Aleksandra Stankowicz
Główne tendencje w rozwoju
bośniacko-hercegowińskiej kultury
literackiej okresu międzywojnia
(1918-1941)
Studia Rossica Posnaniensia 22, 99-108
1991
STUDIA ROSSICA POSNANIENSIA, vol. XXII: 1991, pp. 99-108. ISBN 83-232-0315-6. ISSN 0081-6884. Adam Mickiewicz University Press, Poznan
HISTORIA LITERATUR
POŁUDNIOWO- I ZACHODNIOSŁOWIAŃSKICH
GŁÓWNE TENDENCJE W ROZWOJU BOŚNIACKO-HERCEGOWIŃSKIEJ KULTURY LITERACKIEJ OKRESU MIĘDZYWOJNIA (1918-1941)
M AIN TENDENCIES IN THE DEVELOPMENT OF BOSNIAN-HERZEGOVINIAN LI TERARY CULTURE OF THE INTERW AR PERIOD (1918 - 1941)
ALEKSANDRA STANKOW1CZ
Ab s t r a c t. The author concentrated her attention on three programmes: governmental, right-wing
parties’ and delegalized lef. The author considered as the most important one the programme of right-wing parties as just this one had at its disposal the most substantial material resources for cultural communication.
Aleksandra Stankowicz, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Międzywydziałowy Zakład Badaá nad K ulturą Bizantyńsko-Słowiańską, ul. Chopina, 20-023 Lublin, Polska-Poland.
Kultura literacka ponad 2,5-milionowego społeczeństwa bośniacko-hercegowm- skiego w okresie międzywojennym oscylowała pom ędzy narcdową i regionalną. Polityka władz centralnych, znajdujących się w Belgradzie, nie sprzyjała dążeniom autonomicznym tego społeczeństwa i zwykle ograniczała wszelkie jego poczynania do granic regionalnych.
Choć przedmiotem niniejszych rozważań są dzieje kultury literackiej, rozumianej j ako społeczna komunikacja, w które j biorą udział pisarze, pośrednicy i czytelnicy, to jednak nie od rzeczy będzie zaznaczyć pewne fakty polityczne, które zaważyły na dziejach kultury bośniacko-hercegowiń: kie j .
Było rzeczą oczywistą, że Bośnia z chwilą wyzwolen:a się sped panowania Austro- -Węgier będzie szukać sojuszu z Serbią, która przez swoich emisariuszy w okresie aneksji popularyzowała najej terenie idee zjednoczenia Słowian południowych i kie-' rowała ruchem M łcda Bośnia, dążącym do obalenia okupacji austriackiej w drodze indywidualnych aktów terrorystycznych. Jedną z ostatnich ofiar tego terroryzmu był następca tronu austriackiego — książę Ferdynand, к órego śmierć uważa się za bez pośrednią przyczynę wybuchu I wojny światowej. Konfl kt między Austrią i Serbią przerodził się w wojnę światową. W jej wyniku Austria poniosła porażkę i
tyczna monarchia uległa rozpadowi. Rządy w Bośni przejęła władza narodowa, która po miesiącu sprawowania obowiązków zdecydowała się na przyłączenie do państwa jugosłowiańskiego, co nastąpiło już 1 XII 1918 r. Na początku i krótko Bośnia i H ercegowina wykazywała pewne formy odrębnej państwowości. Niebawem okazało się, że idea zjednoczenia Słowian południowych była zręcznym hasłem do realizacji polityki wielkoserbskiej.
