PIGMENTACJA CIAŁA I OWŁOSIENIE A ATRAKCYJNOŚĆ FIZYCZNA

PIGMENTACJA CIAŁA I OWŁOSIENIE A ATRAKCYJNOŚĆ FIZYCZNA

PIOTR SOROKOWSKI

W wielu badaniach zwrócono uwagę na związek między ubarwieniem zwierząt a ich atrakcyjnością seksualną (Andersson 1994, McGraw i Hill 2000, Wells i in. 2008). Wykazano na przykład, iż na preferencje w doborze płciowym ptaków wpływa barwa ich upierzenia, która u wielu gatunków jest wiarygodnym wyznacznikiem zdrowia i poziomu odporności immunologicznej (Blount i in. 2003, McGraw i Ardia 2003). Natomiast czerwone zabarwienie skóry u części ssaków (Milinski i Bakker 1990, Setchell i Wickings 2005), w tym u naczelnych (Waitt i in. 2003, Wells i in. 2008) jest powiązanym z płcią i testosteronem sygnałem jakości samca, co w znacznym stopniu wpływa na dobór płciowy u badanych gatunków.

Także ludzie różnią się między sobą kolorem ciała, włosów czy oczu. Włosy i pigmentacja ułatwiają człowiekowi identyfikację wewnątrz- i międzygatunkową. Łatwe do zaobserwowania sygnały wizualne są najszybszym i najłatwiejszym sposobem na rozróżnienie płci i gatunku

spostrzeganego osobnika. Dlatego już Darwin (1871) rozważał wpływ włosów i karnacji na proces doboru płciowego u ludzi. Współczesne badania wskazują, że zarówno pigmentacja, jak i owłosienie człowieka mogą być sygnałem informującym potencjalnego partnera między innymi o płodności, wieku, zdrowiu osobnika, a także znacząco wpływają na postrzeganie charakterystyki psychologicznej człowieka.

Powodem, dla którego preferencje wobec zabarwienia skóry, włosów i oczu warto omówić razem, jest także wspólne podłoże genetyczne tych elementów fenotypu (Barsh 1996, Rees 2003).

Zabarwienie to, z wyjątkiem rzadkich patologicznych wypadków, jest efektem działania melaniny, hemoglobiny i karotenoidów (Rees 2003). Jednak największy wpływ na kolor zarówno skóry, włosów (Rees 2003, Jablonski 2004), jak i oczu człowieka (Prota i in. 1998, Wielgus i Sarna 2005) ma

melanina, która znajduje się w naskórku i skórze właściwej, a także w tęczówce oka oraz cebulce włosa.

W rozdziale tym nie zostanie podjęta problematyka ewidentnej nieatrakcyjności patologii. Nie będziemy na przykład rozważać wpływu chorób skórnych (melanocytoza, egzema itp.) znacznie obniżających atrakcyjność skóry. Kolejnym ograniczeniem, które celowo przyjęto, jest unikanie porównań dotyczących atrakcyjności osobników różnych grup etnicznych (na przykład Azjatów i

Europejczyków). Dlatego zagadnienia poruszane w tym rozdziale dotyczyć będą przede wszystkim atrakcyjności poszczególnych elementów fenotypu w obrębie jednej populacji.

6.1. Metody badania atrakcyjności koloru skóry i owłosienia

6.1.1. Metoda kwestionariuszowa

Metoda kwestionariuszowa polega na zadawaniu pytań w celu zbadania preferencji

estetycznych względem jednego z analizowanych elementów fenotypu (np. wobec koloru włosów).

Przykładem tego typu badań może być ankieta użyta przez Feinmana i Gilla (1978). Pewnym ograniczeniem takich badań jest dość duży wpływ czynników sytuacyjnych na uzyskiwane

odpowiedzi, a także brak kontroli nad tym, co naprawdę oceniają badani (np. takich sytuacji, kiedy badany X odpowiada, że podobają mu się czarnoskóre kobiety, a mówi tak być może jedynie dlatego, że przed chwilą oglądał w telewizji atrakcyjną czarnoskórą modelkę).

6.1.2. Prezentacja zdjęć lub rysunków i ich ocena

Badani oceniają prezentowane im zdjęcia lub rysunki, na których manipuluje się poszczególnymi cechami fenotypu. Na przykład oceniane są te same twarze z przyciemnioną i rozjaśnioną skórą.

Należy zwrócić uwagę, że w poszczególnych badaniach ten sam efekt osiąga się różnymi technikami, co może wpływać na otrzymywane wyniki. Na przykład Frost (1995) uzyskał różne odcienie koloru skóry prezentowanych twarzy w wyniku dłuższego czasu wywoływania zdjęć. Pawłowski i

Szymańczyk (2008) rozjaśniali i przyciemniali twarze, używając programów graficznych. Natomiast Fink i współpracownicy (2006) zrobili zdjęcia 170 Brytyjkom, wstępnie ocenili ich odcień skóry, po czym za pomocą programu komputerowego nałożyli skórę sfotografowanych kobiet na wcześniej przygotowany model kobiecej twarzy. Można przyjąć, że jakość bodźców jest tym lepsza, im wyższa jest ich trafność ekologiczna, a zatem mają one naturalny wygląd, są podobne do jednostek

występujących w populacji, a wartość mierzonej zmiennej można uogólnić na sytuacje rzeczywiste.

Pewną wadą tej metody jest fakt, że użyty bodziec wpływa na badane preferencje (badany X preferuje brunetki, ale wyżej ocenił kobietę o blond włosach, ponieważ prezentowana na zdjęciu twarz bardziej podobała mu się z blond włosami). Problem ten można zminimalizować, stosując długą serię bodźców (np. kilkadziesiąt różnych zdjęć) (Fink i in. 2006).

6.1.3. Analiza anonsów matrymonialnych i towarzyskich

Analizy takiej dokonuje się w oparciu o dane zebrane z anonsów matrymonialnych lub towarzyskich, które zamieszczane są w czasopismach lub na stronach internetowych. Tego typu badanie przeprowadzili na przykład Lynn i Shurgot (1984), którzy analizowali preferencje względem poszczególnych cech fenotypowych w anonsach matrymonialnych zamieszczonych w czasopiśmie

„Living Single”. Wadą tego typu badań jest brak kontroli nad wieloma czynnikami, które wpływają na uzyskane wyniki. Na przykład w cytowanym badaniu niejasne jest, czy mężczyźni częściej wybierali rude kobiety ze względu na kolor ich włosów, czy w związku z tym, że kobiet takich było mało w analizowanych ogłoszeniach. Dodatkowo w grupie kobiet o rudych włosach mogło się znaleźć przez przypadek kilka kobiet o nieprzeciętnej urodzie. Zaletą tego typu badań jest to, że wyniki uzyskiwane są w realnym świecie, a nie w sztucznych warunkach eksperymentalnych. Można więc zaobserwować tylko te preferencje, które są rzeczywiste i dla badanych naprawdę istotne, a nie jak w przypadku oceny zdjęć – deklarowane.

6.1.4. Analiza dzieł sztuki i innych wytworów kultury

Metoda ta jest dość rzadko stosowana. Polega na analizie częstości występowania

poszczególnych cech fenotypu u ludzi uwiecznionych na zdjęciach w czasopismach, na obrazach, na rzeźbach itp. Na przykład Rich i Cash (1993) porównali liczbę blondynek i brunetek na fotografiach w czasopismach „dla mężczyzn” na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Tego typu analizy mają wiele

ograniczeń, na przykład nie wiemy, czy panująca moda odpowiada rzeczywistym gustom ludzi i czy prezentowane przez twórcę ciało ludzkie odzwierciedla prawdziwe wzorce atrakcyjności w danym okresie historycznym. Metoda ta pozwala jednak na historyczną analizę preferencji estetycznych człowieka.

6.2. Atrakcyjność koloru skóry

Kolor skóry jest jedną z najbardziej wyrazistych cech, która różni ludzi między sobą i może być użyta do zdefiniowania głównych ludzkich odmian (Aoki 2002, Westerhof 2007). Jest wiele dowodów na to, iż różnice w kolorze skóry między populacjami są adaptacyjne i powiązane z regulacją stopnia napromieniowania ludzkiej skóry przez promienie ultrafioletowe (UV) (Jablonski 2004). Melanina,

która ma decydujący wpływ na kolor skóry człowieka, chroni skórę przed szkodliwym działaniem promieni UV. Ponieważ Homo sapiens wywędrował poza silnie nasłoneczniony rejon

międzyzwrotnikowy, poziom pigmentacji zmieniał się, aby zoptymalizować indukowaną promieniami UVB syntezę prowitaminy D3 (Loomis 1967). Spowodowało to znaczne zróżnicowanie koloru skóry na świecie.

Istnieje też inna, mniej popularna hipoteza wyjaśniająca międzypopulacyjne zróżnicowanie w kolorze skóry. Macintosh (2001) zwraca uwagę na to, iż melanina, która wpływa na kolor skóry, jest też integralną częścią układu odpornościowego, a zatem geograficzne zróżnicowanie koloru skóry może się wiązać z ilością patogenów (np. grzybów i bakterii) występujących w danym środowisku.

6.2.1. Atrakcyjność koloru skóry w kontekście porównań etnicznych

Mając na uwadze etniczną zmienność pod względem koloru skóry, należy podkreślić, że

badania, w których sprawdza się preferencje względem koloru skóry od białego do czarnego, dotyczą zupełnie innych zagadnień niż badania, w których sprawdzana jest atrakcyjność karnacji człowieka w obrębie zmienności charakterystycznej dla danej populacji. Warto zatem opisać osobno eksperymenty przeprowadzone kilkadziesiąt lat temu, do tej pory omawiane przeważnie w kontekście problematyki uprzedzeń rasowych (Knapp 1998). Clark i Clark (1958) objęli badaniami 253 dzieci murzyńskich żyjących w USA. Dzieci te miały dokonać wyboru między lalką o jasnym i ciemnym kolorze ciała i faworyzowały „białą” lalkę. Około 60% dzieci spostrzegało lalkę o jasnym kolorze ciała jako „ładną” i chciało się nią bawić (Clark i Clark 1958). Natomiast Asher i Allen (1969) poprosili czarnoskóre i białe dzieci o wybranie jednej z dwóch lalek, o jasnożółtym lub ciemnobrązowym kolorze ciała. Także w tym eksperymencie częściej wybierane były lalki o jaśniejszym kolorze ciała. Okazało się też, iż w obydwu badaniach istotnie więcej dziewczynek niż chłopców wybierało lalki o ciemnej karnacji.

