Kategoria strony w klasycznej łacinie z punktu widzenia fleksji funkcjonalnej

HUBERT WOLANIN Kraków

Kategoria strony w klasycznej łacinie z punktu widzenia fleksji funkcjonalnej

Strona jest gramatyczną kategorią łacińskiego czasownika, opartą na dwuczło­

nowej opozycji: activum (strona czynna) -passivum. (strona bierna). Jej wykładniki mają charakter morfologiczny, przy czym morfologiczny status form fleksyjnych sto­

jących w bezpośredniej opozycji w ramach tej kategorii nie jest jednakowy w obrębie całego paradygmatu formalnego czasownika. Wszystkie mianowicie osobowe (fini­

tywne) formy fleksyjne wyrażające wartość activum stanowią syntetyczne wyrazy gramatyczne, natomiast spośród osobowych form w passivum., część również wyraża się poprzez syntetyczne wyrazy gramatyczne (laudor, laudabor, laudabar, Lauder, laudarer, itp.), natomiast inna część wyrażana jest poprzez analityczne wyrazy gra­

matyczne (laudatus sum, laudatus ero, laudatus eram., laudatus sim, laudatus essem, itp.). Syntetyczność bądź analityczność poszczególnych form fleksyjnych zależy od wyrażanych przez nie wartości kategorii czasu (i trybu). Mimo tych różnic morfolo­

giczny (fleksyjny) charakter tej kategorii nie budzi wątpliwości, gdyż w ramach pa­

radygmatu fleksyjnego czasownika formy analityczne konsekwentnie wypełniają miejsca, otwierane przez sieć regularnych opozycji funkcjonalnych; por. np.:

laudo 'chwalę' - laudor 'jestem chwalony'

laudavi 'pochwaliłem' - laudatus sum 'zostałem pochwalony'

Nieco bardziej skomplikowane okazuje się jednak scharakteryzowanie tej katego­

rii z punktu widzenia fleksji funkcjonalnej. Kategoria ta jest, jak wiadomo, jednym ze środków różnicowania diatezy, czyli sposobu reprezentacji argumentów implikowa­

nych na płaszczyźnie semantycznej przez predykat. Służy ona różnicowaniu stopnia ujawniania i sposobu powierzchniowej reprezentacji argumentów predykatu, którego wykładnikiem na płaszczyźnie formalno-syntaktycznej jest czasownikowe wyrażenie argumentowe. Ze względu na morfologiczno-syntaktyczny charakter kategorii strony ów sposób reprezentacji argumentów ujmowany jest w kategoriach syntaktycznego

uporządkowania wykładników tych argumentów ( czyli wyrażeń argumentowych) przy czasownikowym wyrażeniu predykatywnym jako konstytutywnym członie wyrażenia zdaniowego (orzeczeniu). Innymi słowy, kategoria strony wiąże się z różnicowaniem uporządkowania syntaktycznego i stopnia powierzchniowego ujawniania składników imiennych konotowanych przez czasowniki w wyrażeniu zdaniowym.

W większości przypadków osobowa forma activum czasownika sygnalizuje dia­

tezę nienacechowaną wyrażenia zdaniowego, czyli taką, w której syntaktyczne upo­

rządkowanie składników imiennych konotowanych przez czasownik odpowiada na­

turalnej hierarchizacji argumentów predykatu reprezentowanego przez ten czasow­

nik. Uporządkowanie to polega na tym, że pierwszy argument predykatu ujawniany jest przez mianownikowy podmiot, który w strukturze zdaniowej stanowi człon syn­

taktycznie wyróżniony. Syntaktyczne wyróżnienie tego członu wynika z tego, iż tyl­

ko on wchodzi z czasownikowym wyrażeniem predykatywnym, będącym członem konstytutywnym wyrażenia zdaniowego (orzeczeniem), w związek wzajemnej ako­

modacji. Wszystkie inne człony syntaktyczne wchodzące w związki składniowe z orzeczeniem (tzn. wszystkie inne składniki imienne konotowane przez czasownik) są członami wyłącznie akomodowanymi. Tym samym w wyrażeniu zdaniowym z orze­

czeniem w postaci czasownika w activum syntaktyczny status wyrażenia argumento­

wego reprezentującego pierwszy argument predykatu odpowiada semantycznemu statusowi tego argumentu w strukturze predykatowo-argumentowej, np.:

Consul mittit epistulam 'Konsul wysyła list'

Z kolei forma passivum czasownika sygnalizuje zwykle diatezę nacechowaną, w której syntaktyczne uporządkowanie składników imiennych nie odpowiada natural­

nej hierarchizacji argumentów predykatu reprezentowanego przez ten czasownik. Ów brak odpowiedniości wynika z tego, że pierwszy argument predykatu reprezentowa­

nego przez czasownik w passivum ujawniany jest przez inny, niepodmiotowy człon syntaktyczny lub nie jest ujawniany wcale. Przez mianownikowy podmiot ujawnia­

ny jest zaś drugi argument predykatu reprezentowanego przez czasownik w tej for­

mie. Tym samym diateza ta różni się od nienacechowanej zarówno brakiem odpo­

wiedniości pomiędzy syntaktycznym uporządkowaniem wyrażeń argumentowych a semantycznym zhierarchizowaniem reprezentowanych przez nie argumentów, jak i stopniem ujawniania argumentów: różnica stopnia ujawniania argumentów związana jest ze zniesieniem obligatoryjności ujawniania pierwszego argumentu czyli fakulta­

tywnością wypełniania pozycji tego argumentu przy czasownikowym wyrażeniu pre­

dykatywnym. Por. np.:

Epistula mittitur ( a consule) 'List jest wysyłany (przez konsula)'

Tego rodzaju nacechowaną diatezę sygnalizować mogą oczywiście wyłącznie tzw. czasowniki przechodnie, czyli takie, które dopuszczają możliwość ujawnienia przez podmiot drugiego argumentu reprezentowanego przez siebie predykatu. Cza­

sowniki mogące sygnalizować tę diatezę reprezentować zatem muszą predykaty co

najmniej dwuargumentowe. Sygnalizowanie diatezy nienacechowanej nie jest nato­

miast determinowane liczbą argumentów implikowanych przez predykaty.

Właściwą diatezie nacechowanej możliwość nieujawniania pierwszego argumentu predykatu reprezentowanego przez czasownik w passivum (Epistula mittitur ( a con­

sule )) należy oczywiście odróżnić od właściwej obu diatezom możliwości niewypeł­

niania pozycji podmiotu w wyrażeniach zdaniowych z czasownikowymi orzeczenia­

mi w activum i passivum ((Consul) Mittit epistulam; ( Epistula) Miititur a consule).

Niewypełnienie pozycji podmiotu nie oznacza bowiem, że argument predysponowa­

ny w obu diatezach do wypełnienia tej pozycji nie jest w żaden sposób ujawniany.

Ujawnia go bowiem końcówka osobowa czasownikowego orzeczenia (wykładnika predykatu) poprzez wskazanie na określone parametry gramatyczne ( osoba, liczba, czasem również rodzaj) składnika imiennego, który argument ten mógłby reprezen­

tować (por. (Ego) Mitto epistulam, (Tu) Mittis epistulam, (Consul) Mittit epistulam, (Consules) Mittunt epistulam; (Ego) Mittor a consule, (Tu) Mitteris a consule, (Epi­

stula) Mittitur a consule, (Epistulae) Mittuntur a consule, itd.). Ujawnianie tego ro­

dzaju nie ma natomiast miejsca w odniesieniu do pierwszego argumentu predykatu w wyrażeniu zdaniowym o diatezie nacechowanej (por. Epistula mittitur ( a me I a te I a consule I a consulibus)). Samo zaś niewypełnianie pozycji argumentowych wynikać może z różnych przyczyn, takich np. jak unikanie powtarzania wykładnika argumen­

tu już wcześniej ujawnionego (niewypełnianie kontekstowe), łatwa identyfikowal­

ność argumentów (np. w odniesieniu do zaimków l. i 2. osoby), itp^1• Wspólną cechą zdań tego typu jest jednak to, że zawsze otwarte jest w nich miejsce dla mianowniko­

wego podmiotu, tzn. zdania te strukturalnie dopuszczają możliwość ich uzupełnienia (katalizy) o leksykalnie wyrażony mianownikowy podmiot.