Cały okres międzywojenny charakteryzowały z jednej strony dążenia narodów, wchodzących w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, do autonomii i federacyjnego systemu państwowego, z drugiej — systematyczny sprzeciw władz centralnych wobec dążeń, zwłaszcza społeczeństwa Bośni i Hercegowiny, które nę kane coraz to nowymi podziałami administracyjnymi1 — (28 VI 1921 r. w dniu św. Vida uchwalona Konstytucja „vidowdaúska” , luty 1924 r. — likwidacja władzy tery torialnej — Pokrajinske uprave, 6 I 1929 r. — dyktatura styczniowa, 26 VIII 1939 — Porozumienie Cvetkovič — Maček) — miało zatracić poczucie wspólnoty historycz- no-kulturalnej. Te podziały przebiegały także wbrew naturalnym granicom geogra ficznym tej krainy, które były wyznaczone przez rzeźbę terenu i ukształtowanie hydro sfery, a te naturalne granice decydowały o wspólnym losie politycznym wszystkich ludzi, którzy w nich zamieszkiwali. Bośnia i Hercegowina zarówno za panowania tureckiego, jak i czterdziestoletniej okupacji austriackiej, zawsze stanowiły odrębną całość — prowincję. Tymczasem w okresie międzywojennym mówiło się o Królestwie, zamieszkiwanym przez jeden naród słowiański, składający się z trzech plemion: Serbów, Chorwatów i Słoweńców, a społeczność bośniacko-hercegowińską traktowa no jako przynależną do plemienia serbskiego bądź chorwackiego. Przedmiotem spo rów i zabiegów politycznych Serbów i Chorwatów była ludność muzułmańska, która stanowiła ponad 30 % ogółu ludności, zamieszkującej Bośnię i Hercegowinę i była po tężną siłą polityczną, którą należało sobie zjednać. Po stronie chorwackiej domino wała opinia, że Chorwaci to ludność wyznania rzymskokatolickiego i islamu, zaś strona serbska podkreślała, że muzułmanie są zislamizowaną ludnością pochodzenia serbskiego. W tych przetargach o muzułmanów Serbia dysponowała siłą w formie wspomnianych już podziałów administracyjnych. Ostatnie z nich zostały w taki spo sób przeprowadzone, że w jednostkach administracyjnych zawsze dominowała li czebnie ludność serbska, co udawało się dzięki łączeniu obszarów rdzennie serbskich z historycznymi ziemiami bośniacko-hercegowińskimi2. Po tak przebiegłe metody
1 D. P e ja n o v ić , Stanovništvo BiH, Beograd 1955, s. 5 2 - 54. W rozdziale „Stanovništvo za vrijeme Kraljevine Jugoslavije” (1918 - 1941) autor, nie wnikając w cele polityki, opisuje kolejne podziały administracyjne, jakim podlegała BiH w okresie międzywojennym.
2 Ibid., s. 53. Dj. Pejanović podaje, jak w latach 1921 - 1931, dzięki kolejnym podziałom administracyjnym, zmieniał się udział procentowy wyznań ludności zamieszkującej BiH.
Prawosławni Katolicy Muzułmanie 1921 43,87% 23,48% 30,07% 1931 44,25% 23,58% 30,90% 1939 53% 12% 34%
Tendencje w rozwoju bošniacko-hercegowiňskiej 1 0 1
często sięgał rząd belgradzki w celu uzyskania sankcji prawnych dla swych uzurpa- torskich dążeń.
Sytuacja polityczna ludności bośniackiej nie sprzyjała rozwojowi kulturalnemu tej prowincji. Była ona znacznie trudniejsza niż za panowania Austrii.
Panowanie Austrii (1878 - 1918), jakkolwiek głównie nastawione na eksploatację podbitego terytorium, przyniosło Bośni wszechstronny rozwój i wprowadziło ją w krąg kultury europejskiej. Co prawda, nie zostało zniwelowane w tym okresie zacofanie gospodarcze i kulturalne Bośni i Hercegowiny nawet wobec ościennych pro wincji słowiańskich, które przecież także nie należały do czołówki europejskiej, ale właśnie wtedy powstały tutaj podwaliny nowoczesnego życia literackiego. Okupant, rozwijając przemysł surowcowy, choć ten najbardziej prymitywny i perspektywicznie wyniszczający gospodarkę, był zmuszony zbudować całą infrastrukturę tego przemy słu, aby móc włączyć Bośnię i Hercegowinę do własnego systemu ekonomicznego, który na owe czasy należał do nowoczesnych i wymagał wykształconej kadry inży nierskiej, urzędniczej oraz wykwalifikowanych robotników. Początkowo funkcje te spełniała kadra pochodzenia obcego i rekrutowała się spośród Austriaków, Węgrów, Niemców, a także spośród Słowian, zamieszkujących ziemie podległe monarchii, a więc Polaków, Czechów, Słowaków, Słoweńców3.
