Rola inteligencji emocjonalnej w życiu człowieka

Katarzyna Knopp

Rola inteligencji emocjonalnej w

życiu człowieka

Studia Psychologica nr 6, 221-235

2006

Studia Psychologica UKSW 6 (2005) s. 221-236

KATARZYNA KNOPP

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

ROLA INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ W ŻYCIU CZŁOWIEKA The role of emotional intelligence in human life

Abstract

The author makes an attempt to explain connections between emotional intelligence and success in life. The paper is focused on such aspects of hum an life as interpersonal functio­ ning, psychological and physical well-being as well as with success at school and work.

The article presents review of research in which emotional intelligence was conceptu­ alized according to Salovey and Mayer’s model or to “mixed” models.

The empirical data suggest that claims of some researchers who think that emotional intel­ ligence is a fundamental determinant of a life success, seem to be exaggerated. Although high level of emotional intelligence is connected with successful interpersonal relationships, success in school and work and general well-being, correlation coefficients are lower than expected.

1. W PRO W A DZEN IE

W ostatnich latach badacze coraz częściej zaczynają szerzej pojmować inteli­ gencję, w zakres której włączają kolejne cechy czy też kategorie. Świadectwem takiego spojrzenia są koncepcje inteligencji em ocjonalnej, które próbują w nowy sposób odpowiedzieć n a pytania o związki między inteligencją a sukcesam i ży­ ciowymi i zawodowymi.

Termin „inteligencja emocjonalna” pojawił się w psychologii stosunkowo niedaw­ no, lecz w krótkim czasie zyskał dużą popularność. Pierwszą znaczącą pracą poświę­ coną tej tematyce był artykuł Saloveya i M ayera pt. Emotional intelligence, który ukazał się w 1990 r. Jednakże książką, dzięki której koncepcja inteligencji emocjo­ nalnej została przedstawiona nie tylko środowisku naukowemu, ale także szerokiej rzeszy czytelników na całym świecie, był wydany w 1995 r. bestseller D aniela Gole- mana. O d tego czasu pojęcie „inteligencja em ocjonalna” zrobiło swoistą karierę - stało się tem atem nie tylko programów telewizyjnych, artykułów prasowych i popu­ larnych poradników (np. Cooper, Sawaf, 2000; Elias, Konrad, Hendl, 2000; Shapiro, 1999; Wilks, 1999), ale także coraz większej liczby opracowań i badań naukowych.

W literaturze przedm iotu pojawiło się kilka alternatywnych m odeli inteligen­ cji em ocjonalnej. Najbardziej znane to: m odel naukowy Saloveya i M ayera (1990) oraz m odele popularne G olem ana (1997) i B ar-O na (1997).1 Koncepcja

1 Określenia „model popularny” używam za M ayerem i Saloveyem (1999), dla podkreślenia, że wy­ m ienione koncepcje stworzono w oparciu o wiedzę potoczną, w przeciwieństwie do modelu naukowego stanowiącego podsumowanie badań z zakresu emocji i poznania.

Saloveya i M ayera nazywana jest przez niektórych autorów (por. Jasielska, L e­ opold, 2000; Jaworowska, M atczak, 2001) „m odelem zdolnościowym”, ponieważ zakłada, że inteligencja em ocjonalna to zbiór zdolności umysłowych jednostki. Koncepcje G olem ana i B ar-O na określane zaś są m ianem m odeli mieszanych, bowiem w zakres pojęcia inteligencji em ocjonalnej włączają także inne cechy (głównie motywacyjne), nie będące zdolnościami.

G olem an (1997, 1999) twierdzi, że inteligencja em ocjonalna to odm ienny ro ­ dzaj m ądrości, n a który składają się: samoświadomość, znajom ość własnych uczuć i kierowanie się nimi w celu podejm ow ania zdrowych decyzji życiowych, skuteczne panow anie n ad takim i emocjam i i nastrojam i, jak strach, gniew, d e­ presja, a także zdolność motywacji, zachowanie optymizmu m im o niepow odzeń, em patia oraz um iejętność wczuwania się w sytuacje innych ludzi, nawiązywania oraz utrzymywania z nimi dobrych stosunków.

Bar-O n zaś (1997, 2000) definiuje inteligencję emocjonalną jako „szereg pozapo- znawczych zdolności, kompetencji i umiejętności, które umożliwiają jednostce efek­ tywne radzenie sobie z wymaganiami i naciskami środowiskowymi”. Badacz doko­ nał analizy psychologicznej literatury dotyczącej cech osobowości występujących u osób odnoszących sukces i wyróżnił pięć obszarów funkcjonowania, które są we­ dług niego kom ponentam i inteligencji emocjonalnej i m ają znaczenie dla osiągani sukcesów. Są to: umiejętności intrapersonalne: em ocjonalna samoświadomość, asertywność, samoakceptacja, szacunek do siebie, niezależność i samoaktualizacja; umiejętności interpersonalne: empatia, zdolność do utrzymywania więzi interperso­ nalnych i odpowiedzialność społeczna; zdolności przystosowawcze: elastyczność przystosowawcza, zdolność konfrontowania subiektywnych doświadczeń z rzeczywi­ stością oraz zdolność rozwiązywania problemów; radzenie sobie ze stresem: kontro­ la impulsów i tolerancja na stres; ogólny nastrój: optymizm i poczucie szczęścia.

Jak widać, m odele m ieszane wychodzą daleko poza znaczenie słów „inteligen­ cja” i „em ocje”. M odel zdolności umysłowych Saloveya i M ayera jest praw dopo­ dobnie jedynym, który m ożna określić m ianem m odelu naukowego. Badacze ci definiują inteligencję em ocjonalną jako zbiór takich zdolności umysłowych, jak: zdolność do trafnej percepcji, oceny i ekspresji emocji, zdolność uzyskiwania do ­ stępu do procesów em ocjonalnych i/lub generow ania emocji wtedy, gdy ułatw ia­ ją one procesy myślenia, zdolność do rozum ienia emocji i zrozum ienia wiedzy em ocjonalnej oraz zdolność do takiej regulacji emocji i kontroli em ocjonalnej, k tó ra zapew nia rozwój em ocjonalny i intelektualny (Salovey, M ayer, 1999).

O d chwili, gdy pojęcie inteligencji em ocjonalnej zostało spopularyzowane przez G olem ana, trw ają nieustanne dyskusje na tem at jego znaczenia w progno­ zowaniu sukcesów odnoszonych przez człowieka. A utorzy wydawnictw po p u lar­ nych (np. G olem an, Boyatzis, M cKee, 2002; Sehr, 1999; W urzer, 2002) nie tylko jednogłośnie przyznają inteligencji em ocjonalnej główne miejsce wśród czynni­ ków decydujących o szczęściu i pow odzeniu człowieka, ale niekiedy trak tu ją ją jako rem edium na wszelkie problem y współczesnego świata. Trzeba przyznać, że entuzjazm ten udziela się także niektórym przedstaw icielom świata nauki, któ­ rzy twierdzą, że inteligencja em ocjonalna jest ważnym wyznacznikiem osiągnięć życiowych - szkolnych, zawodowych, społecznych (np. Caruso, Wolfe, 2001; Elias, H u nter, Kress, 2001; M oczydłowska, 2000; Przybyła-Basista, 2000).