Charakterystyka funkcjonalna kategorii strony łacińskiego czasownika nie przed­

stawiałaby większych trudności, gdyby opisany wyżej mechanizm funkcjonowania tej kategorii można było odnieść do wszystkich czasowników i wszystkich ich użyć w wyrażeniach zdaniowych. Tymczasem istnieje w łacinie duża grupa czasowników, które w passivum sygnalizują diatezę nienacechowaną wyrażenia zdaniowego. Są to tzw. verba deponentia. Por. np.:

Caesar sequitur hostem 'Cezar ściga wroga'

W przypadku czasowników tego typu mamy do czynienia ze swoistym "odwró­

ceniem funkcji" formalnych wykładników kategorii strony: wykładniki pasywne sy­

gnalizują diatezę nienacechowaną. Deponentia charakteryzują się jednak pewną szcze­

gólną właściwością morfologiczną, którą jest sposób, w jaki kategoria strony im przy­

sługuje. Otóż dla tej grupy czasowników kategoria ta ma charakter nie fleksyjny (pa­

radygmatyczny, modulujący), lecz selektywny (klasyfikujący)1, tzn. określona war­

tość tej kategorii -w tym przypadku passivum -jest stała (niezmienna) dla wszyst­

kich form osobowych tych czasowników. Ze względu na formalny wykładnik tej ka-

1 Por. S. Karolak, s. 48-49

2 Por. R. Laskowski, s. 130-131, A. Nagórko s. 83

tegorii są to więc passiva tantum. Selektywny charakter kategorii strony charaktery­

zuje jednak nie tylko deponentia. W języku łacińskim - podobnie jak w polskim - istnieje także duża grupa czasowników nieprzechodnich, które z kolei mogą przyj­

mować jedynie wartość activum, np. esse 'być' ,florere 'kwitnąć', obsistere 'sprzeci­

wiać się', itp. Są to więc acti va tantum. Trzecią grupę czasowników o selektywnym charakterze kategorii strony stanowią tzw. verba semideponentia, tj. czasowniki, któ­

rych osobowe fonny fleksyjne, w zależności od wyrażanej wartości kategorii czasu, przybierają albo wyłącznie wykładniki strony czynnej, albo wyłącznie strony bier­

nej, np. w praesens są to activa tantum, w perfectum natomiast passiva tantum. Cza­

sowniki wszystkich tych trzech grup, użyte w funkcji orzeczenia, sygnalizują zawsze diatezę nienacechowaną zdania:

Dux Corinthum proficiscitur 'Wódz wyrusza do Koryntu' Philosophus recto argumento usus est

'Filozof posłużył się słusznym argumentem' Deus est 'Bóg istnieje'

Flos floret 'Kwiat kwitnie'

Consul Ciceroni obstitit 'Konsul sprzeciwił się Cyceronowi."

Cornelius morte hostis gaudet I gavisus est 'Korneliusz cieszy I ucieszył się ze śmierci wroga'

lstuc facinus audebo I ausus sum 'Odważę/ Odważyłem się na ten czyn' Pompeius victor a bella revertitur I revertit

'Pompejusz wraca/ wrócił z wojny jako zwycięzca'

Widać zatem, że rodzaj diatezy sygnalizowanej przez czasownikowe wyrażenie predykatywne zależy w łacinie nie tylko od tego, czy czasownik jest w activum czy w passivum, lecz także od tego, w jaki sposób kategoria strony mu przysługuje. Selek­

tywny charakter tej kategorii implikuje obligatoryjne sygnalizowanie diatezy niena­

cechowanej. O ile jednak przy użyciu końcówek aktywnych diatezę nienacechowaną sygnalizują również te czasowniki, dla których kategoria strony ma charakter flek­

syjny, o tyle przy użyciu końcówek pasywnych diatezę tę sygnalizują tylko takie czasowniki, którym kategoria strony przysługuje w sposób selektywny. A zatem se­

lektywnośc kategorii strony jest formalnym czynnikiem modyfikującym funkcję pa­

sywnych wykładników kategorii strony i tym samym stanowi wspólwykładnik diate­

zy sygnalizowanej przez czasowniki w passivum.