Natomiast Feinman i Gill (1978) poprosili ponad tysiąc białych amerykańskich studentów o wskazanie elementów fizjonomii człowieka, które podobają im się bądź nie. W badaniu tym wykazano, iż nieco większa liczba mężczyzn niż kobiet deklarowała preferencje wobec jaśniejszego koloru skóry, natomiast większej liczbie kobiet niż mężczyzn podobał się ciemny kolor skóry. Zaobserwowano także różnice związane z deklarowaną niechęcią do określonego koloru skóry. Trzykrotnie większej liczbie mężczyzn (30%) niż kobiet (10%) nie podobała się ciemna skóra. Natomiast aż 82% kobiet nie podobały się dwa z najjaśniejszych odcieni skóry u mężczyzn, podczas gdy podobna proporcja u mężczyzn oceniających karnację kobiet wyniosła 56%. Wyniki tych badań mogły odzwierciedlać panujące stereotypy i uprzedzenia rasowe badanych, a nie ich rzeczywiste preferencje estetyczne.

Gdyby jednak tak było, wyniki prezentowanych badań musiałyby świadczyć o tym, że u małych dzieci istnieje zadziwiająca różnica międzypłciowa w poziomie uprzedzeń rasowych.

6.2.2. Atrakcyjność stopnia pigmentacji skóry w homogenicznej populacji

W kontekście biologicznego podłoża badanych preferencji znacznie bardziej interesujące wydają się badania, w których sprawdzano wpływ odcieni skóry występujących w jednej względnie

homogenicznej populacji na atrakcyjność fizyczną i dobór partnerski. Wyniki kilku przeprowadzonych badań (Frost 1994, Dixon i in. 2007, Yamaguchi i Aoki 2008) wskazują, iż generalnie mężczyznom bardziej podobają się kobiety o jaśniejszej karnacji, a kobietom mężczyźni o ciemniejszej karnacji.

Wyniki te są też zgodne z przedstawionymi powyżej rezultatami badań Ashera i Allen (1969) oraz Feinmana i Gilla (1978).

Frost (1994) wykazał, iż kobiety niestosujące antykoncepcji hormonalnej oraz będące w płodnej fazie cyklu miesiączkowego, mając do wyboru męskie twarze o jaśniejszej i ciemniejszej karnacji, za bardziej atrakcyjną uznawały tę o ciemniejszej skórze. Podobnych różnic nie zaobserwowano u kobiet w innym stadium cyklu miesiączkowego (Frost 1994). Do prezentowanych badań można mieć jednak wiele zastrzeżeń. Frost zaliczył do płodnej fazy 2/3 cyklu, podczas gdy w tego typu badaniach do płodnej fazy zalicza się albo 1/2 cyklu, albo okres od 5 do 14 dnia cyklu (Pawłowski i Jasieńska 2005). W grupie kobiet, które nie stosowały antykoncepcji hormonalnej oraz były w niepłodnej fazie cyklu miesiączkowego znalazło się tylko 18 kobiet. Nie do końca oczywiste jest też, jak wyglądały bodźce prezentowane w badaniu. Wiadomo tylko, że ciemniejszy kolor twarzy (ale nie wiadomo, jak bardzo ciemny) Frost uzyskał poprzez dłuższy czas wywoływania zdjęć.

Jedną z niewielu dalszych prób zbadania wpływu różnych odcieni karnacji na atrakcyjność fizyczną kobiet i mężczyzn były badania Pawłowskiego i Szymańczyk (2008). Sprawdzono w nich preferencje wobec koloru skóry wśród Polaków. Badanym prezentowano twarz męską i kobiecą (ryc.

6.1., za: Szymańczyk i Pawłowski [manuskrypt]) ze zmienionym odcieniem koloru skóry – od bardzo bladego po względnie ciemnego – mieszczącym się jednak w zakresie zmienności koloru twarzy polskiej populacji. W badaniach tych najatrakcyjniejsze okazały się twarze o przeciętnym poziomie pigmentacji. Jednak w przypadku kobiecej twarzy druga w kolejności pod względem atrakcyjności okazała się jaśniejsza (k2) od średniej (k3), natomiast w przypadku męskich bodźców drugą w

kolejności była twarz o karnacji ciemniejszej (m4) od średniej (m3). W tym jednak przypadku nie było statystycznie istotnej różnicy między twarzami m2 i m4 w ocenie kobiet (Pawłowski i Szymańczyk, 2008; Szymańczyk i Pawłowski [manuskrypt]).

tu wstawić rycinę 6.1.

Podobny wynik uzyskali Yamaguchi i Aoki (2008), którzy zbadali preferencje Japończyków.

Mężczyznom bardziej podobały się kobiety o nieco jaśniejszym odcieniu skóry, natomiast zależności takiej nie zaobserwowano u badanych kobiet. Karnacja jaśniejsza od przeciętnej występującej w populacji okazała się też atrakcyjniejsza w Chinach (Dixon i in. 2007b). Z drugiej strony, w jedynym badaniu, które zostało przeprowadzone na czarnoskórej populacji zamieszkującej Kamerun (Dixon i in. 2007a) wykazano, iż mężczyznom bardziej podobały się kobiety o ciemniejszym od przeciętnego odcieniu skóry.

6.2.3. Biologiczne znaczenie preferencji estetycznych względem koloru skóry Odcień skóry jako sygnał dymorfizmu płciowego u człowieka

W większości badanych populacji kobiety mają jaśniejszą skórę niż mężczyźni (van den Berghe i Frost 1986, Jablonski i Chaplin 2000). Wskazuje to na istnienie dymorfizmu płciowego pod

względem koloru skóry u człowieka. Frost (1988, 1989, 2006) sądzi, że właśnie dlatego jasny odcień kobiecej skóry może dodatnio wpływać na atrakcyjność kobiety. Jaśniejszy kolor skóry kobiet prawdopodobnie związany jest z koniecznością przepuszczenia większej ilości promieni UV, które umożliwiają syntezę witaminy D3, na którą kobiety mają większe zapotrzebowanie w czasie ciąży i laktacji (Jablonski i Chaplin 2000, Jablonski 2004).

Ihara i Aoki (1999) oraz Aoki (2002) wysunęli przypuszczenie, że preferencje wobec kobiet o jaśniejszej skórze wpływają na wzrost dymorfizmu płciowego koloru skóry w rejonach o niskim poziomie nasłonecznienia, gdzie nie działa tak mocno dobór naturalny związany z ochroną przed promieniowaniem UV i sprzyjający ciemniejszemu kolorowi skóry. Koncepcję tę poparł także sam Frost (2007). Nie została ona jednak potwierdzona w badaniach Madrigal i Kelly (2007a). Badacze ci poddali analizie zdecydowaną większość dotychczas zebranych danych (53 populacje) dotyczących odcienia skóry kobiet i mężczyzn i nie potwierdzili przypuszczeń Frosta oraz Ihary i Aoki. Co więcej, Madrigal i Kelly (2007) wykazali, że w 14 populacjach to kobiety mają skórę ciemniejszą od

mężczyzn. Część z tych populacji (Belgowie, Holendrzy) zamieszkuje Europę, a więc rejon o

stosunkowo niskim promieniowaniu UV. Co jednak ważne, Madrigal i Kelly (2007b) nie negują samej możliwości wpływu doboru płciowego na zróżnicowanie koloru włosów czy skóry.

Wszystkie badania, które ujawniły preferencje estetyczne wobec kobiet o jasnej karnacji przeprowadzono w społeczeństwach o stosunkowo jasnym kolorze skóry (Frost 1994, Dixon i in.

2007, Pawłowski i Szymanczyk 2008, Yamaguchi i Aoki 2008). Warto zauważyć, że w prawdopodobnie jedynym badaniu, jakie zostało przeprowadzone na czarnoskórej populacji

zamieszkującej Kamerun (Dixon i in. 2007a) wykazano, iż mężczyznom bardziej podobają się kobiety o ciemniejszym odcieniu skóry od przeciętnej w danej populacji. Wynik ten mógłby wskazywać na to, że najważniejszą rolę w ludzkich preferencjach względem koloru skóry odgrywa dobór naturalny związany z działaniem promieniowania UV (Jablonski i Chaplin 2000, Jablonski 2004). Hipotezę tę potwierdza też subtelne i drugorzędne działanie doboru płciowego na postrzeganie atrakcyjności koloru skóry twarzy zaobserwowane przez Szymańczyk i Pawłowskiego (manuskrypt, zob. też Pawłowski i Szymańczyk 2008).

Odcień skóry jako sygnał płodności i potencjału reprodukcyjnego kobiety

Jasna karnacja u kobiet mogłaby być atrakcyjna dlatego, że pozwala na łatwiejsze wykrycie oznak chorobowych oraz sygnałów zainteresowania seksualnego i podniecenia (Ramachandran 1997).

Koncepcja ta nie tłumaczy jednak atrakcyjności ciemniejszej skóry u mężczyzn. Sugeruje się także, że kolor skóry wpływa na dobór partnerski, ponieważ jaśniejsza skóra może sygnalizować stan płodności kobiety (van den Berghe i Frost 1986, Frost 1988). Po pierwsze, kolor skóry zmienia się subtelnie podczas cyklu menstruacyjnego i jest najjaśniejszy w okresie owulacji (Garn i in. 1956, Frost 1988).