N adzieje pokładane w inteligencji em ocjonalnej są tym większe, że inteligen­ cja tradycyjna nie okazała się trafnym predyktorem powodzenia. G ard n er (1995, za: Maye, Salovey, 1999) sugeruje, że przyczynia się ona do osiągnięcia sukce­ sów życiowych tylko w ok. 10-20%, natom iast pozostałych 80% stanow ią inne czynniki, wśród których znaczący udział m a właśnie inteligencja em ocjonalna. Podobnych szacowań dokonuje G olem an (1997).

„M oda” n a inteligencję em ocjonalną zaowocowała w ielom a program am i szkolnymi i społecznymi, których głównym celem jest jej rozwijanie. Zjawisko to określa się m ianem „kształcenia em ocjonalnego” (emotional literacy m ovement). Popularność wspom nianych program ów nie jest zaskakująca, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że - według zapew nień ich twórców - pom agają one popraw ić stosunki z innymi ludźmi, polepszyć efektywność i klim at organizacji, odnieść sukces (M ayer, Cobb, 2000), a naw et uniknąć takich zagrożeń, jak narkom ania, niechciane ciąże czy przem oc (Elias, H un ter, Kress, 2001; G olem an, 1999b).

W tym m iejscu należy jedn ak postawić sobie pytanie, czy m oc inteligencji em ocjonalnej, jako czynnika wpływającego n a ludzkie życie, nie jest przecenia­ na. W chwili obecnej dysponujem y bowiem stosunkowo m ałą liczbą danych em ­ pirycznych dotyczących tego zagadnienia, ponad to wyniki dotychczas przep ro ­ wadzonych b adań nie są jednoznaczne. D odatkow o prace, n a które pow ołują się niektórzy autorzy, np. G olem an (1997, 1999), nie spełniają standardów stawia­ nych badaniom naukowym (M ayer, Cobb, 2000; M ayer, Salovey, Caruso, 2000). N aw et sami twórcy pojęcia inteligencji em ocjonalnej nie podzielają entuzjazm u autorów popularnych i z wielką ostrożnością wypowiadają się n a tem at jej zn a­ czenia w prognozow aniu sukcesów (M ayer, Salovey, Caruso, 2000; Mayer, Cobb, 2000). Z drugiej jedn ak strony, coraz liczniejsze dane wskazują n a istnie­ nie związków między tym typem um iejętności a funkcjonowaniem człowieka na różnych płaszczyznach życia.

2. IN T EL IG E N C JA EM O CJO N A LN A A FU N K CJO N O W A N IE SP O Ł E C Z N E JE D N O S T K I

C iarrochi i jego współpracownicy (Ciarrochi, Chan, C aputi, R oberts, 2001) zaproponow ali ciekawy m odel potencjalnego wpływu inteligencji em ocjonalnej n a życie człowieka (rycina 1), który podkreśla zarów no jej funkcję adaptacyjną, jak i związki z wydarzeniam i i sukcesami życiowymi.

Rycina 1. Potencjalna rola inteligencji emocjonalnej w codziennym życiu (źródło: Ciarrochi i in., 2001).

W spom niani badacze tw ierdzą, że osoby o niskim poziom ie inteligencji em o­ cjonalnej gorzej radzą sobie ze stresującym i wydarzeniam i (strzałka B), reag u­ jąc n a nie bardziej depresyjnie i z większa rozpaczą niż osoby dysponujące wy­ soką inteligencją em ocjonalną, k tó re przyjm ują odpow iednie strategie przysto­ sowawcze. P onadto te drugie p o trafią organizować swoje życie w taki sposób, by doświadczać jak najm niej negatywnych zdarzeń (strzałka A). Lepiej um ieją oni także nawiązywać i utrzymywać satysfakcjonujące relacje z innymi ludźm i (strzałka C).

N ależy je d n a k podkreślić, że w świetle obecnej wiedzy n a te m a t inteligencji em ocjonalnej zaprezentow any wyżej m odel m a jedynie w artość hipotezy, k tó ­ ra wym aga weryfikacji. P o d kreślają to zresztą sami jego autorzy (C iarrochi i in., 2001).

W literaturze przedm iotu znajdujem y wiele dowodów n a to, że sposób, w jaki człowiek doświadcza uczuć, wyraża je i radzi sobie z nimi, m oże wpływać na jego relacje interpersonalne i funkcjonowanie społeczne (por. Eisenberg, Fabes, Lo- soya, 1999). N a przykład D erksen (1998; za: van der Z ee, Thijs, Schakel, 2002) ujawnił pozytywny związek między wynikami uzyskiwanymi w testach inteligen­ cji em ocjonalnej a um iejętnością efektywnego wypoczynku oraz udanymi rela­ cjami przyjacielskimi i rodzinnymi. Van der Z ee, Thijs i Schakel (2002) w swych badaniach także wykazały istnienie związków między inteligencją em ocjonalną a sukcesem społecznym, określanym n a podstaw ie aktywności społecznej oraz kom petencji społecznych. Inne dane empiryczne wskazują, że m łodzi ludzie, którzy charakteryzują się wysokim poziom em inteligencji em ocjonalnej, są mniej niegrzeczni i agresywni, bardziej popularni, lepiej się uczą i podejm ują lepsze decyzje odnośnie do seksu (G olem an, 1997). Z kolei M cCrown, Johnson i Austin (1986; za: van d er Z ee, Thijs, Schakel, 2002) udowodnili, że m łodzi lu­ dzie, którzy m ają problem y społeczne, a naw et kryminalne, charakteryzują się niskimi zdolnościam i w zakresie postrzegania i interpretacji emocji innych ludzi, np. nie są zdolni do interpretow ania emocji wyrażanych n a twarzy.

C harbonneau i Nicol (2002b) badały m łodzież w wieku od 13 do 18 lat, któ ra uczestniczyła w sześciotygodniowym obozie szkolenia wojskowego. W badaniu użyto kw estionariusza Schutte i współpracowników do b adania inteligencji em o­ cjonalnej oraz skali zachow ania członków organizacji stworzonej przez N iehoffa i M oorm ana. Ta ostatnia b ad a pięć rodzajów zachowań: altruizm , uprzejm ość, zachowanie sportowe, świadomość, zalety obywatelskie. B adani wypełniali kwe­ stionariusz Schutte i wsp. w odniesieniu do własnej osoby, zaś skale zachowań organizacyjnych w odniesieniu do innych uczestników obozu. Jak się okazało, osoby o wyższej inteligencji em ocjonalnej były oceniane przez rówieśników jako bardziej altruistyczne i m ające wyższe cnoty obywatelskie (w obu przypadkach współczynnik korelacji wyniósł 0,25).

Dysponujem y już także danymi n a tem at zależności między pewnymi zdolno­ ściami emocjonalnym i a osiąganym statusem społecznym i popularnością. Wyni­ ki niektórych b ad ań dowodzą, ze dzieci um iejące lepiej odczytywać emocje in­ nych ludzi osiągają wyższy status społeczny wśród rówieśników (Cole, Putnam , 1992, za: Saarni, 1999; Erickson, Egeland, Pianta, 1989; za: Saarni, 1999). Z ko­ lei dzieci o wysokim napięciu emocjonalnym , przeżywające silne em ocje nega­

tywne oraz popadające w zm ienne nastroje nie są wśród rówieśników lubiane, a naw et spotykają się z odrzuceniem (Stocker, D unn, 1990; za: Eisenberg, Fa- bes, Losoya, 1999). Zależność między kom petencjam i emocjonalnym i a p o p u ­ larnością potw ierdzają także b ad an ia D odge i Feldm an (1990; za: G olem an, 1997), w których uczniów szkoły średniej poproszono, by skojarzyli emocje, takie jak odraza lub gniew, z odpowiednim wyrazem twarzy. O kazało się, że osoby, które miały niewielu przyjaciół, popełniały znacznie więcej błędów niż osoby cie­ szące się dużą popularnością i lubiane.