Ponieważ głównym celem propagandowym aneksji Bośni i Hercegowiny było sze rzenie oświaty, w związku z tym na szkolnictwo ze skarbu monarchii przeznaczano duże środki, większe niż te, na jakie sobie mogła pozwolić władza krajowa. W Bośni zaczęto otwierać państwowe szkoły podstawowe, które w przyszłości miały zastąpić szkoły wyznaniowe, średnie szkoły handlowe, gimnazja i szkoły nauczycielskie. Strukturę szkolnictwa uzupełniały dodatkowo szkoły prywatne4. Po raz pierwszy otwarły się przed młodzieżą bośniacką także szersze możliwości podjęcia studiów na renomowanych uniwersytetach europejskich, które znajdowały się na terenie mo narchii: Wiedeń, Graz, Praga, Kraków, Budapeszt. Austria umożliwiła społeczeństwu bośniackiemu szerszy dostęp do oświaty, a właściwym celom okupacyjnym zapewniła odpowiednią kadrę fachowców rodzimego pochodzenia. Już te poczynania Austrii mogły oddziałać na bardzo tradycyjną, nawet jak na ówczesne czasy, strukturę zawo dową społeczeństwa. Z rolnictwa utrzymywało się ponad 80% ludności. Na wsi ciągle jeszcze panowały stosunki feudalne, a wśród wolnych chłopów dominującym typem gospodarowania było wielkie gospodarstwo rodzinne. Silny nacisk gospo darki towarowo-pienięźnej przyczynił się do rozpoczęcia procesu restrukturalizacji zawodowej społeczeństwa. Istniejąca na wsi nadwyżka siły roboczej mogła być za trudniona przy budowie traktów komunikacyjnych, wyrębach lasów, kopalniach.
3 Por. N. B a bić, Osnovna obilježja društveno-političkih odnosa i djelatnosti radničkog pok
reta u Sarajevu do 1937. godine. W: Sarajevo u revolucji, Sarajevo 1976, s. 9 - 61, a także I. H adži-
b e g o v ić , Postanak radničke klase u B iH i njen razvoj do 1914, Sarajevo 1980, s. 369 - 373. 4 Dj. P e ja n o v ić , Srednje i stručne škole u BiH, Sarajevo 1953. Szkolnictwa za panowania Austrii autor poświęcił osobny rozdział: „Srednje i stručne škole za vrijeme Austrije 1878 - 1918” , s. 5 5 -6 8 .
Rząd okupacyjny zapewnił sobie dopływ rąk do pracy w przemyśle, znosząc pańsz czyznę i pozbawiając chłopów ziemi, jeśli nie było ich stać najej wykup 5. Zniesienie pańszczyzny wywołało jeszcze inny skutek w postaci rozpadu gospodarstw dużych, który prowadził do wzrostu budownictwa wiejskiego. Rozrzucone osiedla zaczęły zagęszczać się i zmieniać częściowo swoją fizjonomię.
Mieszkańcy środowisk miejskich stanowili niewiele ponad 10% całej populacji. W większości zamieszkiwali miasteczka małe i osiedla miejskie liczące cd 1000 do 2000 mieszkańców. Miast większych, skupiających do 10 000 mieszkańców było niewiele. W 1879 r., tzn. w rok po wkroczeniu Austrii do Bośni, największe miasto tej prowincji Sarajewo liczyło 21 377 mieszkańców. Z czasem przekształciło się ono w centrum administracyjno-ekonomiczne, w siedzibę hierarchii wyznanionych, a także w stolicę kulturalną całej okupowanej prowincji. Pod koniec panowania austriackiego liczba jego mieszkańców znacznie wzrosła, bo aż do 59 0006.
Rozwój przemysłu przyczynił się do powstania nowych małych osiedli miejskich w pobliżu kopalń węgła (Breza, Kakanj, Ugljevik, Kreka) i obiektów przemysłowych (Zavidovići, Drvar, Teslić, Lukavac i in.), a także wzdłuż szlaków komunikacyjnych (Ostrožac, Jablanica, Čapljina, Kalinovik i in.). Z kolei liczne stare miasta i miasteczka po długim okresie stagnacji, w warunkach zintensyfikowanej wytwórczości, zaczęły rozwijać się, wzbogacając swoje funkcje urbanizacyjne. L;czba mieszkańców miast wzrosła, ale nadal nie przekraczała 20% ogółu ludności, co stawiało Bośnię w rzędzie krajów zacofanych. Niezwykle wolno rodziły się na tym terenie zalążki industriali zacji i urbanizacji, z którymi nierozłącznie wiązała się kultura literacka społeczeństw rozwiniętych. Te niekorzystne stosunki łagodzi fakt, o którym wspomina Żółkiewski w swojej książce Kultura, socjologia, semiotyka literacka, że rozwój kultury literackiej każdego kraju, nawet zagospodarowanego przez nowoczesne społeczeństwo prze mysłowe, pomimo że stanowi część kultury narodowej, to bezpośrednio jest przede wszystkim kulturą publiczności literackiej, pisarzy, pośredników, czytelników, która stanowi tylko część danej społeczności7. Jeszcze mniejszą stanowiła w przypadku Bośni i Hercegowiny przy jej strukturze wyznaniowej i społeczno-zawodowej. Wy soka dynamika przyrostu naturalnego, zwłaszcza na wsi, ciągle pogłębiała tę nieko rzystną sytuację. Spory procent całej populacji stanowiły dzieci do lat dziesięciu, które w tej kulturze nie mogły uczestniczyć, a cała muzułmańska młodzież żeńska tę możliwość i w przyszłości miała odebraną, gdyż tradycyjnie nie posyłano jej do szkoły. Pracochłonne sposoby gospodarowania wiejskiego, rozrzucona zabudowa wiejska, niechęć muzułmanów do kształcenia kobiet były czynnikami opóźniającymi nie tylko proces umasowienia kultury, ale wszelki jej rozwój. Bośnia i Hercegowina w odniesieniu do sytuacji jugosłowiańskiej stanowi terytorium ogromnie zacofane. Dowodzą tego dane statystyczne, dotyczące panującego analfabetyzmu. Według