Po drugie, kobieca skóra staje się też nieco ciemniejsza podczas ciąży (Wong i Ellis 1984) oraz w trakcie stosowania antykoncepcji hormonalnej (Steinberger i in. 1981), a więc w okresie, kiedy kobieta nie jest płodna. Ponadto jasna skóra mogłaby być oznaką młodości (Frost 1988,

Ramachandran 1997), co powinno wpływać na atrakcyjność kobiety (Kenrick i Keefe 1992, Buunk i in. 2001), bo młodszy wiek związany jest z wyższym potencjałem reprodukcyjnym. Gdyby jasna skóra „odmładzała” kobietę, mogłoby to też wyzwalać w mężczyznach reakcje opiekuńcze i hamujące agresję (uaktywniony „schemat dziecięcości”, zob. też rozdz. 2) (Frost 1988). Należy jednak

podkreślić, że hipotezy dotyczące wpływu koloru skóry na postrzegany wiek kobiety we względnie homogenicznej populacji nie zostały na razie poparte żadnymi wynikami badań.

Odcień skóry jako sygnał statusu społeczno-ekonomicznego¹

W niektórych publikacjach popularnonaukowych (Melosik 2006, Morris 2006) można spotkać się z tezą, że ciemniejsza karnacja i opalenizna zwiększa kobiecą atrakcyjność. Koncepcja ta jest

1 Status społeczno-ekonomiczny (SES) ma istotne znaczenie także z biologicznego punktu widzenia, ponieważ jest związany z dostępnością zasobów i pozycją w hierarchii społecznej, a tym samym zwiększa szansę na sukces reprodukcyjny jednostki.

zgodna z rezultatami uzyskanymi przez Finka i współpracowników (2001). Badacze ci zmieniali odcień skóry twarzy, manipulując nasyceniem jej koloru. W ich badaniu większe nasycenie koloru twarzy (czyli, jak podkreślają sami autorzy, niejako ciemniejszy odcień twarzy), zwiększało

atrakcyjność bodźca. Uważa się, że takie lub podobne wyniki wskazują na to, iż w obecnych czasach opalona skóra jest sygnałem zdrowia i wyższego statusu społeczno-ekonomicznego (kobieta musi mieć czas i pieniądze, aby się opalać). Gdyby przypuszczenia te okazały się prawdziwe, byłby to dowód na to, że także czynniki społeczno-kulturowe mogą wpływać na preferencje estetyczne względem karnacji. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu sądzono, że jasna skóra sygnalizuje wysoki status społeczno-ekonomiczny, natomiast opalenizna świadczy o wykonywaniu pracy fizycznej (na przykład w rolnictwie). Hipotezy te zostały poparte danymi empirycznymi. Na przykład Hulse (1968) wykazał, iż skóra Japończyków o wyższym statusie była nieco jaśniejsza od Japończyków o niskim statusie społecznym. Niezbędne są jednak dalsze badania, aby przedstawione koncepcje można było uznać za wiarygodne. Wydaje się, że atrakcyjność określonego odcienia skóry sygnalizującego wysoki status społeczno-ekonomiczny powinna być wyższa w społeczeństwach kastowych o silnej stratyfikacji społecznej. W tym przypadku, sygnalizacja wysokiej pozycji partnera mogłaby być znacznie ważniejsza od wymienionych sygnałów biologicznych.

6.2.4. Jednolitość zabarwienia skóry a atrakcyjność twarzy

Fink i współpracownicy (2001) postanowili sprawdzić, czy atrakcyjność twarzy związana jest z homogenicznością koloru i faktury skóry. Okazało się, że niejednolita koloryzacja skóry, wszelkie przebarwienia, a także faktura twarzy mogąca wpływać na spostrzegany odcień skóry silnie obniżają atrakcyjność fizyczną kobiety. Wynik ten został potwierdzony też przez Jonesa i in. (2004), Finka i in.

(2006), Mattsa i in. (2007). Podobne wyniki uzyskał Grammer wraz ze współpracownikami (2002), który prosił badanych o ocenę zdjęć 92 kobiet. Tak jak przewidywano, jednorodność ubarwienia skóry pozytywnie korelowała z ogólną oceną atrakcyjności kobiety (zob. też rozdz. 5).

Sygnalizacyjny aspekt niejednorodnego zabarwienia twarzy

Fink, Grammer i Matts (2006) sprawdzali, jak odcień skóry, wszelkie przebarwienia i ich rozmieszczenie na twarzy wpływają na ocenę wieku i zdrowia kobiety. Użyli zdjęć en face i z profilu 170 Brytyjek w wieku od 11 do 76 lat, a następnie za pomocą programu komputerowego nałożyli cerę sfotografowanych kobiet na wcześniej przygotowany model kobiecej twarzy 3D (ryc. 6.2.). O wieku prezentowanej cery miał świadczyć tylko jej kolor, usunięto natomiast zmarszczki i inne cechy

mogące świadczyć o wieku prezentowanej osoby. W ten sposób powstały zdjęcia kobiet różniących się tylko pod względem skóry.

tu wstawić rycinę 6.2.

Fink i współpracownicy (2006) wykazali, iż mężczyznom bardziej podobały się kobiety o jaśniejszym i żywszym odcieniu skóry. Ponadto zaobserwowano bardzo wysoką korelację między wiekiem ocenianym przez badanych a prawdziwym wiekiem cery prezentowanych kobiet (r = 0,708).

Spostrzegany i rzeczywisty wiek prezentowanej w badaniu twarzy negatywnie korelował z ocenami atrakcyjności i zdrowia kobiety. Ponadto stwierdzono, że przebarwienia i ogólny odcień skóry twarzy odpowiadają za ocenę wieku kobiety w przedziale około 20 lat.

Wydaje się też, że niejednorodne zabarwienie skóry mogłoby być sygnałem zdrowia człowieka.

Symons (1995) sądzi, że wszelkie przebarwienia skóry są nieatrakcyjne, ponieważ sugerują przebyte wcześniej infekcje i uszkodzenia skóry czy choćby ukąszenia owadów. Także różne choroby skórne (melanocytoza, egzema itp.) w oczywisty sposób znacznie obniżają atrakcyjność skóry.

Sygnalizacyjny aspekt kolorów czerwonego i żółtego

Sprawdzono też, jak poszczególne odcienie mogą wpływać na postrzeganie atrakcyjności kobiecej twarzy. Fink i współpracownicy (2001) wykazali, że atrakcyjność podnosi lekkie nasycenie koloru twarzy czerwienią. Wysoce nieatrakcyjne okazały się natomiast wszelkie odcienie koloru niebieskiego. Autorzy uważają, że lekko czerwonawa skóra może być sygnałem zdrowia,

odpowiedniego krążenia krwi i równowagi fizjologicznej u kobiety. Wyniki te potwierdzone zostały w badaniach Stephena i Perretta (2008) oraz Stephena i współpracowników (2008), którzy oprócz czerwonego zabarwienia wskazali też na znaczenie koloru lekko żółtego, który mógłby być wskaźnikiem odpowiedniego poziomu karotenoidów korzystnie wpływających między innymi na działanie układu immunologicznego. Lekkie natężenie koloru żółtego mogłoby być też sygnałem odpowiedniej diety. Stwierdzono to, serwując badanym pożywienie bogate w karoten, a następnie robiąc im zdjęcia. Skóra badanych, którzy uczestniczyli w tym eksperymencie, okazywała się atrakcyjniejsza. Do tej pory sądzono, iż żółty odcień skóry powinien być raczej nieatrakcyjny (Sugiyama 2004, 2005), ponieważ może sygnalizować zapalenie wątroby, niedobór żelaza w organizmie oraz infekcje pasożytnicze. Natomiast kolor czerwony będący wskaźnikiem dobrego krążenia, braku anemii i wysokiego poziomu estrogenów miałby sygnalizować zdrowie kobiety, a przez to zwiększać jej atrakcyjność. W taki sposób tłumaczy się wykazaną w kilku badaniach (Fink i

Neave 2005) atrakcyjność mocno czerwonych kobiecych warg. Badania te są zgodne z najnowszymi odkryciami psychologów społecznych, które wykazały, że kolor czerwony (na przykład ubrań) zwiększał ogólną atrakcyjność ocenianych kobiet (Eliot i Niesta 2008). A zatem atrakcyjność żółtego koloru nie jest tak oczywista – niezbędne są dalsze badania na ten temat.

6.3. Biologiczne znaczenie atrakcyjności koloru włosów

Pomimo że pierwotnym kolorem owłosienia Homo sapiens był kolor czarny (Post i in. 1975), w niektórych regionach Europy znaczna część populacji ma jasne włosy. Sądzi się, iż kolor włosów, podobnie jak pigmentacja skóry, wiąże się z dostosowaniem się człowieka do natężenia

promieniowania ultrafioletowego (Aoki 2002, Jablonski 2004). Ponadto zróżnicowanie koloru włosów i oczu jest prawdopodobnie związane nie tylko z doborem naturalnym, ale także z doborem płciowym (van den Berghe i Frost 1986) i nie występuje tylko u człowieka (Brookes 2002, Hughes i in. 2002). U zwierząt polichromatyzm jest przeważnie powiązany z dużą konkurencją o partnerów seksualnych i ma na celu zwrócenie na siebie uwagi osobnika płci przeciwnej. Jak sądzi Frost (2006), taką rolę pełniły jasne włosy, które mogły przyciągać wzrok potencjalnego partnera. Tezę tę potwierdza, jak się wydaje, wynik badań Thelen (1983), w których mężczyźni częściej deklarowali chęć zawarcia

związku małżeńskiego z blondynkami niż brunetkami przedstawionymi im na fotografiach, jednak tylko wtedy, kiedy pokazywano im je w towarzystwie kilku lub kilkunastu brunetek.