W Polsce związek między wynikami uzyskiwanymi w kwestionariuszu IN T E a pozycją socjom etryczną uczniów szkół średnich badały Jaworowska i M atczak (2001). Szczegółowa analiza wyników ujaw niła interesujące prawidłowości. O k a­ zało się bowiem, że osoby wybierane przez kolegów jako najlepiej rozum iejące innych, najbardziej pom ocne, asertywne i popularne, wykazują wyższy poziom inteligencji em ocjonalnej niż osoby w ogóle nie wym ieniane w odpowiedzi na pytania dotyczące tych kwestii. Zależność tak a nie wystąpiła jedynie w przypad­ ku pytania dotyczącego otwartości w wyrażaniu emocji Takie wyniki sugerują ist­ nienie zależności między inteligencją em ocjonalną a pewnymi właściwościami funkcjonow ania interpersonalnego.

B ardzo interesującym zagadnieniem jest zależność między inteligencją em o­ cjonalną a zachow aniam i prospołecznym i. Ponieważ inteligencja em ocjonalna jest pojęciowo związana z em aptią, ta ostatnia zaś z zachow aniam i prospołecz­ nymi, praw dopodobny jest związek inteligencji em ocjonalnej z zachowaniami prospołecznym i. Jego istnienie wydają się potw ierdzać dotychczas uzyskane d a­ ne empiryczne. Trobst, Collins i E m bree (1994; za: C harbonneau, Nicol, 2002b) zaobserwowali korelację między em patią a udzielaniem w sparcia społecznego przez studentów. D ane uzyskane przez R obertsa i Strayera (1996; za: C harb on ­ neau, Nicol, 2002b) potwierdziły zależność między emocjonalnym wglądem i zdolnością do rozpoznaw ania emocji a em patią oraz między em patią a zacho­ waniam i prospołecznym i u dzieci w trzech grupach wiekowych (5, 9 i 13 lat). Z kolei D enham (1986) i Carlo ze współpracownikam i (1991) w dwóch niezależ­ nych od siebie badaniach dowiedli, że istnieje związek między zdolnością małych dzieci do nazywania własnych i cudzych emocji a ich skłonnością do pomocy, współpracy oraz dzielenia się z innymi.

Lopesa, Saloveya i Straus (2003) interesow ała zależność między inteligencją em ocjonalną a spostrzeganą jakością związków interpersonalnych. Badanie przeprow adzone na próbie 103 studentów college’u pokazało, że osoby uzysku­ jące wyższe wyniki w teście inteligencji em ocjonalnej M SC E IT rzadziej zgłaszają negatywne relacje z bliskimi przyjaciółmi (współczynnik korelacji -0,45). P onad ­ to okazało się, że studenci, którzy lepiej um ieją radzić sobie z własnymi em ocja­ mi i efektywnie regulować je, częściej oceniają pozytywnie swe relacje z innymi ludźm i (współczynnik korelacji 0,27), a także są bardziej zadowoleni ze wsparcia udzielanego im przez rodziców (0,22).

C iarrochi, C han i Bajgar (2001) badali związek inteligencji em ocjonalnej z wsparciem społecznym i zadow oleniem z niego u m łodzieży w wieku od 13 do 15 lat. W celu pom iaru inteligencji em ocjonalnej badacze posłużyli się kw estio­ nariuszem Schutte i współpracowników. Rozległość i jakość w sparcia społecz­

nego udzielanego danej osobie przez przyjaciół, rodziców, rodzeństw o oraz dal­ szą rodzinę określana była n a podstaw ie Social Support Q uestionnaire. B adani byli także pytani o to, n a ile uzyskiwane w sparcie społeczne jest dla nich satys­ fakcjonujące. O kazało się, że inteligencja em ocjonalna jest związana z rozległo­ ścią w sparcia społecznego (przyjaciele 0,26; rodzice 0,23; dalsza rodzina 0,36) oraz satysfakcją z niego (0,44). Istotnych statystycznie korelacji nie odnotow a­ no jedynie w przypadku w sparcia udzielanego przez rodzeństwo. Wyniki te nie są zaskakujące, jeśli weźm ie się pod uwagę fakt, że ludzie o wyższym poziom ie inteligencji em ocjonalnej um ieją lepiej nawiązywać i podtrzym ywać bliskie re ­ lacje z innymi, a co za tym idzie m ogą liczyć n a większe i bardziej wartościowe w sparcie społeczne. Tak więc, takie em ocjonalne um iejętności, jak regulow anie i odczytywanie emocji, um ożliw iają uzyskanie lepszego w sparcia społecznego, a to z kolei zwiększa tendencję do poszukiw ania w sparcia w przyszłości (C iarro ­ chi, D ean e, W ilson, Riskwood, 2002). Z kolei osoby m ające niższe kom petencje em ocjonalne niechętnie poszukują pom ocy w swym środowisku, np. wśród członków rodziny, przyjaciół lub nauczycieli, bowiem są zbyt zażenow ane swy­ mi deficytam i em ocjonalnym i, by zwracać się do osób, które znają. Tendencja tak a nie występuje zaś w przypadku pom ocy świadczonej przez profesjonali­ stów, dlatego też częściej szukają w sparcia właśnie u nich (np. psychologów, le­ karzy, pracow ników telefonów zaufania itp.) (C iarrochi, D eane, W ilson, R i­ skwood, 2002; C iarrochi, D ean e, 2001; za: C iarrochi, D eane, W ilson, Riskw o­ od, 2002). B rak um iejętności dostrzegania i identyfikow ania emocji u opisywa­ nych osób m oże też powodować, że nie zdają one sobie sprawy, iż sytuacja wy­ m aga pom ocy z zewnątrz, np. nie dostrzegają symptom ów depresji, n a k tó rą cierpią (C iarrochi i in., 2002).

W badaniach nad inteligencją em ocjonalną interesow ano się także jej związ­ kam i z różnymi aspektam i przystosowania. B ar-O n (1997) stwierdził zależność między wynikami swego kw estionariusza a efektywnością akulturacji im igrantów oraz obniżenie wyników u więźniów i osób uzależnionych od narkotyków (Schut­ te i wsp., 1998). W tym miejscu należy jed nak dodać, że w tym przypadku niski poziom inteligencji em ocjonalnej m oże być zarów no przyczyną, jak i skutkiem trudności przystosowawczych.

