi do okropnych konsekwencji, do moralnych horrorów. Zdaniem Sena, to właśnie stanowi pewien szkopuł w filozofii libertarianizmu: w nie których krajach bowiem, gdzie panuje libertariański systempraw, wy stępuje zjawisko głodu, z którym z oczywistych powodów nie można się pogodzić. Dlatego Nozick dopuszcza odstępstwo od zasady„nieza
leżności praw od ich konsekwencji” w sytuacjach, gdy wykonywanie tych praw prowadziłoby do „katastrofalnych moralnych horrorów”.
Pisze o tym w The Examined Life, książce późniejszej niż klasyczne już, napisane przezeńdzieło:Anarchy, State, and Utopia (1974) i odbie
gającej niecood zaprezentowanego wAnarchy „twardego”liberalizmu.
W owym późniejszym dziele Nozick dopuszczajuż system podatków, ale także określone sytuacje ograniczenia wolności jednostki, zabra
niające jej pewnych działań, jak choćby dyskryminacji pewnych grup wspołeczeństwie. ZdaniemNozicka,nie stanowizagrożenia to, że ktoś nie chce mieszkać w pobliżu skupisk czarnoskórej ludności. Jednak gdy ta postawa w społeczeństwie się upowszechnia i przybiera formę dyskryminacji, wówczas uzasadnione są prawa antydyskryminacyjne, zabraniające ograniczeń przy kupnie domów, zatrudnieniu itp. Nozick idzie tu za zdrowymrozsądkiem, który każę ocenićproceduralny sys
tem praw, prowadzący do sytuacji „moralnego horroru”jako niemożli wy do zaakceptowania15.
15 R. N o z i c k, The Examined Life. Philosophical Meditations, New York 1989, s. 291.
Zapewne prawa mogąfunkcjonować w społeczeństwiejako dane, istniejące bez względu na ich konsekwencje i to, czy są w całości ak
ceptowane (na przykład jak to ma miejsce obecnie w Polsce w kwe
stii praw dotyczących zwierząt), a procedury mogą być określane jako
156
dobre lub złe, bez względu na to, co ludzie o nich myślą. Jest to nie bezpieczeństwo związane z ideą praw naturalnych, traktowanych jako
„dane”, nie zaś jako „polityczne”. „Polityczność” praw z kolei wywo dzi się z tradycji oświecenia i jest cechą teorii wyboru społecznego oraz publicznego.
Sen, dyskutując z ujęciem proceduralnym, podaję przykład prawa do tego, by nikt nie wydmuchiwał dymu papierosowego prosto w mo jątwarz. Czy prawoto dotyczy procedury czy faktu (konsekwencji)?
Stwierdza, że trudno jest czasami oddzielić procesy (procedury) od efektów (skutków). Zdrugiej zaśstrony, nie rozdzielającproceduri ich skutków,teoria socialchoice koncentruje sięna skutkach oraz nabudo waniumatematycznych modeli. Tak więc generalnie Sen opowiada się mimo wszystko za konsckwencjal¡stycznym ujmowaniem preferencji jako stanów rzeczy, ponieważ zarówno procesy, jak i ich skutki mogą być zawarte w pojęciu preferencji. Ponadtow podejściutym następuje odniesienie praw ostatecznie do kontekstu społecznego, a nie do cze
goś, co jestdane„z natury”.
Teoriasocial choicejest oparta na preferencjach i na ich interpreto
waniu w parametrycznych układach. Ten analityczny charaktertej teo rii był krytykowany przez teoretyków public choice, szczególnie przez Buchanana, ze względu najej nieprzystawalność do sfery doświadcze
nia i niezdolność do rozwiązywania praktycznych problemów. Teoria publicznego wyboru natomiast - w ujęciu Buchanana - stosuje empi ryczne generalizacje, podkreśla praktyczną ważność wymiany w rela cjach społecznych i politycznych (handel głosami) oraz zakłada kon
cepcję „człowieka ekonomicznego”, egoistyczne zachowanie jednostek.
Z drugiej jednak strony, ze względu naowe założenia teoria public choice może być atakowana na gruncie empirii, zaś teoria social cho
icetego unika.W tym kontekście szczególnie mocno krytykowana była koncepcja homo oeconomicus, jako założenienadmiernieograniczające, wobec którego sam Buchanan formułował pewnewątpliwości, zaś Sen wswychartykułach poddałje analizie idruzgocącej krytyce, postulując zarazem konieczność modyfikacji liberalnejkoncepcjiczłowieka16.
16 J. M. Buchanan, Liberty, Market and State, Brighton 1986; A. Sen, Rational Fools.
A Critique of the Behavioral Foundations of Economic Theory, [w:] „Philosophy and Public Affairs” Vol. 6, 1977, No 4, s. 317-344.
157 Stanowisko Sena jest więc próbą przerzucenia mostów pomię
dzy teoriami społecznego i publicznego wyboru. Jego zdaniem teoria social choice powinna uwzględniać empiryczne założenia i odejść od analityczności, na przykład w określaniu preferencji, co spowoduje jej większą użyteczność i stosowalność. Przede wszystkim jednakna uwa
gę zasługuje postulowane przez Sena włączenie systemu wartości jed
nostki do analizy dokonywanych przez niąwyborów i interpretowanie ich w szerszym kulturowym kontekście. Sfera wartości wyznawanych przezjednostkęstanowiuzasadnienie dlajejwyborów, zaś wolność jed
nostki wtym świetle jawi sięjako podstawowa wartość realizująca się w sferzepolityki.
Summary
The concept ot freedom in theories of public choice and of social choice
The concept of choice is the basic one both in theories of public choice and those of social choice, but the premise is freedom of the individual - in the public, ontologi
cal, and anthropological dimensions. Amartaya Sen analyses the concept of public choice and the concept of social choice in the light of the concept of preference.
The basis is formed by the theory of freedom derived from the philosophy of John Stuart Mill and shared by J. Rawls and R. Nozick.
Sen’s conception of freedom as a political value is close to Quentin Skinner’s and Philip Pettit’s points of view, and it is a modification of I. Berlin’s and F. A. Hayek’s concepts of freedom. It is an attempt to bridge a gap between theories of social choice and theories of public choice.