Dlaczego blond włosy pojawiły się właśnie w Europie? Frost (2006) stawia hipotezę, iż wynikało to ze specyficznych warunków środowiskowych i społecznych, jakie panowały około 25 tysięcy lat temu na tym kontynencie. Przez bezleśne i trawiaste tereny wędrowały stada dużych zwierząt (mamuty, bizony) (Richards i in. 2001), był to zatem obszar bogaty w pożywienie, trudne jednak do zdobycia. Mężczyźni podczas długich i ciężkich łowów bardzo często ginęli, co potwierdza analiza szczątków kostnych ze stanowisk archeologicznych z tamtego okresu (Mallegni i Fabbri 1995). Ponadto, jak wynika z badań genetycznych, u Europejskich praprzodków poligamia nie była tak popularna jak w populacjach zamieszkujących tropiki (Scozzarii i in. 1997, Dupanloup 2003). A zatem mężczyźni (jako podstawowi żywiciele rodzin), byli dla kobiet dobrem względnie rzadkim, pożądanym i trudnym do zdobycia. Jak sądzi Frost (2006), w takich okolicznościach kobiety musiały się mężczyznom podobać i zwracać na siebie uwagę. Zauważmy jednak, iż koncepcja ta jest bardzo spekulatywna. Frost nie wyjaśnia na przykład, dlaczego równie rzadko występujące w populacjach rudowłose kobiety nie stały się tak atrakcyjne jak blondynki.

6.3.1. Wpływ koloru włosów na atrakcyjność

Większość badaczy zajmujących się wpływem koloru włosów na atrakcyjność człowieka starało się wyjaśnić fenomen atrakcyjności kobiecych blond włosów (Frost 1988, Rich i Cash 1993, Ramachandran 1997, Sorokowski 2006, 2008). Uważna obserwacja historii fryzjerstwa pozwala postawić tezę, iż męska preferencja w stosunku do kobiet o blond włosach ma bardzo długą historię (Sorokowski 2006) i trwa do dziś. Jak wykazali Rich i Cash (1993), pomimo że blondynek jest znacznie mniej niż brunetek, to na większości fotografii w czasopismach dla mężczyzn blondynki pojawiają się znacznie częściej niż brunetki i szatynki.

tu wstawić rycinę 6.3.

Prawdopodobnie pierwszą eksperymentalną próba sprawdzenia preferencji wobec kolorystyki włosów były badania Feinmana i Gilla (1978). Zapytali oni ponad 500 amerykańskich studentów i studentek jaki kolor włosów najbardziej podoba im się u przeciwnej płci. I tak, największej ilości mężczyzn podobały się szatynki (41% wyborów) i blondynki (38%), a znacznie mniejszej grupie brunetki (14%) i rudowłose (7%). Kobietom także najbardziej podobali się szatyni (47%), następnie blondyni (28%), bruneci (23%) i mężczyźni o rudych włosach (2%). Studentów zapytano też jakiego koloru włosy podobają się im najmniej. Ankietowani obydwu płci zgodnie wskazali na kolor rudy (ponad 80%). Co ciekawe nieco większej ilości mężczyzn (14%) niż kobiet (5%) nie podobały się osoby płci przeciwnej o czarnych włosach.

Natomiast w pięciu różnie skonstruowanych eksperymentach przeprowadzonych przez Sorokowskiego (2006, 2008), badanym prezentowano kobiece twarze w różnym wieku (lub jedną twarz, której wiek modyfikowano), w różnego typu fryzurach i o różnym kolorze włosów (blondynki, szatynki, brunetki) (ryc. 6.3.).. Badani mężczyźni oceniali atrakcyjność twarzy prezentowanej kobiety oraz szacowali jej wiek. Okazało się, iż niezależnie od innych cech (na przykład koloru skóry), kolor włosów wpływał na ocenę kobiecego wieku i jej atrakcyjność. Mimo to „efekt atrakcyjnej blondynki”

nie był zbyt silny i zaobserwowano go tylko w grupie kobiet w wieku oszacowanym na około 25–35 lat. Efektu tego nie wykryto natomiast w grupie kobiet młodszych (około 20 lat) i w grupie kobiet starszych (ponad 40 lat). To badanie przeprowadzono na polskiej populacji. W związku z bardzo dużym zróżnicowaniem koloru włosów na całym świecie (Eckes 1980, Pavlov i Alisievich 1996) nie można wykluczyć, że wyniki prezentowanych badań byłyby odmienne na przykład w krajach

afrykańskich, w których ciemnoskóra kobieta o blond włosach wyglądałaby zapewnie mało naturalnie, a przez to nieatrakcyjnie.

W niektórych badaniach dotyczących wpływu koloru włosów na atrakcyjność (Lynn i Shurgot 1984, Cavanaugh w druku), wykazano, że to brunetki lub rudowłose kobiety są nieco bardziej

atrakcyjne niż blondynki. Jednak procedura tych badań polegała albo na ocenie atrakcyjności kobiety opisanej w historyjce (Cavanaugh w druku). Możliwe więc, że w badaniu tym sprawdzono

stereotypowe postrzeganie kobiet o różnym kolorze włosów, a nie rzeczywiste preferencje estetyczne mężczyzn. Lynn i Shurgot (1984) wykazali natomiast, że kobiety o rudych włosach, które zamieściły anons matrymonialny, otrzymywały nieco więcej odpowiedzi od mężczyzn niż blondynki i brunetki.

Wynik ten jest ciekawy, jednak – jak przyznają sami autorzy – liczba rudowłosych kobiet w

przeprowadzonej analizie była niewielka, a zatem uzyskany wynik mógł być dość przypadkowy (na przykład jedna lub dwie kobiety z tej grupy mogły być wyjątkowo atrakcyjne). Nie jest też

wykluczone, że rzadko spotykany kolor włosów mógł przyciągać większą uwagę mężczyzn.

Wydaje się zatem, iż wyniki prezentowanych badań eksperymentalnych (Feinman i Gill 1978, Sorokowski 2006, 2008) oraz analiza kobiecych zdjęć zamieszczonych w czasopismach (Rich i Cash 1993) wstępnie pozwalają na stwierdzenie, że przynajmniej w kulturze zachodniej blond włosy są u kobiet atutem. W tym kontekście warto jednak wspomnieć o istnieniu silnego stereotypu „głupiej blondynki”, który został potwierdzony w kilkudziesięciu badaniach. W badaniu Kyle i Mahler (1996) analizowano na przykład życiorys kobiety ubiegającej się o pracę, manipulując kolorem włosów kandydatki. Brunetka wydawała się badanym zdolniejsza i bardziej odpowiednia na dane stanowisko, byli też skłonni zaproponować jej wyższą pensję.

6.3.2. Biologiczne znaczenie preferencji estetycznych względem koloru włosów

Ze względu na to, że włosy niemowląt i dzieci są jaśniejsze niż ich rodziców (Reuer 1977), preferencje mężczyzn wobec kobiet o blond włosach najczęściej wyjaśnia się tym, iż jasne włosy mogłyby być odbierane jako sygnał młodego wieku (Frost 1988, 1989, Ramachandran 1997).

Hipotezę tę potwierdził Sorokowski (2006, 2008), wykazując, że kobiety z blond włosami ocenia się jako młodsze (o prawie 2 lata). Warto jednak zauważyć, iż prezentowane badanym twarze młodych kobiet z ciemnymi włosami, mimo że były oceniane jako nieco starsze od twarzy z blond włosami, nie okazywały się mniej atrakcyjne. Możliwe, że w kontekście potencjału reprodukcyjnego wiek

prezentowanych kobiet był bliski optymalnego (Kenrick i Keefe 1992, Buunk i in. 2001). W jednym z badań blond włosy nie okazały się też atrakcyjniejsze od ciemnych u kobiet powyżej 40 roku życia, przypuszczalnie dlatego, że kojarzyły się badanym z włosami siwymi, które znacznie postarzają twarz

kobiety. (Prawdopodobnie w podobny sposób dałoby się wytłumaczyć wykazane w badaniu Feinmana i Gilla (1978) nieco silniejsze preferencje kobiet, niż mężczyzn, w stosunku do ciemnego koloru włosów - kolor ten może zwiększać postrzeganą dojrzałość mężczyzny)

Wyniki opisanych eksperymentów potwierdziła też analiza liczby kobiet o różnym kolorze włosów zalogowanych na portalu fotka.pl. Wśród kobiet w wieku 18–23 lata znalazło się o 10% mniej blondynek niż w grupie dojrzalszych kobiet (Sorokowski 2008). Prawdopodobnie zatem część kobiet powyżej 23 roku życia, których kolor włosów analizowano w tym badaniu, świadomie utleniła włosy, chcąc obniżyć swój postrzegany wiek.

Do tej pory nie wykazano innych biologicznych różnic między blondynkami a brunetkami. Brak jest badań, które wskazywałyby na przykład na związek jasnych włosów z ilością estrogenu,

zdrowiem kobiety czy jej płodnością. Prawdopodobnie dlatego nie ma silnej presji selekcyjnej premiującej blondynki, a kolor włosów (oczywiście nie uwzględniając siwych włosów), nie jest bardzo znaczącym wyznacznikiem atrakcyjności fizycznej kobiet.

6.4. Biologiczne znaczenie atrakcyjności koloru oczu

Podobnie jak w przypadku koloru włosów i skóry, także barwa tęczówki u człowieka jest cechą zróżnicowaną geograficznie. Istnieją dowody na to, że kolor oczu pozostaje pod kontrolą doboru naturalnego i ma związek z przystosowaniem się organizmów do warunków środowiskowych. Na przykład ciemnobrązowy odcień tęczówki chroni oczy przed szkodliwymi promieniami UV (Dolin 1994, Singh i in. 2004).