W arto także wspom nieć o badaniach, jakie przeprowadziły Jaworowska i M at- czak (2001) dotyczących znaczenia inteligencji em ocjonalnej dla funkcjonow a­ nia w rolach rodzicielskich. Kwestionariusz IN T E posłużył tu do zbadania inteli­ gencji em ocjonalnej m atek. Ich dzieci zaś wypełniały część K w estionariusza Sto­ sunków między Rodzicam i a Dziećm i P C R zatytułow aną M oja m atka. N arzę­ dzie to służy do pom iaru pięciu postaw rodzicielskich (kochającej, ochraniającej, wymagającej, odrzucającej oraz liberalnej) w percepcji dzieci. Uzyskane wyniki pokazały, że jedynie postaw a kochająca koreluje istotnie z wynikami w IN T E (0,47). W świetle uzyskanych wyników uzasadniona wydaje się więc hipoteza mówiąca, że m atki o wyższej inteligencji em ocjonalnej są bardziej skłonne p rze­ jawiać ciepło em ocjonalne w stosunku do swych dzieci. Niestety, problem atyka inteligencji em ocjonalnej w odniesieniu do rodziny, relacji m ałżeńskich czy też stosowanych m etod wychowawczych ciągle jeszcze zajm uje m arginalną pozycję w rozw ażaniach badaczy.

Dalszej weryfikacji empirycznej wymagają także form ułow ane przez n iek tó­ rych badaczy tw ierdzenia o doniosłej roli, jaką inteligencja em ocjonalna odgry­ wa w funkcjonow aniu społecznym człowieka, np. w nawiązywaniu i utrzymywa­ niu satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi, osiąganiu wysokiej pozycji so- cjometrycznej lub też uzyskiwaniu w sparcia i pom ocy od innych.

3. IN TELIG EN C JA EM O CJO N A LN A A D OBROSTAN PSY CH ICZNY I Z D R O W IE FIZY CZN E

O d daw na w iadom o, że problem y natury psychicznej są przyczyną wielu cho­ rób i dysfunkcji somatycznych (por. np. Ledoux, 2000; Terelak, 1997). Z ab u rze­ nia em ocjonalne, brak zdolności do regulacji em ocjonalnej, nieum iejętność ra ­ dzenia sobie ze stresem zajm ują poczesne miejsce wśród czynników wywołują­ cych zaburzenia zdrow otne oraz sprzyjających sięganiu po różnego rodzaju używki. M ożna więc przypuszczać, że wysoka inteligencja em ocjonalna będzie sprzyjała zachow aniu dobrostanu psychicznego, zdrow ia i dobrej kondycji oraz chroniła przed uzależnieniam i. W ielu autorów podjęło już tę problem atykę w swych badaniach.

Dotychczas zebrano już dość dużo danych dotyczących zależności między in­ teligencją em ocjonalną a satysfakcją życiową. Co ciekawe, dane empiryczne są w tym zakresie niejednoznaczne. B adania potwierdziły istnienie związku między satysfakcją życiową a inteligencją em ocjonalną m ierzoną kwestionariuszam i sa- oopisowymi. Z kolei inteligencja em ocjonalna m ierzona testam i (np. M EIS) ko ­ reluje słabo lub wcale nie koreluje z satysfakcją życiową. M ożna to wiązać z fak­ tem , że dane uzyskane za pom ocą kwestionariuszy samoopisowych m ają związek z pewnymi korzystnymi adaptacyjnie cecham i osobowości (Newson, Day, Cata- no, 2000; Petrides, Furnham , 2000). Poniżej przedstaw iono kilka b adań dotyczą­ cych związków między inteligencją em ocjonalną a relacjam i interpersonalnym i i odczuw aną satysfakcją życiową.

Z agadnieniu tem u wiele uwagi poświęcili Ciarrochi, C han i C aputi (2000). Uzyskane przez nich wyniki wskazują na istnienie niezbyt silnych, ale istotnych statystycznie związków między wynikami uzyskanymi w teście M EIS a satysfak­ cją życiową (współczynnik korelacji 0,28) oraz jakością związków in terp erso nal­ nych (0,19). Badacze wyrażają jed n ak wątpliwości co do sposobu wyjaśnienia tych zależności. M ożna bowiem przyjąć, że niska inteligencja em ocjonalna wpły­ wa na niską satysfakcję życiową oraz jakość związków międzyludzkich, z drugiej jed nak strony praw dopodobne wydaje się wyjaśnienie, że nieudany związek lub tru d n a sytuacja życiowa m oże przyczyniać się np. do obniżenia zdolności spo­ strzegania i regulow ania emocji u danej osoby.

Podobne b ad ania na próbie 503 osób w wieku od 17 do 70 lat przeprowadzili M ayer, C aruso i Salovey (2000). A naliza uzyskanych wyników wskazała na ist­ nienie słabej korelacji dodatniej (0,11) między inteligencją em ocjonalną a satys­ fakcją życiową. U jem na korelacja wystąpiła zaś w przypadku tendencji do sam o­ doskonalenia. Badacze nie stwierdzili związku między ogólnym wskaźnikiem in­ teligencji em ocjonalnej a koniecznością korzystania z psychoterapii, zdolnościa­ mi artystycznymi, poszukiwaniem kultury oraz poszukiwaniem rozrywki.

Palm er, D onaldson i Stough (2002) badali zależność między satysfakcją życio­ wą a pozytywną i negatywną em ocjonalnością, aleksytymią, zdolnością do regu­

lacji em ocjonalnej. Wyniki potwierdziły istnienie dodatnich związków między satysfakcją życiową a pozytywną em ocjonalnością (0,55) oraz zdolnością do re ­ gulacji em ocjonalnej (0,26). U jem ne korelacje wystąpiły natom iast w przypadku negatywnej em ocjonalności (-0,44) oraz aleksytymii (-, 26) (szczególnie w skali dotyczącej trudności w identyfikowaniu emocji).

Jednym z autorów , którzy podkreślają związek między stanam i em ocjonalny­ mi a zdrowiem fizycznym, jest G olem an (1997), który przytacza wyniki dokona­ nej przez Friedm ana i Boothby-Keweleya (1987; za: G olem an, 1997) zbiorczej analizy 101 badań. Pokazała ona, że osoby charakteryzujące się długo trwającym niepokojem , pesymistycznym nastawieniem , sm utkiem , nieustannym napięciem , wrogością, cynizmem lub podejrzliwością są narażone n a dw ukrotnie większe ry­ zyko zachorow ań np. n a astm ę, artretyzm , wrzody, choroby serca, m igreny itp.

Inne badania wskazują na powiązanie takich negatywnych emocji, jak złość lub wrogość, z chorobam i układu krążenia. N a przykład Wiliams (1989; za: G o ­ lem an, 1997) stwierdził, że lekarze, którzy jeszcze podczas studiów uzyskiwali wyższe wyniki w testach do m ierzenia poziom u wrogości, są siedm iokrotnie b a r­ dziej narażeni n a ryzyko przedwczesnej śmierci.