Kwestię funkcjonalnej charakterystyki kategorii strony łacińskiego czasownika komplikuje jednak jeszcze fakt, iż przy czasownikowych wyrażeniach predykatyw­

nych wystąpić może również takie uporządkowanie syntaktyczne składników imien­

nych (wyrażeń argumentowych), które w pełni nie odpowiada ani zdefiniowanej po­

wyżej diatezie nienacechowanej, ani nacechowanej. Por. np.:

I) Advesperascit 'Zmierzcha się' 2) Paenitet me consilii mei

'Żal mi (z powodu) mej decyzji'(= 'Żałuję mej decyzji')

Wspólną cechą obu podanych wyżej zdań jest to, że występujące w nich czasow­

nikowe wyrażenia predykatywne Eorzeczenia) nie otwierają miejsca dla (= nie do­

puszczają katalizy) mianownikowego podmiotu. Polskie odpowiedniki zdania 1), tj.

Zmierzcha się, Dnieje, itp., tradycyjnie klasyfikowane są jako zdania bezpodmioto­

we. A. Wierzbicka³ w zdaniach tego typu postuluje obecność "podmiotu zerowego"

komunikującego treść znaczeniową, którą ujmuje jako 'coś nieokreślonego'. Wnio­

sek taki formułuje na podstawie analogii istniejącej między tymi wyrażeniami a wy­

rażeniami typu 'grzmi', 'pada', · swita ', w których obecność podmiotu zerowego może być stwierdzona w oparciu istnienie wariantów tych wyrażeń z podmiotami niezero­

wymi: 'grzmot grzmi', 'deszcz pada', poranek świta'. Przyjęcie za Wierzbicką ist­

nienia zerowego podmiotu w tego rodzaju zdaniach nie przesądza jednak kwestii diatezy tych zdań. Pozostaje bowiem wątpliwość co do tego, czy owo 'coś nieokre­

ślonego' komunikowane przez zerowy podmiot może stanowić wykładnik argumen­

tu predykatu, reprezentowanego przez wyrażenie predykatywne advesperascit (zmierz­

cha się). S. Karolak⁴ traktuje tego typu wyrażenia zdaniowe jako formalizacje struk­

tur predykatowo-argumentowych z predykatami jednoargumentowymi, w których argument realizowany jest przez wyrażenia złożone z różnych przyimków i form przypadkowych, oznaczających lokalizację (przykł.: 'W Moskwie już świta'). Wyra­

żenie Advesperascit (Zmierzcha się) stanowiłoby zatem powierzchniową realizację predykatu z niewypełnioną pozycją argumentową - pozycją, której wypełnienie za­

rezerwowane jest jednak dla składnika imiennego (uzupełnienia) nie w mianowniku, lecz miejscowniku. W strukturze składniowej składnik ten nie stanowi członu syn­

taktycznie wyróżnionego (tj. członu pozostającego w stosunku wzajemnej akomoda­

cji z orzeczeniem), a zatem zdania tego typu cechowałyby się specyficznym rodza­

jem nacechowanej diatezy. Specyfika nacechowania tej diatezy polegałaby na tym, iż -w przeciwieństwie do zdań o nacechowanej diatezie scharakteryzowanych wyżej - żaden z argumentów predykatu reprezentowanego przez orzeczenie, nie jest ujaw­

niany przez człon syntaktycznie wyróżniony, tj. mianownikowy podmiot.