6.4.1. Wpływ koloru oczu na dobór płciowy i atrakcyjność

Trudno ocenić, jaki wpływ ma kolor oczu na wybór partnera, ponieważ wyniki badań na ten temat są niespójne i przeprowadzone na dość małych próbach. Porównywanie uzyskanych wyników jest też problematyczne ze względu na to, że badania te zostały przeprowadzone w różnych

populacjach, często w odstępie kilkudziesięciu lat. Chociaż Willoughby (1933) uważał, że zachodzi kojarzenie wybiórcze dodatnie pod względem koloru oczu partnerów, w dalszych badaniach zależność ta okazała się nieistotna lub bardzo słaba (Beckman 1962, Thiessen i in. 1997, Laeng i in. 2007). Co więcej, w badaniu Hasstedta (1995) wykazano zależność odwrotną, tzn. ludzie dobierali się raczej na zasadzie przeciwnych kolorów oczu. Natomiast Little ze współpracownikami (2003) oraz Wilson i

Barrett (1987) wykazali, że dobrym prognostykiem koloru oczu u partnera może być kolor oczu rodzica płci przeciwnej.

Rozważania dotyczące wpływu koloru oczu na atrakcyjność człowieka ograniczają się właściwie do kilku badań. Prawdziwość opinii, że to niebieskie oczy są najatrakcyjniejsze, potwierdzili

częściowo Laeng i współpracownicy (2007). Poprosili oni badanych o ocenę atrakcyjności tych samych twarzy o różnym kolorze oczu (kolor niebieski i kolor brązowy). Chociaż nie zaobserwowano dużych różnic w ocenie atrakcyjności, niebieskoocy mężczyźni za nieco atrakcyjniejsze uznawali kobiety o niebieskich oczach. W kolejnym badaniu (Laeng i in. 2007)

poproszono grupę blisko 500 osób o określenie własnego koloru oczu, koloru oczu partnera, a także wcześniejszych partnerów oraz koloru oczu rodziców. Także to badanie potwierdziło wcześniej uzyskane wyniki. Partnerzy o podobnym kolorze oczu dobierali się w pary częściej, niż mogłoby to wynikać z rozkładu losowego.

Zjawisko to nasilało się w szczególności w parach, w których występował niebieskooki mężczyzna.

Nieco wcześniej Russell (2003) wykazał, że zwiększanie kontrastu na twarzy (m.in. przez przyciemnianie oczu) podwyższa atrakcyjność twarzy kobiecej a zmniejsza męskiej. Jednak liczba zmiennych, którymi manipulował autor badania, znacznie utrudnia ich interpretację. Natomiast

Feinman i Gill (1978) badali metodą kwestionariuszową preferencje amerykańskich studentów wobec koloru oczu. Nieco większa liczba mężczyzn niż kobiet deklarowała preferencje względem

jaśniejszego koloru oczu, natomiast większej liczbie kobiet niż mężczyzn podobały się oczy ciemnego koloru. Zaobserwowano także różnice związane z deklarowaną niechęcią do określonego koloru oczu.

Prawie dwukrotnie większej liczbie mężczyzn (40%) niż kobiet (24%) nie podobały się ciemne oczy.

Z kolei 33% kobiet wskazywało na jasnoniebieskie oczy jako najmniej atrakcyjne, podczas gdy podobna proporcja u mężczyzn wynosiła tyko 15%. Taki rozkład preferencji może mieć związek z podobną jak w przypadku włosów i skóry atrakcyjnością kobiet o jaśniejszej pigmentacji, ale może też wynikać z wybiórczego kojarzenia się zgodnego z wynikami Laeng i współpracowników (2007).

Wystarczyłoby, że około 20% mężczyzn badanych przez Feinmana i Gilla (1978) miało niebieskie oczy, aby uzyskane różnice między badanymi różnej płci wytłumaczyć w kontekście preferencji niebieskookich mężczyzn względem niebieskookich kobiet.

6.4.2. Biologiczne znaczenie preferencji estetycznych względem koloru oczu

Dlaczego niebieskookim mężczyznom podobają się kobiety o tym samym kolorze oczu? Laeng i inni (2007) sądzą, że może mieć to związek z przywiązywaniem przez mężczyzn dużej wagi do

„pewności ojcostwa” (Daly i Wilson 1982). Obawa mężczyzn przed wychowywaniem nie swoich dzieci nie jest bezpodstawna, ponieważ wiele badań wskazuje, iż około 10% dzieci pochodzi z

„nieprawego łoża” (Neale i in. 2002). Jaki związek ma z tym kolor oczu? Już na początku XX wieku dowiedziono, że dziedziczenie koloru oczu jest zgodne z prawami dziedziczenia Mendla, a niebieski kolor oczu jest recesywny wobec koloru brązowego (Eiberg i Mohr 1996). A zatem, jeżeli rodzice mają brązowe oczy, ich dzieci mają 75% szansę na oczy brązowe i co najwyżej 25% szansę na oczy w kolorze niebieskim. Natomiast wszystkie dzieci niebieskookich rodziców będą miały oczy koloru niebieskiego. W ten sposób, kolor oka dziecka jest dla niebieskookiego mężczyzny, który ma niebieskooką partnerkę, wiarygodnym wskaźnikiem wierności żony. A zatem spostrzeganie jako atrakcyjnych tych cech kobiety (w tym przypadku niebieskich oczu), które ułatwiają wykrywanie niewierności (ale także zwiększają zaufanie do wiernej partnerki), może być dla mężczyzny cechą adaptatywną, choć oczywiście nie powinno dotyczyć to tych regionów geograficznych, gdzie jasna pigmentacja wiąże się z dużym ryzykiem wystąpienia wielu chorób.

6.5. Warunkowe preferencje estetyczne koloru skóry, włosów i oczu

Ogólna zgodność co do ocen atrakcyjności określonych cech fenotypowych opisanych w tej pracy nie wyklucza międzyosobniczego zróżnicowania w ocenach atrakcyjności. Co więcej, zbadano już znaczenie wielu czynników osobniczych, ekologicznych i społecznych, mających wpływ na ocenę atrakcyjności różnych cech fizycznych u potencjalnego partnera seksualnego. Część z nich zostanie tu opisana.

U niektórych gatunków zwierząt osobniki wybierają partnera ze względu na podobny do własnego fenotyp (Petrie i in. 1999). Różnorodne dane potwierdzają, iż podobne zjawisko występuje także u ludzi (Buss 1985, Hinsz 1989). Udowodniono, że ludzie wybierają partnera podobnego do siebie znacznie częściej, niż mogłoby to wynikać z rozkładu losowego (Hill i in. 1976), co przynosi osobnikom pewne korzyści genetyczne (Rushton 1988, Thiessen i Gregg 1980). Jeśli chodzi o kolor oczu, to kojarzenie wybiórcze dodatnie (ang. positive assortative mating) wykryto jedynie w badaniach Willoughby’ego (1933) oraz Laenga i współpracowników (2007). W badaniach Hasstedta (1995) zależności takiej jednak nie wykryto. Nie ma natomiast wiarygodnych badań, które w

kontekście opisywanych w tym rozdziale wyznaczników atrakcyjności wspierałyby hipotezę, że ludzie preferują partnerów o odmiennym fenotypie, aby zwiększyć heterozygotyczność potomstwa.

Natomiast w kilku badaniach dotyczących koloru skóry, włosów i oczu wykazano, iż na ludzkie preferencje estetyczne mogą wpływać cechy morfologiczne rodziców. Wilson i Barrett (1987)

wykazali, że kobiety częściej wybierają partnerów, których kolor oczu jest zbliżony do koloru oczu ich ojców niż matek. Little i inni (2003) potwierdzili ten wynik i wykazali, iż najlepszym

prognostykiem koloru oczu u partnera jest kolor oczu rodzica przeciwnej płci (czyli matek dla synów, ojców dla córek). Jeśli chodzi o włosy, najlepszym predykatorem koloru włosów partnera jest kolor włosów matki (zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn). Dość trudno przeprowadzić podobne analizy, które dotyczyłyby atrakcyjności koloru skóry. W jednym z badań (Jedlicka 1980) wykazano jednak, iż dzieci mieszanych rasowo małżeństw częściej poślubiały osobę o kolorze skóry podobnym do rodzica przeciwnej płci. Mimo iż wynik ten został zinterpretowany w kontekście teorii psychoanalitycznych, równie dobrze można go wyjaśnić jako przykład wdrukowania (ang. imprinting). Podsumowując, w kwestii koloru oczu, włosów i skóry ludzie preferują partnerów raczej podobnych do swoich rodziców (przeważnie przeciwnej płci) (Jedlicka 1980, Wilson i Barrett 1987, Little i in. 2003) niż podobnych do siebie.

6.6. Biologiczne znaczenie atrakcyjności fryzury u kobiet

6.6.1. Długość włosów a atrakcyjność kobiety

Włosy mogą pełnić rolę wabika przyciągającego osobniki przeciwnej płci, nie tylko z powodu ich koloru. Uzyskane wyniki wskazują, że długie i zdrowe włosy pozytywnie wpływają na ocenę kobiecej atrakcyjności (Hinsz i in. 2001, Cunningham i Shamblen 2003, Mesko i Bereczkei 2003, Boynton 2008). Na przykład, w serii badań Mesko i Bereczkei (2003), które polegały na

prezentowaniu mężczyznom kobiecych twarzy o różnych fryzurach, wykazano, że dłuższe włosy (lub o średniej długości) postrzegane były jako atrakcyjniejsze niż krótkie. Kobiety o dłuższych włosach były też przez badanych wyżej oceniane na skalach zdrowia i kobiecości. Co ciekawe, długie włosy szczególnie podwyższały urodę mniej atrakcyjnych kobiecych twarzy. Mesko i Bereczkei (2003) sądzą, że może to być wynikiem częściowego zamaskowania niekorzystnych (męskich) rysów twarzy u mało atrakcyjnych kobiet. Wyniki te potwierdził Hinsz i współpracownicy (2001), którzy także uzyskali dane świadczące o tym, że najbardziej atrakcyjne u kobiet są długie włosy.