Salovey (2001) także wiąże niektóre choroby układu krążenia i nowotwory z zaburzeniam i regulacji em ocjonalnej. Badacz podkreśla, że b rak kontroli em o­ cjonalnej m oże być przyczyną zawałów serca i innych schorzeń układu krążenia. N iekorzystna jest także nadm ierna, m ało elastyczna k ontrola em ocjonalna. Jako przykład podaje bad an ia (Fargher, C ooper, 1990; za: Salovey, 2001) kobiet skie­ rowanych do specjalistów z podejrzeniem raka piersi. W badaniach tych okazało się, że u kobiet, które tłum iły i wypierały negatywne emocje i stres związany z chorobą, częściej wykrywano nowotwór niż u osób swobodnie wyrażających swój gniew i strach. W innych badaniach (Spiegel, K raem er, Bloom , G ottheil, 1989; za: Salovey, 2001) kobiety chore n a raka piersi podzielono n a dwie grupy. Przedstawicielki pierwszej grupy nie tylko otrzymywały pom oc medyczną, lecz także uczestniczyły w spotkaniach grupy wsparcia, podczas których uczyły się wyrażać uczucia i emocje związane z chorobą. D ruga grupa otrzymywała jedynie standardow ą opiekę medyczną. Jak się okazało, średnia przeżywalność kobiet z grupy otrzymującej wsparcie była znacznie większa niż kobiet pozbawionych takiej pomocy.

Wagę prawidłowej regulacji em ocjonalnej podkreślają także wyniki badań P an nebaker (1997; za: Salovey, 2001), k tó ra w swych studiach n ad ekspresją em ocjonalną stwierdziła, że naw et proste akty wyrażenia emocji, np. w form ie pisem nej, popraw iają późniejsze zdrowie psychiczne i fizyczne. N a przykład stu­ denci, którzy podczas eksperym entu pisali o swych traum atycznych przeżyciach emocjonalnych, rzadziej odwiedzali ośrodki zdrowia i uzyskiwali wyższe stopnie niż studenci, którzy byli proszeni o opisywanie trywialnych tem atów (P enneba­ ker, Colder, Sharp, 1990; za: Salovey, 2001). D odatkow ą korzyścią ze sw obodne­ go wyrażania emocji jest także zwiększenie się odporności organizm u, obniżenie stresu oraz niwelowanie objawów depresji (por. Salovey, 2001).

Innym przykładem m ogą być także obserwacje dokonane przez G oldm ana (1995; za: Salovey, 2001), który badał studentów n a początku roku akadem ickie­ go, podczas sesji egzaminacyjnej w środku roku oraz podczas egzaminów końco­

wych. Podzielił badanych n a tych, którzy m ają duże zdolności regulacji em ocjo­ nalnej, tych o średnich zdolnościach i tych o niskich zdolnościach. W przypadku niskiego natężenia stresu między wymienionymi grupam i nie wystąpiły różnice. Jed n ak w sytuacji, gdy stres wzrósł, osoby o niskich zdolnościach regulacji em o­ cjonalnej częściej musiały korzystać z pom ocy medycznej niż osoby o wysokich zdolnościach.

W literaturze przedm iotu znaleźć m ożna także dane wskazujące, że trudności w spostrzeganiu i rozpoznaw aniu własnych emocji m ogą prowadzić do zaburzeń łaknienia, anoreksji, bulim ii lub otyłości (por. G olem an, 1997; L eon i wsp., 1993; za: G olem an, 1997).

O drębnym zagadnieniem jest poszukiwanie zależności między inteligencją em ocjonalną a podatnością na uzależnienia. G olem ann twierdzi, że niska inteli­ gencja em ocjonalna jest jed n ą z przyczyn sięgania po używki i uzależnienia się od nich. Jak o przykład podaje b ad ania przeprow adzone przez Tschann (1994; za: G olem an, 1997), które dowiodły, że alkoholizmowi lub narkom anii najczę­ ściej ulegają ci uczniowie, którzy charakteryzują się najwyższym poziom em złego sam opoczucia em ocjonalnego. Z kolei inni badacze odkryli, że uzyskiwanie wy­ sokich wyników w tej skali M EIS, k tó ra mierzy percepcję emocji, jest związane z m niejszą skłonnością do uzależnienia od narkotyków i przem ocy (M ayer, C a­ ruso, Salovey, Form ica, Woolery, 1999; za: M ayer, Cobb, 2000).

Trinidad i Johnson (2000) badały związek między inteligencją em ocjonalną m ierzoną testem M EIS a używaniem alkoholu i tytoniu przez m łodzież szkolną w wieku 11-18 lat. Uzyskane wyniki potwierdziły istnienie niezbyt silnej zależno­ ści o znaku ujemnym między inteligencją em ocjonalną a korzystaniem z wymie­ nionych używek. W spółczynniki korelacji wynosiły odpowiednio: palenie tytoniu -0,19, picie alkoholu -0,16, korzystanie z obu używek -0,19. Wyniki te są zgodne z badaniam i, które wskazały na zależność między aleksytymią a używaniem alko­ holu (K auhanen, Julkunen, Salonen, 1992; za: Trinidad, Johnson, 2000) i n ark o ­ tyków (H elm ers, M ente, 1999; za: Trinidad, Johnson, 2000). W świetle przyto­ czonych danych uzasadnione wydaje się tw ierdzenie, że osoby o wyższej inteli­ gencji em ocjonalnej są mniej narażone n a uzależnienia, poniew aż lepiej odczy­ tują intencje innych ludzi i um ieją rozpoznawać presję wywieraną n a nich przez innych, a co za tym idzie mniej się jej poddają.

4. IN T EL IG E N C JA EM O CJO N A LN A A SUKCESY O D N O SZ O N E W SZ K O L E I M IE JS C U PRACY

Badacze inteligencji em ocjonalnej poświęcają coraz więcej uwagi jej związ­ kom z funkcjonowaniem szkolnym lub zawodowym, często widząc w niej główny predyktor sukcesów. Jak piszą C aruso i Wolfe (2001), inteligencja em ocjonalna m oże spełniać kilka różnych ról w miejscu pracy. Identyfikow anie emocji pozwa­ la prawidłowo zrozum ieć em ocje innych ludzi, włączanie emocji w procesy my­ ślenia wspom aga generow anie pomysłów i dodaje grupie ducha, rozum ienie emocji umożliwia motywowanie podwładnych oraz przyjmowanie różnych pun k­ tów widzenia, zaś regulacja em ocjonalna sprawia, że jesteśm y otwarci n a emocje własne i cudze oraz używanie ich w sposób konstruktywny. Salovey (2001) p o d ­ kreśla także pozytywną rolę inteligencji em ocjonalnej w podejm ow aniu decyzji

finansowych, inwestycjach giełdowych oraz grach hazardowych. Niestety, n a p o ­ parcie swych poglądów nie przytacza przekonujących danych empirycznych.

W iele danych potw ierdza tezę, że osoby o wyższych zdolnościach em ocjonal­ nych lepiej radzą sobie w środowisku pracy i częściej odnoszą sukces. N a przy­ kład w badaniach Steina i B ooka (2000; za: Caruso, Wolfe, 2001) najważniejszy­ mi predyktoram i pow odzenia zawodowego okazały się sam oaktualizacja, poczu­ cie szczęścia, optymizm, poczucie własnej wartości oraz asertywność.

G olem an, Boyatzis i M cKee (2002) przeprowadzili szeroko zakrojoną analizę kom petencji osób, które stały się lideram i w swych korporacjach. Zdolności p o ­ grupowali n a trzy kategorie: zdolności czysto techniczne, zdolności intelektualne oraz właściwości wskazujące n a inteligencję em ocjonalną. W wyniku przeprow a­ dzonej analizy okazało się, że inteligencja ogólna była ważna w osiąganiu sukce­ su, ale kom petencje wybitnych liderów, opierające się n a inteligencji em ocjonal­ nej, odgrywały tym większą rolę, im wyższy był szczebel organizacji. Inaczej spra­ wę ujmując, im wyższa pozycja ludzi, tym bardziej inteligencja em ocjonalna była w arunkiem , a zarazem przyczyną, ich skuteczności. Porów nanie najlepszych i przeciętnych m enedżerów najwyższego szczebla wykazało, że ok. 85% różnic w ich profilach wiązało się z inteligencją em ocjonalną, a nie ze zdolnościam i in­ telektualnym i, technicznymi, czy też w iedzą fachową.