5 I. H a d ž i b eg o v ić , op. cit., s. 371.
6 N. B a b ić , op. cit., s. 10.
Tendencje w rozwoju bośniacko-hercegowińskie] 103 obliczeń statystycznych z 1931 r. Bośnia i Hercegowina miała 72,9% analfabetów, licząc mieszkańców powyżej 10 roku życia8. Dwunastoletni okres pozostawania Bośni i Hercegowiny w granicach królestwa SHS, jak się okazało, nie przyniósł is totnych zmian w zakresie oświaty podstawowej. Analfabetyzm rósł tutaj wraz z przy rostem naturalnym, a rozwój szkolnictwa nie nadążał za nim.
Pierwszy spis mieszkańców w przedwojennej Jugosławii odbył się 31 I 1921 r. i wtedy Bośnia liczyła 1 890 440 mieszkańców, następny przeprowadzono 31 111 1931 i wykazał on, iż w przeciągu 10 lat liczba mieszkańców wzrosła do 2 325 555. Na rok 1941 przewidziano nowy spis, do którego jednak nie doszło z powodu wybuchu wojny. Na podstawie szacunków, uwzględniając roczny przyrost, ustalno, że 31 III 1941 r. Bośnię i Hercegow nę zamieszkiwało 2 850 296 mieszkańców. Rosła z roku na rok liczba mieszkańców, przyrost naturalny na tych ziemiach był największy (wynosił w stosunku rocznym 52%), natomiast nie ulegały poprawie struktura zawodowa mie szkańców i stopień oświaty. Dane z 1913 r. o czynnych zawodowo mieszkańcach mówiły o 84,1 % zatrudnionych w rolnictwie, przy czym na wsi mieszkało aż 84,5 ogółu mieszkańców. Te proporcje utrzymały się w okresie międzywojennym, co przy zwiększonej liczebności mieszkańców pogłębiło dodatkowo nędzę tego społeczeń stwa. W porównaniu z okresem austriackiego panowania teraz zmniejszyły się szanse na zatrudnienie poza rolnictwem. Dane z 1931 r. podają liczbę 68 236 zatrudnionych w przemyśle, kopalnictwie i rzemiośle, co stanowiło zaledwie 6,7% całej ludności Bośni i Hercegowiny9. Kryzys gospodarczy lat trzydziestych, który dotknął cały świat, na tych terenach pojawił się ze znacznym wyprzedzeniem, a w latach później szych przybrał jedne z najostrzejszych form, z powodu nie tylko niekorzystnej struk tury zatrudnienia, sytuacji społecznej, ale także poprzez zaostrzania się konfliktów narodowościowych. Tutejsza ludność należała do najbardziej rozwarstwionych spo łeczeństw Jugosławii. Przyczyną rozwarstwienia były względy narodowościowe, wy znaniowe i społeczne. Ten międzywojenny okres wstrząsów polityczno-ekonomicz nych zapoczątkował powolną, lecz wyraźną demokratyzację życia kulturalnego, w tym także literackiego. Poszczególne grupy społeczne zaczęły dbać o własne interesy, wie dząc, że ich problemy nie będą rozwiązane przez rząd belgradzki, dla którego Bośnia i Hercegowina była monetą przetargową w jego realizacji polityki wielkoserbskiej. Politykę kulturalną na tym terenie uprawiały organizacja wyznaniowe, broniące swych wyznań i tradycji narodowych, i związki zawodowe w dużej części, gdyż dzia łalność KPJ jak i socjalistów była zabroniona przez Konstytucję Vidowdańską.