Część badaczy opisała też wpływ ułożenia włosów na postrzeganie atrakcyjności kobiet.

Wydaje się, że kobiety ze starannie stylizowanymi fryzurami są oceniane jako bardziej atrakcyjne (Cunningham i Shamblen 2003) i godne zaufania niż kobiety niestarannie uczesane (Graham i Jouhar 1981).

6.6.2. Biologiczne znaczenie preferencji estetycznych względem długości włosów

Włosy na głowie są kosztowne dla organizmu człowieka (ich wzrost i utrzymanie wymaga dodatkowych nakładów energetycznych) (Dawber i in. 1998). A zatem długie i zdrowe włosy mogą być sygnałem wysokiej jakości biologicznej organizmu, który jest w stanie takie włosy utrzymać.

Hipoteza ta została potwierdzona w badaniach Hinsza, Matza i Panience (2001), którzy wykazali, iż włosy informują o wieku kobiety, a ich wygląd jest wiarygodnym wskaźnikiem zdrowia. Badacze zebrali próbki włosów od ponad dwustu kobiet w wieku 13–73 lat. Okazało się, że młodsze kobiety miały dłuższe włosy niż starsze kobiety. Ponadto atrakcyjniejsze i zdrowsze włosy (ocena

kosmetyczek) należały do zdrowszych kobiet. Wyniki te są oczywiste w kontekście innych badań, mówiących o związku między jakością włosów a zdrowiem osobnika. Powtarzające się niedobory żelaza, cynku, miedzi, białka oraz witaminy A i E znacznie obniżają jakość włosów. Poza tym w czasie choroby „reglamentację” składników odżywczych organizm rozpoczyna właśnie od włosów (Dawber i in. 1998). Niestety, w badaniu Hinsza i współpracowników (2001) nie pokazano, w jakim stopniu za jakość włosów odpowiadało starzenie się. Mimo to, prezentowane wyniki (Hinsz i in. 2001, Mesko i Bereczkei 2003) potwierdzają hipotezę, iż długość i struktura włosa to bardzo istotny

wyznacznik zdrowia i wieku kobiety.

Istnieją też inne hipotezy, tłumaczące męskie preferencje wobec kobiet o długich włosach.

Grammer i współpracownicy (2002) przypuszczają, że mężczyźni preferują u kobiet długie włosy, ponieważ zapewniają one większą powierzchnię dla dystrybucji feromonów. Natomiast Boynton (2008) sądzi, iż kobiety o dłuższych włosach są oceniane jako bardziej dostępne seksualnie, a

dostępność ta, wedle niektórych badań (Sorokowski 2005) może wpłynąć na zwiększenie postrzeganej atrakcyjności fizycznej kobiety. Koncepcja ta jest zgodna z występującym w wielu kulturach

zwyczajem zasłaniania czy nawet obcinania włosów u mężatek (długie włosy u kobiet uznawane są za prowokujące seksualnie).

6.7. Biologiczne znaczenie atrakcyjności włosów u mężczyzn

6.7.1. Atrakcyjność włosów u mężczyzn

Fryzura, jak się wydaje, nie ma tak istotnego znaczenia dla oceny atrakcyjności mężczyzn, jak jest w przypadku kobiet. Badacze sprecyzowali jednak, jak na postrzeganie mężczyzny wpływa długość jego włosów. Krótkie włosy są oceniane w kulturze zachodniej jako wysoce męskie (Pancer i Meindl 1978). Mimo braku dalszych badań na ten temat oraz pewnych krótkoterminowych

przeciwnych trendów, wydaje się, iż niewiele się pod tym względem zmieniło. Zauważmy jednak, że związek krótkich włosów z męskością nie jest już tak oczywisty poza kulturą zachodnią, na przykład u rdzennych mieszkańców Ameryki Południowej. Mimo że bardzo krótkie włosy (przynajmniej w kulturze zachodniej) wydają się męskie, to łysina może wywoływać odmienne wrażenie. We

wszystkich dotychczas przeprowadzonych badaniach łysina znacznie obniżała atrakcyjność fizyczną mężczyzny (Roll i Verinis 1971, Cash 1990, Muscarella i Cunningham 1996, Henss 2001).

6.7.2. Biologiczne znaczenie preferencji estetycznych względem włosów u mężczyzn

Cunningham i Shamblen (2003) sądzą, że zadbane i ułożone włosy zwiększają atrakcyjność mężczyzny, a poprzez swoją kosztowność i trudność w utrzymaniu, podobnie jak krawaty, drogie zegarki itp. mogą kojarzyć się z wysokim statusem społeczno-ekonomicznym. Jak zauważył Synott (1987), włosy dla niektórych mężczyzn mogą być także wyznacznikiem przynależności do grup społecznych lub wyznawania określonej ideologii (jak u skinów, anarchistów itp.).

Istnieją dane pozwalające ocenić, jak łysina wpływa na postrzeganie mężczyzn. Uważa się, że męska łysina mogła rozwinąć się jako sygnał ustępstwa, wskazujący na to, że mężczyzna zdobył życiowe doświadczenie i mądrość, ale nie jest już bardzo aktywny na rynku matrymonialnym (przegląd: Henss 2001). Analiza wyników kilku bardzo podobnie przeprowadzonych badań potwierdza to przypuszczenie. Łysina, a także siwe włosy obniżają ocenę męskości, siły, agresji i potencji seksualnej mężczyzny, ale z drugiej strony, dodając mu nieco lat, podwyższają jednocześnie ocenę jego dojrzałości, a nawet inteligencji (Roll i Verinis 1971, Cash 1990, Muscarella i Cunningham 1996, Henss 2001). Jednak mimo że część powiązanych przez badanych z łysiną cech jest ceniona przez kobiety, które do związku poszukują dojrzałych i starszych od siebie partnerów (Kenrick i Keefe 1992, Buunk i in. 2001), wyniki badań dowodzą, iż łysina znacznie obniża atrakcyjność fizyczną mężczyzny (Roll i Verinis 1971, Cash 1990, Muscarella i Cunningham 1996, Henss 2001). Między

innymi te ustalenia skłaniają część biologów (np. Wall 2002) do zdecydowanego sprzeciwu wobec traktowania łysiny jako cechy adaptacyjnej.

6.8. Biologiczne znaczenie atrakcyjności zarostu twarzy u mężczyzn

6.8.1. Atrakcyjność zarostu twarzy u mężczyzn

Wyniki badań nad wpływem męskiego zarostu na atrakcyjność fizyczną mężczyzny nie są jednoznaczne, nawet jeśli przeprowadzono je na podobnej populacji i w podobnym okresie (Pancer i Meindl 1978, Feinman i Gill, 1978), i prawdopodobnie silnie zależą od wielu czynników

ekologicznych i społecznych. Nieco więcej danych przemawia za tym, że przynajmniej w populacji zachodniej atrakcyjniejsi są mężczyźni nieposiadający brody lub wąsów (Cuningham i in. 1990, Muscarella i Cunningham 1996). Już jednak niewielki, kilkudniowy zarost był oceniany jako atrakcyjny (Cuningham i in. 1990, Neave i Shields 2008). Najbardziej rzetelne badania zostały przeprowadzone przez Neave’a i Shieldsa (2008). Po pierwsze, ich wyniki są uśrednioną oceną kilku prezentowanych twarzy, po drugie badacze ci prezentowali badanym 5 bodźców ze zróżnicowanym męskim zarostem (w przeciwieństwie do wcześniejszych badań, w których pokazywano przeważnie twarz „bez brody” i „z brodą”). W badaniach tych, jak już wspominano, najatrakcyjniejszy okazał się lekki zarost – twarz numer 2 na rycinie 6.4.

tu wstawić rycinę 6.4.

Opisywane preferencje jednak nie muszą być stałe i niewykluczone, że w dużym stopniu zależą od mody panującej w danym okresie. Potwierdzałyby to na przykład badania Robinsona (1976), który analizował modę dotyczącą ubrań, ale także męskiego owłosienia na podstawie zdjęć z lat 1842–1971 ukazujących się w „Illustrated London News” i wykazał, że gusta dotyczące męskiego zarostu

znacznie zmieniają się na przestrzeni lat. Ciekawą analizę przeprowadził także Barber (2001), który dowiódł, że brody bardziej podobają się kobietom w czasach zwiększonej męskiej konkurencji.

Natomiast w okresach, gdy liczba mężczyzn w populacji jest mniejsza od liczby kobiet, preferują mężczyzn ogolonych.

6.8.2. Biologiczne znaczenie preferencji estetycznych względem męskiego zarostu

Według Cunninghama i Shamblena (2003) jedną z przyczyn atrakcyjności męskiego zarostu jest fakt, że uwypukla on wielkość podbródka i szczęki, a więc sygnalizuje dojrzałość płciową mężczyzny i prezentuje jego męskość. W kilku badaniach wykazano, iż mężczyźni z brodami lub nieogoleni są generalnie postrzegani jako bardziej dominujący, silni, męscy, agresywni, mniej zrównoważeni emocjonalnie (Kenny i Fletner 1973, Pellegrini 1973, Wood 1986, Terry i Krantz 1993, Muscarella i Cunningham 1996), a nawet starsi (Wogalter i Hosie 1989, Muscarella i Cunningham 1996, Neave i Shields 2008). Jest to dość oczywiste w kontekście tego, iż zarost jest jednym z wyznaczników poziomu testosteronu, który wpływa na męską dominację i agresywność (VanGoozen i in. 1995).