Rice (Rice, 1999; za: Caruso, Wolfe, 2001) badał zależność między inteligen­ cją em ocjonalną m ierzoną testem M EIS a efektywnością liderów grup pracow ­ niczych. W spółczynnik korelacji wyniósł tu 0,51. P onadto odnotow ano korelację (0,46) między średnią wyników uzyskiwanych przez członków danej grupy w te ­ ście M EIS a efektywnością danego zespołu w zakresie obsługi klienta.

Z kolei Jo rd a n (Jordan, Ashkanasy, H artel, H ooper, 1999; za: Caruso, Wolfe, 2001) podzielił grupy pracownicze n a te o wysokiej oraz niskiej inteligencji em o­ cjonalnej. N astępnie przez dziewięć tygodni analizował ich wyniki pracy. O kaza­ ło się, że n a początku bad ań grupy o wysokiej inteligencji em ocjonalnej osiągały lepsze wyniki. Jednakże pod koniec studiów wyniki obu grup wyrównały się. D o ­ wodzi to, że inteligencja em ocjonalna m oże spełniać rolę katalizatora wyników przez przyczynianie się do szybkiego i sprawnego form ow ania się spójnej grupy. M niej inteligentne em ocjonalnie grupy potrzebują dłuższego czasu, by nauczyć się, jak sprawnie i efektywnie w spółdziałać jako team .

A braham (1999; za: C harbonneau, Nicol, 2002b) sądzi, że inteligentni em o­ cjonalnie współpracownicy są bardzie wrażliwi na zmiany nastroju kolegów, a co za tym idzie, p otrafią lepiej zauważać, jeśli ktoś potrzebuje pomocy. Jest także praw dopodobne, że osoba wrażliwa na emocje innych ludzi będzie bardziej skłonna do traktow ania ich z respektem i uprzejm ością oraz do inform ow ania ich o spraw ach związanych z pracą. P onadto A braham argum entuje, że zdolność do em patii ujaw niana przez osoby em ocjonalnie inteligentne m oże prowadzić do lepszego ich przystosowania do wymagań organizacji, poniew aż są one b a r­ dziej wrażliwe n a pun k t widzenia i wym agania organizacji. Osoby te m ogą też le­ piej nadążać za organizacyjnymi zmianam i oraz rozwojem (G olem an, 1999).

W spom niani już wcześniej G olem an, Boyatzis i M cKee (2002) przytaczają dane dotyczące zależności m iędzy inteligencją em ocjonalną a zyskami osiąga­ nymi przez firmę. O tóż jed n o z b ad a ń przeprow adzonych w firmie księgowej

pokazało, że zyski osiągane dzięki rozwiniętym kom petencjom z zakresu in teli­ gencji em ocjonalnej u p artnerów m ogą być wyższe o ok. 80-400%. N a przykład, gdy porów nano p artnerów firmy pod względem sam okontroli em ocjonalnej, różnice w zyskach osiągnęły niebywały poziom 390%, gdy tymczasem zróżnico­ w aniu zdolności analitycznych odpow iadało zaledwie 50% zróżnicow ania wyni­ ków finansowych.

Przedm iotem zainteresow ania Fox i Spectora (2000; Fox, 2000) była zależ­ ność między wynikami rozmowy kwalifikacyjnej a niektórym i kom ponentam i in­ teligencji em ocjonalnej kandydata do pracy, jego inteligencją ogólną oraz inteli­ gencją praktyczną. Badacze brali pod uwagę takie właściwości em ocjonalne, jak em patia, sam oregulacja nastroju, zachow ania niew erbalne, pozytywna bądź n e ­ gatywna em ocjonalność. M iarą sukcesu odniesionego przez kandydata w rozm o­ wie kwalifikacyjnej była decyzja o przyjęciu go do pracy oraz ocena jego kwalifi­ kacji dokonana przez osobę przeprow adzająca wywiad. W badaniu wzięło udział 116 studentów , którzy mieli już doświadczenie zawodowe, zaś przed badaniem byli wprowadzani w symulowany proces rekrutacji. Uzyskane wyniki wskazały na istnienie związków między decyzją o zatrudnieniu danego kandydata a jego p o ­ zytywną em ocjonalnością (0,32) i inteligencją ogólną (0,23). W przypadku oceny kwalifikacji aplikanta dokonanej przez osobę przeprow adzającą wywiad znacze­ nie miały pozytywna em ocjonalność (0,31) oraz inteligencja praktyczna (0,23).

D odatkow o prześledzono dokonywane podczas rozmowy nag rania wideo. Przeprow adzona analiza wykazała, że czynnikami prognozującym i decyzję o za­ tru d n ieniu była inteligencja ogólna (0,33), inteligencja praktyczna (0,30), pozy­ tywna em ocjonalność (0,39) oraz przeżywany stres (-0,19). O cena kwalifikacji kandydata związana zaś była z inteligencją ogólną (0,30), inteligencją praktycz­ n ą (0,40), negatyw ną em ocjonalnością (-0,18), pozytywną em ocjonalnością (0,42), popraw ą nastroju (0,21) i przeżywanym stresem (-0,20). R easum ując, m ożna stwierdzić, że najsilniejszym predyktorem sukcesu odniesionego w roz­ mowie kwalifikacyjnej jest pozytywna em ocjonalność, inteligencja ogólna i in te ­ ligencja praktyczna.

Ciekawych danych na tem at związku inteligencji intra- i interpersonalnej z przywództwem, popularnością oraz relacjam i przyjacielskimi dostarczyły b a ­ dania C harb onn eau i Nicol (2002a). Objęły one m łodzież w w ieku 12-18 lat, k tó ra uczestniczyła w trzytygodniowym letnim obozie treningu wojskowego. O kazało się, że brak jest istotnych statystycznie związków między inteligencją in trap erso n aln ą m ierzoną skalą Schutte i współpracowników, a wyborami d o ­ konywanymi przez rówieśników w zakresie przywództwa, popularności i przy­ jaźni. Przeciwnie było w przypadku inteligencji interpersonalnej postrzeganej przez sam ego siebie - osoby o wyższych wynikach były częściej w ybierane przez rówieśników jako wykazujące zdolności przywódcze (przywództwo zorientow a­ ne zadaniow o 0,34, przywództwo zorientow ane n a cele społeczno-em ocjonalne 0,38). Uzyskane dane nie potw ierdziły związku m iędzy inteligencją em ocjonal­ n ą a popularnością. Ciekawy wydaje się również fakt, że osoby w ocenie dow ód­ ców wysoko inteligentne em ocjonalnie były częściej oceniane przez rów ieśni­ ków jako lepsi przywódcy zadaniowi (0,39) niż jako osoby zdolne do rozwiązy­ w ana konfliktów w grupie.