Kultura literacka, rozumiana jako sfera działań pisarzy, pośredników i czytelni ków, była w Bośni i Hercegowinie domeną działalności znikomej części z tych nie
8 Lj. B a šo v ić , Prilog istraživanja radničkih biblioteka i čitaonica (1918 - 1941). W: Prilozi Instituta za istorijų Sarajeva, Sarajevo 1979, s. 23; I. G rb ić , Prosvetne prilike u Bosni i Her
cegovini. Omladina pred novim zadacima, „N aša domovina” 1938, nr 8 - 9 , s. 14 - 17.
9 K. H re lja , Privredni razvoj do 1945 u BiH W: Enciklopedija Jugoslavije. Socijalistička Republika BiH, Zagreb 1983.
spełna 30% posiadających umiejętność pisania i czytania. Przeszkodą dla kultury literackiej był ograniczony zasięg komunikacji społecznej. Istniała paradoksalna sy tuacja, w której liczba twórców niemal pokrywała się z liczbą aktywnych odbiorców. Największa część publiczności uczestniczącej w kulturze literackiej zdobyła wykształ cenie w okresie austriackiego panowania. W tym też czasie został rozwinięty na tyle przemysł papierniczy i poligraficzny, że mógł zaspokoić w zupełności zapotrzebowania publiczności czytelniczej okresu międzywojennego. Kiedy na świecie malała liczba tytułów, a rosły nakłady, to tutaj nakłady były znikome, a liczba tytułów ogromna przy bardzo krótkiej żywotności. Wszystko to wiązało się z rozpaczliwym poszuki waniem odbiorcy. Uruchomiono 189 czasopism, ale tuż przed wybuchem II wojny ukazywało się ich tylko 35, przy czym zachowały się te o najwyższych nakładach. Emina KeČo, autorka hasła Novinska izdavačka djelatnost u BiH w Encyklopedii
Jugosławii, zaznaczyła, że w okresie międzywojennym drukowano dwukrotnie więcej
tytułów aniżeli w przeciągu czterdziestoletniego panowania Austrii. To stwierdzenie nie tłumaczy dynamiki działalności prasowo-wydawniczej, zwłaszcza jeśli się zważy fakt, że Austria musiała ją tworzyć od podstaw. Wówczas powstawało też o wiele wię cej pism o charakterze trwałym, niektóre z nich na tyle zakorzeniły się w życiu lite rackim Bośni i Hercegowiny, że ich wydawanie kontynuowano w okresie międzywo jennym. Wiele czasopism, zwłaszcza tych wyznaniowo-kulturalnych, oświatowych,
miało stosunkowo wysokie nakłady, np. ,,Gajret” muzułmański ukazywał się w na kładzie 2000 egzemplarzy, gdy liczba mieszkańców była znacznie niższa. Tuż przed wybuchem I wojny światowej drukowano blisko 50 tytułów czasopism. Ta periodyka była niezwykle różnorodna, obok reżimowej ukazywała się wyznaniowa (muzuł mańska, prawosławna, katolicka, żydowska), a także ponadwyznaniowa, np.: pisma fachowe, robotnicze, dla dzieci i młodzieży. Władza austriacka popierała czasopisma propagujące tezę o bośniackim narodzie i języku. Wyraźnie dyskryminowała poczy nania Serbów, zmierzających do posiadania własnego organu prasowego, które os tatecznie zostały uwieńczone sukcesem. Serbowie zaczęli wydawać: ,,Srpski vjesnik” 1897 - 1904, „Bosanska vila” 1885 - 1914, „Srpska riječ” 1905 - 1914. Czasopiśmien nictwo sprzed 1914r. pod wieloma względami przejawiało większą dynamikę rozwoju. Dla kultury literackiej, dla jej umasowienia niebagatelną rolę odgrywa trwałość i wielonakładowość, a dla samej literatury o wiele więcej znaczyły czasopisma efe merydy, których ukazywało się wiele. Wydawane były przez młodych twórców i przez nich często finansowane. Z braku pieniędzy zwykle ukazywało się tylko kilka numerów, w których młodzi zaledwie mogli przedstawić swój program literacki, np. „Juriš”, „V.javica”, „Budućnost”, „Književni jug”, „Književni pregled Male biblio teke” itp.10 Zaznacza się, że w okresie międzywojennym, na skutek wprowadzonej dyktatury 6 I 1929 r. ograniczającej swobody obywatelskie, został zahamowany roz wój czasopiśmiennictwa. Jednak była to prawda tylko częściowa. W procesie komu nikacyjnym ważną rolę odgrywa odbiór — czytelnik. Zapotrzebowanie więc było na
Tendencje w rozwoju bośniacko-hercegowińskiej 105 podręczniki, literaturę propagandową, religijną, jarmarczną, natomiast trudno było o czytelnika wyrobionego, odbiorcę literatury wysokiego obiegu. Pomimo dyktatury przetrwały wszystkie czasopisma wielonakładowe, które wspierał solidny mecenat rządowy, partii politycznych czy towarzystw wyznaniowo-oświatowych, na przykład: „Jugoslovenski list”, „Pravda” , „Napredak” , „Gajret”, „Pregled”, „Jevrejski glas” 11. Ponadto w czasopiśmiennictwie bośniackim omawianego okresu daje się zauważyć fakt, że znaczące tytuły ukazywały się tylko w Sarajewie, zaś rola innych miast, zwłaszcza Mostaru, znacznie podupadła. Mostar, który pod koniec XIX w. był najbardziej interesującym i najbardziej ożywionym serbskim centrum kultural nym Bośni i Hercegowiny, w okresie międzywojennym znaczenie to utracił.