Barber (2001) oraz Cunningham i Shamblen (2003) przypuszczają, że męskie owłosienie na twarzy wyewoluowało, aby ułatwiać wewnątrzpłciowe współzawodnictwo między innymi poprzez maskowanie ekspresji emocjonalnej na męskiej twarzy. Taka interpretacja ciekawych wyników Barbera (2001) wydaje się jednak błędna. Nie jest jasne, dlaczego mężczyźni mieliby rezygnować z będącej ich atutem brody (co zakłada Barber) w okresach, kiedy na rynku matrymonialnym jest ich mniej niż kobiet. Dużo bardziej prawdopodobna wydaje się hipoteza, że posiadanie zarostu – będącego prawdopodobnie sygnałem męskości, dominacji i agresywności – jest znacznie bardziej adaptatywne (a tym samym postrzegane jako atrakcyjne) w czasach zwiększonej rywalizacji wewnątrzpłciowej niż w czasach pokoju i swobodnego dostępu do partnerek.

Broda mogłaby być też wskaźnikiem ogólnej biologicznej jakości mężczyzny (Thornhill i Gangestad 1993). Co więcej, będąc wyznacznikiem poziomu testosteronu, mogłaby pełnić rolę handicapu (Zahavi 1975). Nie jest to jednak oczywiste – opinie na temat hipotezy mówiącej o tym, że poziom testosteronu, a zatem wszelkie jego wskaźniki, mogą być prezentowane jako handicap (np.

Folstad i Skarstein 1997), są bardzo podzielone. Także Barber (1995) krytykuje koncepcję, że broda jest wskaźnikiem dobrych genów mężczyzny, i podaje kilka przekonujących argumentów, m.in.

kulturowe zróżnicowanie preferencji wobec brody. Wydaje się zatem, że za mało jest danych, aby uznać, iż broda stanowi jeden z sygnałów jakości genetycznej mężczyzny.

6.9. Biologiczne znaczenie atrakcyjności owłosienia ciała u mężczyzn

6.9.1. Atrakcyjność owłosienia męskiego ciała

Owłosienie ciała człowieka jest inne niż u pozostałych naczelnych (Post i in. 1975). W procesie ewolucji człowiek stał się niemal nagi (Schwarz i Rosenbaum 1981), co znacznie ułatwiło mu

termoregulację (Wheeler 1996). Mężczyźni jednak nadal mają na ciele widoczny zarost. Niewiele jest badań dotyczących wpływu owłosienia ciała mężczyzny na postrzeganie jego atrakcyjności (Dixson i in. 2003, Dixson i in. 2007a, 2007b, w druku). Dixson i współpracownicy (2003) wykazali, że

brytyjskim kobietom nieco bardziej podoba się męski tułów lekko lub mocno owłosiony niż

nieowłosiony (ryc. 6.5.). Podobne wyniki uzyskano w badaniach w Kamerunie (Dixson i in. 2007a), ale w Chinach najatrakcyjniejsze okazały się sylwetki nieowłosione (Dixson i in. 2007b).

tu wstawić rycinę 6.5.

Dixson (2003) stawia hipotezę, iż owłosienie klatki piersiowej może być sygnałem męskiej dojrzałości. Należy jednak zaznaczyć, że stwierdzone w badaniach różnice w ocenach atrakcyjności owłosionych i nieowłosionych męskich klatek piersiowych nie były zbyt duże. Nie sprawdzono też, czy owłosienie mężczyzny wpływa na ocenę jego wieku.

Prezentowane preferencje wydają się silnie zależne od kultury. Atrakcyjność owłosienia męskiego tułowia jest prawdopodobnie związana z tym, jak silnie owłosieni są mężczyźni w badanej populacji. Nie można też wykluczyć wpływu mody na opisywane preferencje. Współczesna

popkultura kreuje model pozbawionego włosów na klatce piersiowej i pod pachami mężczyzny. Ma to wpływ na zachowania i preferencje młodzieży. Na przykład Boroughs i współpracownicy (2005) wykazali, iż 63% mężczyzn studiujących na jednym z uniwersytetów na Florydzie depiluje klatkę piersiową i pachy.

Jak powszechnie wiadomo, za rozwój widocznego owłosienia na twarzy czy ciele mężczyzny odpowiedzialne są androgeny (męskie hormony płciowe). Dlatego też należy wspomnieć, iż podobne owłosienie u kobiet (na przykład na twarzy) jest wyjątkowo nieatrakcyjne (Fink i in. 2001), będąc sygnałem anomalii i zaburzeń gospodarki hormonalnej.

6.10. Podsumowanie

W rozdziale tym zaprezentowano wyniki badań dotyczące atrakcyjności koloru skóry, włosów i oczu człowieka oraz jego owłosienia. Istnieje wiele powodów biologicznych, dla których omawiane tu cechy fenotypu człowieka uznawane są za atrakcyjne. Cechy te mogą być sygnałem wieku, płodności i zdrowia osobnika, zwiększają prawdopodobieństwo oceny ojcostwa (niebieskie oczy u kobiet), lub są

kształtowane przez biologiczny mechanizm wdrukowania (kolor włosów, skóry i oczu). Jest zatem więcej niż prawdopodobne, że ludzkie preferencje wobec owłosienia i określonej pigmentacji mają w dużej części podłoże biologiczne.

Należy jednak pamiętać o ograniczeniach prezentowanych wyników badań. Problemem jest przede wszystkim ich mała liczba oraz to, że przeprowadzone zostały głównie na społeczeństwach zachodnich. Utrudnia to wnioskowanie o uniwersalizmie uzyskanych preferencji, w szczególności w badaniach nad atrakcyjnością koloru (skóry, włosów i oczu), na który silnie oddziałuje presja doboru naturalnego.

Podziękowania

Za wszelkie uwagi dziękuję B. Pawłowskiemu i J. Strzałce. Za udostępnienie praw autorskich do ilustracji wykorzystanych w tym rozdziale dziękuję J. Szymańczyk, B. Finkowi i N. Neave’owi. W czasie pracy nad tym rozdziałem autora wspierała Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej.

6.11. Bibliografia

Asher, S. R. and V. L. Allen. 1969. Racial preference and social comparison processes. Journal of Social Issues 25: 157–166.

Aoki, K. 2002. Sexual selection as a cause of human skin colour variation: Darwin's hypothesis revisited. Annals of Human Biology 29: 589–608.

Barber, N. 1995. The evolutionary psychology of psychical attractiveness: Sexual selection and human morphology. Ethology and Sociobiology 16: 395–424.

Barber, N. 2001. Moustache fashion covaries with a good marriage market for women. Journal of Nonverbal Behavior 25: 261–272.

Barsh, G. S. 1996. The genetics of pigmentation: from fancy genes to complex traits. Trends in Genetic 12: 299–305.

Beckman, L. 1962. Assortative mating in man. Eugenic Review 54: 63–67.

Blount, J. D., N. B. Metcalfe, T. R. Birkhead and P. F. Surai. 2003. Carotenoid modulation of immune function and sexual attractiveness in zebra finches. Science 300: 125–127.

Boroughs, M., G. Cafri and J. K. Thompson. 2005. Male body depilation: prevalence and associated features of body hair removal. Sex Roles 52: 637–644.

Boynton, M. 2008. What Rapunzel and lady Godiva have in common: using hair length as a cue for sexual availability. Prezentacja podczas 6th SPSP Evolutionary Psychology Pre-Conference, 7.02.2008, Albuquerque, USA.

Buss, D. M. 1985. Human mate selection. American Scientist 73: 47–51.

Buunk, B. P., P. Dijkstra, D. T. Kenrick and A. Warntjes. 2001. Age preferences for mates as related to gender, own age, and involvement level. Evolution and Human Behavior 22: 241–250.

Cash, T.F. 1990. Losing Hair, Losing Points? The effects of male pattern baldness on social impression formation. Journal of Applied Social Psychology 20: 154–167.

Cavanaugh, S. (w druku). The effects of stereotyping by hair color on self esteem.

Clark, K. B. and M. P. Clark. 1958. Racial identification and preference in Negro children. In: E. E.

Maccoby, T. M. Newcomb and E. L. Hartley (Eds.) Readings in social psychology. Holt, Rinehart and Winston, New York.

Cunningham, M. R., A. P. Barbee and C. L. Pike. 1990. What do women want? Facialmetric

assessment of multiple motives in the perception of male facial physical attractiveness. Journal of Personality and Social Psychology 59: 61–72.

Cunningham, M. R. and S. R. Shamblen S.R. 2003. Beyond nature versus culture: A multiple fitness analysis of variations in grooming. In: E. Voland and K. Grammer (Eds.) Evolutionary

Aesthetics. Springer, Berlin.

Daly, M. and M. Wilson. 1982. Whom are newborn babies said to resemble? Ethology and Sociobiology 3: 69–78.

Darwin, C. 1871. The descent of man and selection in relation to sex. John Murray, Londyn.

Dawber, R. P., D. de Berker and F. Wojnarowska. 1998. Disorders of hair. In: R. H. Champion, J. L.

Burton, D. A. Burns and S. M. Breathnach (Eds.) Textbook of dermatology (pp. 2869–2913).

Blackwell, Oxford.

Dixson, A. F., G. Halliwell, R. East, P. Wignarajah and M. J. Anderson. 2003. Masculine somatotype and hirsuteness as determinants of sexual attractiveness to women. Archives of Sexual Behavior 32: 29–39.

Dixson, B. J., A. F. Dixson, P. J. Bishop and A. Parish. (w druku) Human physique and sexual attractiveness in men and women: A New Zealand – U. S. comparative study. Archives of Sexual Behavior.

Dixson, B.J., A. F. Dixson, B. Morgan and M. J. Anderson. 2007a. Human physique and sexual attractiveness: sexual preferences of men and women in Bakossiland, Cameroon. Archives of Sexual Behavior 36: 369–375.

Dixson, B. J., A. F. Dixson, B. Li and M. J. Anderson. 2007b. Studies of human physique and sexual attractiveness: sexual preferences of men and women in China. American Journal of Human Biology 19: 88–95.

Dolin, P. J. 1994. Ultraviolet radiation and cataract: a review of the epidemiological evidence. British Journal of Ophthalmology 78: 478–482.