Liczne studia potw ierdzają znaczenie inteligencji em ocjonalnej w osiąganiu sukcesów szkolnych i akadem ickich. Przykładem są tu badania P arkera Sum- m erfeldta, H o gana i M ajeskiego (2004), w których wzięli udział studenci pierw­ szego roku. Inteligencja em ocjonalna była m ierzona skróconą w ersją kw estiona­ riusza EQ -i B ar-O na, zaś wyniki w nauce były określane n a podstaw ie ocen uzy­ skiwanych przez badanych n a zakończenie szkoły średniej oraz n a egzam inach końcowych po pierwszym roku studiów. Po przeprow adzeniu analizy zgrom a­ dzonych danych stwierdzono, że istnieje jedynie korelacja (0,20) między sukce­ sem akadem ickim a ogólnym wskaźnikiem inteligencji em ocjonalnej. Nie zaob­ serwowano natom iast żadnych istotnych statystycznie związków między sukce­ sem odniesionym n a zakończenie szkoły średniej a inteligencją em ocjonalną. A naliza wyników uzyskiwanych w poszczególnych skalach E Q -i ujaw niła zwią­ zek między sukcesem akadem ickim a zdolnościam i intrapersonalnym i (0,27), zdolnościam i adaptacyjnym i (0,37) oraz radzeniem sobie ze stresem (0,32). C ie­ kawie kształtują się wyniki w poszczególnych skal EQ-i. Nie stw ierdzono związ­ ku między zdolnościam i interpersonalnym i a sukcesem akadem ickim .

W drugim etapie analiz badacze z całej próby wydzielili dwie grupy stu den ­ tów: tych, którzy odnieśli sukces, oraz tych, których spotkało niepow odzenie. O kazało się, że grupa studentów, którzy odnieśli sukces, uzyskała wyższe ogólne wskaźniki inteligencji em ocjonalnej niż grupa osób, które poniosły porażkę. G rupy te różniły się także w zakresie zdolności intrapersonalnych, um iejętności radzenia sobie ze stresem oraz zdolności przystosowawczych. Różnice nie wystą­ piły natom iast w przypadku zdolności interpersonalnych.

Także inni badacze (B ar-O n, 1997; Newsom e, Day, C atano, 2000; Schutte i in., 1998) odkryli niew ielką zależność między inteligencją em ocjonalną a odn o­ szonymi sukcesami akadem ickimi.

W iele danych em pirycznych potw ierdza pozytywny związek m iędzy w ynika­ m i akadem ickim i a wrażliwością n iew erbalną (por. np. H alb erstad , H all, 1980). N a przykład wyższa um iejętność in terp reto w an ia emocji wyrażanych na twarzy przez pięcioletnie dzieci okazała się dodatnim predyktorem ich fu nk ­ cjonow ania w szkole i środow isku społecznym cztery la ta później (Izard, Fine, Schultz, M oistow, A ckerm an, Youngstom , 2001; za: E lfeinbein, M arsh, A m ba- dy, 2002). Co ciekawe, w innych studiach wrażliwość n a sygnały niew erbalne była silnie pow iązana z osiągnięciam i akadem ickim i, głównie z ocenam i, k tóre studenci otrzymywali od nauczycieli, a tylko słabo zw iązana ze zdolnościam i poznawczymi (H alb erstad t, H all, 1980; W ong, Day, Maxwell, M eara, 1995; za: P arker, Sum m erfeldt, H ogan, M ajeski, 2004). P on ad to H a lb e rstad t i H all (1980) stwierdzili, że wrażliwość n a sygnały niew erbalne jest lepszym predyk­ to rem um iejętności akadem ickich ocenianych przez nauczycieli niż ocen doj­ rzałości społecznej.

Przytoczone powyżej dane zdają się potw ierdzać fakt, że zdolności em ocjonal­ ne sprzyjają pow odzeniu szkolnem u lub zawodowemu. Należy jed n ak zauważyć, że uzyskane współczynniki korelacji są znacznie niższe niż m ożna by oczekiwać, czytając liczne wydawnictwa popularne poświęcone inteligencji em ocjonalnej i słuchając entuzjastycznych wypowiedzi n a tem at jej wartości jako predyktora wszelkiego rodzaju sukcesów.

W świetle przytoczonych wyników bad ań słuszna wydaje się wypowiedź M ay­ era zaczerpnięta z wywiadu udzielonego dziennikowi „Los A ngeles T im es” (15 III 2004): „Nigdy nie twierdziliśmy, że będzie to [inteligencja em ocjonalna, przyp. aut.] skuteczny predyktor sukcesu wyrażanego w twardych procentach (...) M amy już garść ciekawych danych, ale żadnej pewnej wiedzy. Nigdy nie gło­ siliśmy tak buńczucznych zapewnień, jakich pełno w kolorowej prasie. Jesteśm y jed nak absolutnie przekonani, że inteligencja em ocjonalna istnieje i m oże p o ­ móc w przewidywaniu ludzkich działań”.

N iejed no znaczn e wyniki przytoczonych powyżej b ad ań , dotyczących wpły­ wu inteligencji em ocjonalnej n a osiągnięcia w różnych dziedzinach życia, wy­ dają się sugerow ać, że pojedynczy k o n stru k t w yjaśnia tylko niew ielką część p ow odzeń lub p o rażek życiowych. Jed n ak że uw zględnienie inteligencji e m o ­ cjonalnej obok innych zdolności i cech m oże zwiększyć trafn ość p rognozow a­ n ia sukcesów.

BIBLIOG RAFIA

B ar-O n, R. (1997). EQ-i. BarOn E m otional Quotient Inventory. A measure o f

emotional intelligence. User’s m anual. Toronto: M ulti-H ealth Systems.

B ar-O n, R. (2000). Em otional and social intelligence: insights from the E m otio ­ nal Q u o tien t Inventory W: R. B ar-O n, J. D. A. P arker (red.), The handbook o f

emotional intelligence. San Francisco, CA: Jossey - Bass, Inc, 363-388.

Carlo, G., Knight, G. P., Eisenberg, N., R otenberg, K. J. (1991). Cognitive p ro ­ cesses and prosocial behaviors am ong children: the role of affective attrib u ­ tions and reconciliations. Developmental Psychology, 27, 456-461.

Caruso, D. R., Wolfe, Ch. J. (2001). E m otional intelligence in the workplace. W: J. Ciarrochi, J. P. Forgas, J. D. M ayer (red.), Em otional intelligence in everyday

life: a scientific inquiry. Philadelphia: Psychology Press, Taylor&Francis G ro ­

up, 150-167.

C harbonneau, D., Nicol, A. A. M. (2002a). E m otional intelligence and lea d e r­ ship in adolescents. Personality and Individual Differences, 33, 1101-1113. C harbonneau, D., Nicol, A. A. M. (2002b). E m otional intelligence and prosocial

behaviours in adolescents. Psychological Reports, 90, 361-370.

Ciarrochi, J. V , C han, A. Y. C., Bajgar, J. (2001). M easuring em otional inelli- gence in adolescents. Personality and Individual Differences, 31, 1105-1119. Ciarrochi, J., Chan, A., Caputi, P., R oberts, R. (2001). M easuring em otional in­

telligence. W: J. Ciarrochi, J. P. Forgas, J. D. M ayer (red.), E m otional intelli­

gence in everyday life: a scientific inquiry. Philadelphia: Psychology Press, Tay-

lor& Francis G roup, 25-45.