Podobnie jak trudno było o czytelnika periodyków, tak również kłopotliwe było znalezienie odbiorcy książki, zwłaszcza wartościowej beletrystyki. Wydawaniem ksią żek nie zajmowało się jakieś wyspecjalizowane przedsiębiorstwo wydawnicze, ale drukarnie, towarzystwa kulturalno-oświatowe, Zemaljski muzej (Muzeum Krajowe), partie polityczne, organizacje wyznaniowe i jednostki, pisarze, którzy z braku wydaw cy sami publikowali swoje utwory. Działalności wydawniczej podjęła się także Grupa sarajevskih književnika, która obok rozlicznych funkcji w życiu literackim Sara jewa pełniła również rolę wydawcy, firmując wydanie 13 pozycji beletrystycznych współczesnej literatury bośniacko-hetcegowińskiej12. W celu zainteresowania czy telnika książką środowisko artystyczne organizowało wystawy, na których gromadzo no nowo wydane książki, obrazy i rzeźby autorstwa bośniacko-hercegowińskich twórców. Jeśli autorowi udało się na takiej wystawie sprzedać np. 30 egzemplarzy swoich utworów, jak to było w przypadku H. Humy, to informowała o tym wielkim wydarzeniu miejscowa prasa, z trudem powstrzymując się od gratulacji13. W tej sytuacji nie pozostawało nic innego jak liczyć na odbiorcę zbiorowego. Los książki w głównej mierze był uzależniony od biblioteki szkolnej, pracowniczej i biblioteki organizacji wyznaniowych. Sieć bibliotek dość gęsto pokrywała B iH 14. Część z nich miała swój początek w zbiorach zgromadzonych jeszcze przed I wojną światową. Ze wszystkich środków masowego przekazu, bo przecież pojawiły się radio i kino, najbardziej dostępne było słowo drukowane. Na korzystanie z radia, jako przekaźnika informacji, z kina i prywatnej książki społeczeństwo bośniackie było nazbyt biedne. W małym też stopniu pisarze w swej pracy twórczej wykorzystywali te media, chociaż właśnie w tym zakresie zdobywali pierwsze ostrogi. Te swoje umiejętności w sposób pełniejszy wykorzystać mogli dopiero po II wojnie światowej.
Ogólnie działalność wydawnicza Bośni i Hercegowiny nie była rozwinięta. Książki
11 Niektóre z tych czasopism ukazywały się w Zagrzebiu, ale bardzo poważny udział w ich redagowaniu mieli twórcy z Bośni i Hercegowiny.
12 M. M a rk o v ič , Iz kulturnog života izmedju dva rata (Zapisi). W: Izabrana djela, t. II, Sarajevo 1968, s. 126 - 129.
13 Ibid., s. 145 - 148. 14 Lj. B a šo v ić , op. cit.
drukowano w małych nakładach, z wyjątkiem podręczników. Różnorodność wyda wanych pozycji także była niewielka. Zupełnie skromną pozycję stanowiła rodzima beletrystyka wysokiego obiegu. Większa różnorodność cechowała wydawnictwa kon fesyjne, wśród których dominującą pozycję zajmowały kalendarze. Profil takiej dzia łalności wydawniczej ustalił się jeszcze przed 1914 r. Za panowania Austrii w Bośni i Hercegowinie wydano 1600 tytułów, w latach 1918 - 1941 wydano ich około 2000. Były to broszury i książki, o nakładach których niestety niewiele da się powiedzieć, gdyż takiej ewidencji nie prowadzono. Zachowało się jednak sporo wspomnień pisa rzy o trudnościach towarzyszących publikacjom książkowym, z których można wy wnioskować, że nakłady, zwłaszcza rodzimej beletrystyki, były bardzo niskie, często nie sięgały nawet 100 egzemplarzy15.