Zasadność wyodrębnienia tego rodzaju nacechowanej diatezy potwierdza zdanie 2). W zdaniu tym (nie posiadającym polskiego odpowiednika o identycznych właści­

wościach semantyczno-syntaktycznych) trudno byłoby postulować istnienie zerowego podmiotu o znaczeniu 'coś nieokreślonego',jako że wyeksplikowane w nim zostały wszystkie argumenty, implikowane przez sens reprezentowanego w nim predykatu.

Żaden jednak z tych argumentów nie jest reprezentowany przez wyrażenie argumen­

towe o postaci mianownikowego podmiotu. Pierwszy ( osobowy) argument (me) ujaw­

niany jest przez składnik imienny w formie biernika (accusativus). Składnik ten nie wchodzi jednak w stosunek wzajemnej akomodacji z orzeczeniem: stanowi on człon wyłącznie akomodowany (por. paenitet me I te I consulem I consules ( consilii)). Iden­

tyczny jest syntaktyczny status składnika imiennego w dopełniaczu (genetivus), ujaw­

niającego drugi (rzeczowy) argument (consilii). A zatem w zdaniu tym brak członu

3 S. 187-190

4 S. 156-158

syntaktycznie wyróżnionego, ujawniającego któryś z argumentów predykatu repre­

zentowanego przez orzeczenie. Diatezę właściwą zdaniom o takiej strukturze syn­

taktycznej, tzn. o strukturze cechującej się nieotwieraniem miejsca przez czasowni­

kowe orzeczenie dla członu syntaktycznego wchodzącego z nim w związek wzajem­

nej akomodacji, nazywać będziemy umownie diatezą nacechowaną niepodmiotową - dla odróżnienia jej od diatezy nacechowanej związanej z otwieraniem takiego miejsca przez czasownik, którą określimy jako nacechowaną bierną. Diateza niepodmiotowa charakteryzuje się więc tym, że żaden z argumentów predykatu realizowanego przez czasownikowe orzeczenie nie jest ujawniany przez wyrażenie argumentowe w for­

mie mianownikowego podmiotu.

Pozostaje pytanie o związek diatezy nacechowanej niepodmiotowej z kategorią strony. Odpowiadając na nie należy stwierdzić przede wszystkim, że diatezę, którą nazwaliśmy niepodmiotową, sygnalizować mogą nie tylko czasowniki w activum Uak w podanych przykładach) lecz również w passivum. Por. np.:

Curritur ad arma 'Biegnie się do broni'

Regio abscessum est 'Odstąpiono od (miasta) Regium' Sic itur ad astra (przysł.)'Tak idzie się do gwiazd'

Non igni, nonferro abstinetur 'Nie stroni się ani od ognia, ani od miecza' De bella ter sortibus consulitur

'W sprawie wojny trzykrotnie zasięga się porady wyroczni' Haud audetur cuiquam adversus hostes dimicari

'Nikomu nie starcza odwagi, by walczyć z wrogami'

W żadnym z podanych zdań orzeczenie nie otwiera miejsca dla mianownikowe­

go podmiotu. Tym samym w zdaniach tych żaden argument predykatu, reprezento­

wanego przez czasownikowe orzeczenie w passivum, nie jest ujawniany przez wyra­

żenie argumentowe o postaci mianownikowego podmiotu: wszystkie ujawniane ar­

gumenty reprezentowane są przez wyrażenia argumentowe, stanowiące wyłącznie akomodowane człony syntaktyczne. A więc sygnalizowanie diatezy niepodmiotowej nie jest systemowo związane z jedną tylko wartością kategorii strony: takie bowiem uporządkowanie syntaktyczne składników imiennych, w którym żaden z argumen­

tów predykatu nie jest ujawniany przez mianownikowy podmiot, implikowane może być przez (reprezentujące ten predykat) czasownikowe orzeczenie zarówno w acti­

vum jak i w passivum. Nie znaczy to jednak, że dany czasownik sygnalizować może diatezę niepodmiotową występując (dowolnie) zarówno w activum jak i w passivum.