Ciarrochi, J., D eane, F., Wilson, C. J., Rickwood, D. (2002). A dolescents who n eed help the m ost are th e least likely to seek it: the relationship betw een low em otional com petence and low intention to seek help. British Journal o f G u­

idance & Counselling, 30(2), 173-188.

C ooper, R. K., Sawaf, A. (2000). EQ . Inteligencja emocjonalna w organizacji i za ­

rządzaniu. Warszawa: Studio Em ka.

D enham , S. A. (1986). Social cognition, prosocial behavior, and em otion in p re ­ schoolers: contextual validation. Child Development, 57, 194-201.

E isenberg, N., Fabes, R. A., Losoya, S. (1999). Reakcje em ocjonalne: ich regula­ cja, korelaty społeczne i socjalizacja. W: P. Salovey i D. J. Sluyter (red.), R oz­

wój emocjonalny a inteligencja emocjonalna: problemy edukacyjne. Poznań:

D om Wydawniczy Rebis, 223-280.

Elfenbein, H. A., M arsh, A. A., Ambady, N. (2002). Em otional intelligence and the recognition of em otion from facial expressions. W: L. Feldm an Barrett, P. Salo- vey (red.), The wisdom in feeling. New York, London: The Guilford Press, 37-59. Elias, M. J., H un ter, L., Kress, J. S. (2001). Em otional intelligence and educa­

tion. W: J. Ciarrochi, J. P. Forgas, J. D. M ayer (red.), Em otional intelligence in

everyday life: a scientific inquiry. Philadelphia: Psychology Press, Taylor&Fran-

cis G roup, 133-149.

Fox, S., Spector, P. E (2000). R elations of em otional intelligence, practical intel­ ligence, general intelligence, and trait affectivity with interview outcom es: it’s n o t all ju st ‘G ’. Journal o f Organizational Behavior, 21, 203-220.

Fox, S. (2000). W ere’s the intelligence in „em otional intelligence?”. Symposium:

Em otional intelligence at work: does it m ake a difference? Toronto, Ontario: P re ­

sented at the A cadem y o f M anagem ent A nnual M eeting.

G olem an, D. (1997). Inteligencja emocjonalna. Poznań: M edia R odzina of Po­ znań.

G olem an, D. (1999). Inteligencja emocjonalna w praktyce. Poznań: M edia R odzi­ na of Poznań.

G olem an, D. (1999b). Inteligencja em ocjonalna w praktyce: słowo wstępne. W: P. Salovey i D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonal­

na: problem y edukacyjne. Poznań: D om Wydawniczy Rebis, 15-20.

G olem an, D., Boyatzis, R., M cKee, A. (2002). Naturalne przywództwo: odkrywa­

nie mocy inteligencji emocjonalnej. Wrocław, Warszawa: Jacek Santorski, Wy­

dawnictwa Biznesowe.

H alberstadt, A. G., H all J. A. (1980). W ho’s getting the m essage? C hildren’s n o ­ nverbal skill and their evaluation by teachers. Developmental Psychology, 16, 564-573.

Jasielska, A., Leopold, M. A. (2000). K om petencja a inteligencja em ocjonalna - pojęcia tożsam e czy różne? Forum Oświatowe, 2, 5-32.

Jaworowska, A., M atczak, A. (2001). Kwestionariusz Inteligencji Em ocjonalnej

IN TE . Podręcznik. Warszawa: Pracow nia Testów Psychologicznych PTP.

LeDoux, J. (2000). M ózg emocjonalny. Poznań: M edia Rodzina.

Lopes, P. N., Salovey, P., Straus, R. (2003). E m otional intelligence, personality and th e perceived quality o f social relationship. Personality and Individual D if­

ferences, 35, 641-658.

M ayer, J. D., Cobb, C. D. (2000). E ducational policy on em otional intelligence: does it m ake sense? Educational Psychology Review, 12, 163-183.

M ayer, J. D., Salovey, P. (1999). Czym jest inteligencja em ocjonalna? W: P. Salo­ vey i D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna: p ro ­

blemy edukacyjne. Poznań: D om Wydawniczy Rebis, 21-69.

M ayer, J. D., Salovey, P., Caruso, D. (2000). M odels of em otional intelligence. W: R. Sternberg (red.), H andbook o f intelligence. Cam bridge, UK: Cam bridge University Press, 396-420.

Moczydłowska, J. (2000). Potęga inteligencji em ocjonalnej. Zeszyty Naukowe

W SZiP Ł om ża, 1, 125-144.

Newson, S., Day, A. L., C atano, V. M. (2000). Assessing the predictive validity of em otional intelligence. Personality and Individual Differences, 29, 1005-1016. Palm er, B., D onaldson, C., Stough, C. (2002). E m otional intelligence and life sa­

tisfaction. Personality and Individual Differences, 33, 1091-1100.

Parker, J. D. A., Sum m erfeldt, L. J., H ogan, M. J., M ajeski, S. A. (2004). E m o ­ tional intelligence and academ ic succes: examining the transition from high school to university. Personality and Individual Differences, 36, 163-172.

Petrides, K. V , Furnham , A. (2000). O n the dim ensional structure o f em otional intelligence. Personality and Individual Differences, 29, 313-320.

Przybyła-Basista, H. (2000). Inteligencja em ocjonalna i możliwości jej rozwija­ nia w szkole. Chowanna, 1, 135-143.

Saarni, C. (1999). K om petencja em ocjonalna i sam oregulacja w dzieciństwie. W: P. Salovey i D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonal­

na: problemy edukacyjne. Poznań: D om Wydawniczy Rebis, 75-125.

Salovey, P (2001). A pplied em otional intelligence: regulating em otions to b eco­ m e healthy, wealthy and wise. W: J. Ciarrochi, J. P Forgas, J. D. M ayer (red.),

E m otional intelligence in everyday life: a scientific inquiry. Philadelphia: Psycho­

logy Press, Taylor&Francis G roup, 168-184.

Salovey, P., M ayer, J. D. (1990). E m otional intelligence. Imagination, Cognition,

and Personality, 9, 185-211.

Schapiro, E. L. (1999). Jak wychować dziecko z wysokim E Q ? Przewodnik dla ro­

dziców. Warszawa: Prószyński i S-ka.

Schutte, N. S., M alouff, J. M., Hall, L. E., Haggerty, D. J., C ooper, J. T., G olden, C. J., D ornheim , L. (1998). D evelopm ent and validation of a m easure of em o­ tional intelligence. Personality and Individual Differences, 25, 167-177.

Sehr, M. M. (1999). Inteligencja emocjonalna: testy. Warszawa: Klub Diogenes. Trinidad, D. R., Johnson, C. A. (2002). T he association betw een em otional in­

telligence and early adolescent tobacco and alcohol use. Personality and In d i­

vidual Differences, 32, 95-105.

Van d er Z ee, K., Thijs, M., Schakel, L. (2002). T he relationship of em otional in­ telligence w ith academ ic intelligence and the Big Five. European Journal o f

Personality, 16, 103-125.

Wilks, F. (1999). Inteligentne emocje. Warszawa: Jacek Santorski & Co i Wydaw­ nictwo Wilga.

W urzer, J. (2002). 30 m inut z inteligencją emocjonalną. Katowice: Wydawnictwo Kos.