Kultura, w tym także literacka, okresu międzywojennego rozwijała się w sposób mało uporządkowany i przy małym zainteresowaniu władz. Rząd poprzez Minis terstwo Oświaty i Wyznań finansował szkolnictwo podstawowe i średnie. Praca rządu ograniczała się do otwierania w Bośni i Hercegowinie 10 szkół rocznie, co było nie wystarczające dla likwidacji analfabetyzmu. Na początku II wojny światowej było w Bośni i Hercegowinie 1085 szkół podstawowych, które obejmowały około 170 000 uczniów i 3 200 nauczycieli. Znacznie mniej dbano o rozwój szkół średnich i otwarto zaledwie 6 gimnazjów, z czego 2 w Sarajewie (pierwsze gimnazja żeńskie), a tylko 4 miały służyć prowincji. Dość poważnemu rozwojowi podległo szkolnictwo zawodo we, tzw. średnie szkoły państwowe o trzech profilach: handlowym, iolniczym i rze- mieślniczo-zawodowym. Władze chętnie je otwierały tłumacząc, że w ten sposób chronią kraj przed nadprodukcją inteligencji, co szczególnie fałszywie brzmiało w odniesieniu do Bośni i Hercegowiny16.
Szkoły podstawowe, średnie, gimnazja i wszystkie szkoły prywatne, uzupełniające sieć szkolnictwa państwowego, nauczały według jednolitych planów i programów rządowych, obowiązujących na terenie całej Jugosławii dopiero od 1924 r. Tak jak Austria tępiła w szkołach średnich na tym terenie idee narodowe, tak w okresie mię dzywojennym rząd zwracał szczególnie uwagę na pojawianie się w tych szkołach niepożądanych idei polityczno-społecznych.
Mówiąc o środkach i siłach polityki kulturalnej okresu międzywojennego, na leży wyióżnić trzy zasadnicze instytucjonalnie manifestujące się programy: rządowy, w którego gestii pozostawało szkolnictwo, partii prawicowych, które domagały się au tonomii dla narodów zamieszkujących Królestwo SHS i program lewicy, zdelegalizo wanej już w 1921 r. Najszerszy zasięg oddziaływania miał program partii prawi cowych, ponieważ posiadały one organizacje kultuialno-oświatowe o wieloletnich tradycjach w dziedzinie rozpowszechniania kultury. Ponadto owe organizacje: Gajret (muzułmańska), Napredak (chorwacka), Prosveta (serska), La benevolencja
13 M. M a rk o v ič , op. cit., s. 128 - 129.
16 Dj. P e ja n o v ič , op. cit., s. 201 - 202; I. G rb ič , op. cit., s. 14 - 17; Lj. B a šo v ić , Školske
Tendencje w rozwoju bośniacko-hercegowińskiej 107 (żydowska) dysponowały instytucjami, które bezpośrednio zaspokajały potrzeby kulturalne. Były to biblioteki, prasa, wydawnictwa, zespoły artystyczne, stypendia, internaty, szkoły prywatne, nagrody artystyczne. M ;ały zatem w swym ręku insty tucje, które bezpośrednio kształtowały kulturę literacką.