Dupanloup, I., L. Pereira, G. Bertorelle, F. Calafell, M. J. Prata, A. Amorim and G. Barbujani. 2003. A recent shift from polygyny to monogamy in humans is suggested by the analysis of worldwide Y-chromosome diversity. Journal of Molecular Evolution 57: 85–97.

Eckes, L. K. 1980. Ethnic variation in congenital pigmentation anomalies. Hautarzt 31: 531–539.

Eiberg, H. and J. Mohr. 1996. Assignment of genes coding for brown eye colour (BEY2) and brown hair colour (HCL3) on Chromosome 15q. European Journal of Human Genetics 4: 237–241.

Elliot, A. J. and D. Niesta. 2008. Romantic red: Red enhances men’s attraction to women. Journal of Personality and Social Psychology 95: 1150–1164.

Feinman, S. and G. W. Gill. 1977. Female’s response to male’s beardedness. Perceptual and Motor Skills 44: 533–534.

Feinman, S. and G. W. Gill. 1978. Sex differences in physical attractiveness preferences. Journal of Social Psychology 105: 43–52.

Fink, B., K. Grammer and P. J. Matts. 2006. Visible skin color distribution plays a role in the

perception of age, attractiveness, and health in female faces. Evolution and Human Behavior 27:

433–442.

Fink, B., K. Grammer and R. Thornhill. 2001. Human (Homo sapiens) facial attractiveness in relation to skin texture and color. Journal of Comparative Psychology 115: 92–99.

Fink, B. and N. Neave. 2005. The biology of facial beauty. International Journal of Cosmetics Sciences 27: 317–325.

Folstad, I. and F. Skarstein. 1997. Is male germ line control creating avenues for female choice?

Behavioral Ecology 8: 109–112.

Frost, P. 1988. Human skin color: a possible relationship between its sexual dimorphism and its social perception. Perspectives in Biology and Medicine 32: 38–59.

Frost, P. 1989. Human skin color: The sexual differentiation of it’s social perception. Mankind Quarterly 30: 3–16.

Frost, P. 1994. Preference for darker faces in photographs at different phases of the menstrual cycle:

Preliminary assessment of evidence for a hormonal relationship. Perceptual and Motor Skills 79: 507–514.

Frost, P. 2005. Fair women, dark men. The forgotten roots of color prejudice. Cybereditions, Christchurch.

Frost, P. 2006. European hair and eye color: A case of frequency-dependent sexual selection?

Evolution and Human Behavior 27: 85–103.

Frost, P. 2007. Human skin-color sexual dimorphism: a test of the sexual selection hypothesis.

American Journal of Physical Anthropology 133: 779–780.

Garn, S. M., S. Selby and Crawford M. R. 1956. Skin reflectance studies in children and adults.

American Journal of Physical Anthropology 14: 101–117.

Graham, J. A. and A. J. Jouhar. 1981. The effects of cosmetics on person perception. International Journal of Cosmetic Science 3: 199–210.

Grammer, K., B. Fink, A. Juette, G. Runzal and R. Thornhill. 2002. Female faces and bodies: N- dimensional feature space and attractiveness. In: G. Rhodes and L. Zebrowitz (Eds.). Facial attractiveness: Evolutionary, cognitive, and social perspectives. Ablex Publishing, New York.

Hasstedt, S. J. 1995. Phenotypic assortative mating in segregation analysis. Genetic Epidemiology 12:

109–127.

Henss, R. 2001. Social perceptions of male pattern baldness: a review. Dermatology and Psychosomatics 2: 63–71.

Hill, C. T., Z. Rubin and L. A. Peplau. 1976. Breakups before marriage: the end of 103 affairs.

Journal of Social Issues 32: 147–168.

Hinsz, V. B. 1989. Facial resemblance in engaged and married couples. Journal of Social and Personal Relationships 6: 223–229.

Hinsz, V. B., C. D. Matz and R. A. Panience. 2001. Does women’s hair signal reproductive potential?

Journal of Experimental Social Psychology 37: 167–172.

Hughes, K. A., L. Du, F. H. Rodd and D. N. Reznick. 1999. Familiarity leads to female mate preference for novel males in the guppy, Poecilia reticulata. Animal Behaviour 58: 907–916.

Hulse, F. S. 1967. Selection for skin color among Japanese. American Journal of Physical Anthropology 27: 143–159.

Ihara, Y. and K. Aoki. 1999. Sexual selection by male choice in monogamous and polygynous humans. Theoretical Population Biology 55: 77–93.

Jablonski, N. G. and G. Chaplin. 2000. The evolution of skin coloration. Journal of Human Evolution 39: 57–106.

Jedlicka, D. 1980. A test of the psychoanalytic theory of mate selection. Journal of Social Psychology 112: 295–299.

Jones, D. 1997. An evolutionary perspective on physical attractiveness. Evolutionary Anthropology 5:

97–109.

Jones, B. C., A. C. Little, D. M. Burt and D. I. Perrett. 2004. When facial attractiveness is only skin deep. Perception 33: 569–576.

Kenny, C. T. and D. Fletcher. 1973. Effects of beardedness on person perception. Perceptual and Motor Skills 37: 413–414.

Kenrick, D. T. and R. C. Keefe. 1992. Age preferences in mates reflect sex differences in reproductive strategies. Behavioral and Brain Sciences 15: 75–133.

Knapp, R. 1998. Living in color: enhancing your appearance with color. Lighthouse Publishing Group, New York.

Kyle, D. J. and H. I. M. Mahler. 1996. The effects of hair color and cosmetic use on perceptions of a female's ability. Psychology of Women Quarterly 20: 447–455.

Laeng, B., R. Mathisen and J.A. Johnsen. 2007. Why do blue-eyed men prefer women with the same eye color? Behavioral Ecology and Sociobiology 61: 371–384.

Little, A. C., I. S. Penton-Voak, D. M. Burt and D. I. Perrett. 2003. Investigating an imprinting-like phenomenon in humans partners and opposite-sex parents have similar hair and eye colour.

Evolution and Human Behavior 24: 43–51.

Loomis, W. F. 1967. Skin-pigment regulation of vitamin-D biosynthesis in man. Science 157: 501–

506.

Lynn, M., B. A. Shurgot. 1984. Responses to Lonely Hearts Advertisements: Effect of reported physical attractiveness, physique and coloration. Personality and Social Psychology Bulletin 10: 349–357

Mackintosh, J. A. 2001. The antimicrobial properties of melanocytes, melanosomes and melanin and the evolution of black skin. Journal of Theoretical Biology 211: 101–113.

Madrigal, L. and W. Kelly. 2007a. Human skin-color sexual dimorphism: a test of the sexual selection hypothesis. American Journal of Physical Anthropology 129: 470–482.

Madrigal, L. and W. Kelly. 2007b. Human skin-color sexual dimorphism: A test of the sexual

selection hypothesis. Reply to Frost. American Journal of Physical Anthropology 133: 780–781.

Mallegni, F. and P.F. Fabbri. 1995. The human skeletal remains from the Upper Paleolithic burials found in Romito Cave (Papasidero, Cosenza, Italy). Bulletin et Memoires de la Societe d’Anthropologie de Paris 7: 99–137.

Matts, P. J., B. Fink, K. Grammer and M. Burquest. 2007. Colour homogeneity and visual perception of age, health and attractiveness of female facial skin. Journal of the American Academy of Dermatology 57: 977–984.

McGraw, K. J. and D. R. Ardia. 2003. Carotenoids, immunocompetence, and the information content of sexual colors: An experimental test. American Naturalist 162: 704–712.

McGraw, K. J., and G. E. Hill. 2000. Differential effects of endoparasitism on the expression of carotenoid- and melanin-based ornamental coloration. Proceedings of the Royal Society of London, B. 267: 1525–1531.

Melosik, Z. 2006. Kryzys męskości w kulturze współczesnej. Impuls, Kraków.

Mesko, N. and T. Bereczkei. 2003. Hairstyles as an adaptive of displaying phenotypic quality. Human Nature 15: 251–270.

Milinski, M. and T.C. Bakker. 1990. Female sticklebacks use male coloration in mate choice and hence avoid parasitized males. Nature 344: 330–333.

Moris, D. 2006. Naga kobieta. Albatros, Warszawa.

Muscarella, F. and M.R. Cunningham. 1996. The evolutionary significance and social perception of male pattern baldness and facial hair. Ethology and Sociobiology 17: 99–117.

Neale, M. C., B. M. Neale and P. F. Sullivan. 2002. Nonpaternity in linkage studies of extremely discordant sib pairs. American Journal of Human Genetics 70: 526–529.

Neave, N. and K. Shields. 2008. The effects of facial hair manipulation on female perceptions of attractiveness, masculinity, and dominance in male faces. Personality and Individual Differences 45: 373–377.

Pancer, S. M. and J. R. Meindl. 1978. Length of hair and beardedness as determinants of personality impression. Perceptual and Motor Skills 46: 1328–1330.

Pavlov, Iu. V. and V. I. Alisievich. 1996. The volumetric density of the hair pigment with different regional affiliations of the inhabitants of Asia, Africa and Latin America. Sud Med Ekspert 39:

37–40.

Pawłowski, B. and G. Jasieńska. 2005. Woman's preferences for sexual dimorphism in height depend on menstrual cycle phase and expected duration of relationship. Biological Psychology 70: 38- 43.

Pawłowski, B. and J. Szymanczyk. 2008. Facial skin colour preferences in white men and women – are relatively lighter women and darker men more attractive? EHBE - The European Human Behaviour and Evolution Conference, Montpellier, Francja (s. 20).

Pellegrini, R. J. 1973. Impressions of the male personality as a function of beardedness. Psychology 10: 29–33.

Petrie, M., A. Krupa and T. Burke. 1999. Peacocks lek with relatives even in the absence of social and environmental cues. Nature 401: 155–157.