Program kulturalny lewicy był konsekwentnie realizowany w okresie między wojennym, pomimo że sterowało nim podziemie, pozbawione materialnych środków kultury koniecznych do sprawowania tego typu funkcji. Lewica działała poprzez takie instytucje społeczne, jak uniwersytety ludowe czy robotnicze. Z j-°j inspiracji powstało jeszcze w 1919 r. Druš.vo za narodno prosvjećivanje. Ponadto lewica wy korzystywała dla swych celów propagandowych antagonizmy między rządem a par tiami, domagającymi się autonomii dla narodów Jugosławii. S’łą i atrakcją programu kulturalnego lewicy była oświata dorosłych, działalność kulturalna w środowiskach młodzieżowych, zwłaszcza robotniczych, czego przykładem jest jej udział w kształto waniu organizacji młodzieży żydowskiej Matatja. Z Baśni i Hercegowiny pochodzi szereg pisarzy lewicowych, kíórzy w samej Bośni nie tworzyli odrębnej grupy. С ążyli oni ku chorwackej lewicy literackiej. Stanowili niewielką część środowiska literackie go Bośni i Hercegowiny i należeli do pokolenia, które wykształcenie zdobyło już w Jugosławii. Zdecydowana większość pisarzy tworzących to środowisko wywodziła się z pokolenia Młodej Bośni, które naukę pobierało w gimnazjach austriackich i re nomowanych uniwersytetach europejskich. Byli to Europejczycy zarażeni ideą „jugoslavenstva” i stanowili czołówkę artystyczną tego środowiska, że wymienię: I. Andricia, P. Sfjepčrvicia, B. Jevticia, I. Samokovl ję, J. Krš'cia, M. Markovicia czyJ.Palavstrę17. Jeszcze po ІГ wojnie światowej należeli oni do elity intelektualnej kraju. Z ich inicjatywy utworzona została w 1928 r. Grupa Sarajewskich Literatów — pierwsze statutowe stowarzyszenie literackie tego kraju, instytucjonalizujące dzia łalność pisarską. Pisarze tej grupy, aż do ogłoszenia dyktatury styczniowej, starali się nie dostrzegać polityki kulturalnej państwa i przepaści pomiędzy głoszoną ideą unitaryzmu narodowego a sposobami wcielania jej w życie. Byli oni w pełnym tego słowa znaczeniu profesjonalistami. Obok twórczości artystycznej uprawiali także ga tunki paraliterackie. Występowali w roli eskspertów kultury i techników literackich. Powyższy obraz twórczego środowiska literackiego należy uzupełnić o pisarzy skupionych wokół czasopism: „Novi behar” i „Gajret” . Istnienie tych dwóch perio dyków o podobnym profilu dowodziło podziału wśród ludności muzułmańskiej. „Novi behai” był organem muzułmanów o chorwackiej orientacji, zaś „Gajret” — o proserbskiej. Zajmowane przez „Gajret” stanowisko zapewniło pisarzom z jego kręgu znaczne prerogatywy w życiu kulturalnym Bośni i Hercegowiny. Znamienna była np. żywa współpraca „Gaj retu” z Grupą Literatów Sarajewskich.
To szkicowe omówienie głównych tendencji rozwojowych kultury literackiej w Bośni i Hercegowinie w latach międzywojennych ma wykazać, że materialne pod
17 Nie wszyscy wymienieni pisarza ukończyli studia wyższe, ale właściwie każdy z nieb zetknął się z zachodnią kulturą europejską.
stawy w sferze komunikacji społecznej zostały zbudowane w latach 1878 - 1914. W okresie panowania Austrii miały służyć kształtowaniu się narodu bośniackiego i kultuty bośniackiej, a po przejęciu władzy przez nowo powstałą Jugosławię — uni- taryzmowi narodowemu. Rząd belgradzki realizował ten plan poprzez ograniczenie dostępu do oświaty, o czym świadczą dysproporcje między tempem rozbudowywania zastanych środków materialnych komunikacji kulturalnej a eksplozją demograficzną, która w latach międzywojennych występowała w Bośni i Hercegowinie. Na szczęście procesami społecznymi, w tym także procesem kultury literackiej, rządziło nie tylko
prawo, ale i przypadek, który w paradoksalny sposób posłużył rozwojowi.
АЛЕКСАНДРА СТАНКОВИЧ ОСНОВНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ В РАЗВИТИИ ЛИТЕРАТУРНОЙ КУЛЬТУРЫ БОСНИИ И ГЕРЦЕГОВИНЫ МЕЖДУВОЕННОГО ПЕРИОДА (1918 - 1941) Р е зю м е Автор статьи, анализируя специфику литературной культуры Боснии и Герцеговины междувоенного периода, выделяет три основные ярко определенные программы: правительст венную, правых партий и делегализированных левых партий. Самую полную и существенную программу представили правые партии, которые обладали большими материальными средствами культурной коммуникации. Эти ресурсы и средства были на самом деле созданы еще во время австрийской оккупации.
MAIN TENDENCIES IN THE DEVELOPMENT O F BOSNI AN- HERZEG O VINI AN LITERARY CULTURE OF THE INTERW AR PERIOD (1918 - 1941)
by
ALEKSANDRA STANKOWICZ S u m m a ry
When taking up the subject of iterary culture in Bosnia and Herzegovina during the in terwar period the author of this article concentrated her attention on three fundamental insti tutionally manifested programmes: the governmental, that of right-wing parties and the dele galized left wing. The author considered the programme of right-wing parties to be the m ost important as it had at its disposal the most substantial material resources for cultural communi cation worked out as early as the Austrian occupation.