W odniesieniu do poszczególnych czasowników sygnalizowanie tej diatezy ograni­

czone jest bowiem wyłącznie do jednej z wartości kategorii strony. Np. występujące w podanych wyżej zdaniach czasowniki: currere, abscedere, ire, itd. sygnalizować mogą diatezę niepodmiotową zdania wyłącznie w passivum, podobnie jak czasowni­

ki advesperascere, paenitere wyłącznie w activum. A zatem to, czy diateza niepod­

miotowa sygnalizowana jest przez czasownikowe wyrażenie predykatywne w acti­

vum czy w passivum nie jest zdeterminowane systemowo lecz leksykalnie, tzn. uza­

leżnione jest od indywidualnych cech czasownika konstytuującego to wyrażenie.

Należy jednak dodać, że tylko niewielka liczba czasowników łacińskich sygnali­

zować może wyłącznie diatezę nieł)odmiotową. Do grupy tej należą m. in. takie cza­

sowniki jak np. advesperascere, pigere ('czuć złość'), taedere ('czuć wstręt'), które występują tylko w activum. Większość czasowników oprócz diatezy niepodmioto­

wej sygnalizować może także diatezę nienacechowaną, a część z nich (tzn. czasow­

niki przechodnie) również nacechowaną bierną. Por. np.:

Haec condicio me non paenitet (Plaut., Stich., 51) 'Obecny stan nie wzbudza mego żalu (nie smuci mnie)' Milites ad arma currunt 'Żołnierze biegną do broni'

Milites Regio ahscesserunt 'Żołnierze odstąpili od (miasta) Regium' Hostes ahstinentferro 'Wrogowie stronią od miecza'

Hostes praeda ahstinentur a duce

'Wogowie powstrzymywani są przez wodza od (brania) łupów'

Dux de hello augures consulit 'Wódz pyta augurów o radę w sprawie wojny' Augures de hello consuluntur a duce

'Augurowie pytani są przez wodza o radę w sprawie wojny' Nemo audet I ausus est adversus hostem dimicari

'Nikt nie waży/ odważył się walczyć z wrogami'

A zatem dla większości czasowników sygnalizowanie diatezy niepodmiotowej to tylko realizacja jednego z dwóch lub trzech możliwych sposobów ujawniania i składniowego wyrażania argumentów, implikowanych przez reprezentowany przez nie predykat. Z realizacją tą związane jest jednak określone nacechowanie fonnalne czasownika, na które składają się dwa elementy. Jednym z nich jest określona war­

tość kategorii strony. Wartość ta nie jest zdeterminowana systemowo, lecz -jak stwier­

dziliśmy wyżej -stanowi indywidualną cechę poszczególnych leksemów czasowni­

kowych, ponieważ jedne z nich sygnalizują diatezę niepodmiotową wyłącznie w for­

mie activum, inne wyłącznie w fonnie passivum. Dodajmy, że dla części czasowni­

ków, tj. nieprzechodnich, forma passivum służy sygnalizowaniu wyłącznie tej diate­

zy, pozwalającej na nieujawnianie (ukrycie) pierwszego argumentu reprezentowane­

go przez nie predykatu. Drugim wyróżnikiem formalnym diatezy niepodmiotowej jest określona wartość kategorii osoby i liczby (oraz rodzaju) czasownika, a miano­

wicie 3. sg. (neutrum^5). Formalnym wykładnikiem tej diatezy jest więc nie tylko ka­

tegoria strony, lecz również kategoria osoby i liczby. Możemy więc mówić w tym przypadku o złożonym wykładniku diatezy, w którym określona (determinowana lek­

sykalnie) wartość kategorii strony sprzężona jest z określonymi (determinowanymi systemowo) wartościami kategorii osoby i liczby.

Szczególnym rodzajem diatezy, tradycyjnie wyróżnianym w odniesieniu do ję­

zyka łacińskiego (choć oczywiście nie tylko), jest tzw. diateza zwrotna, czyli me­

dium. Diateza ta sygnalizowana może być tylko przez czasowniki przechodnie, a

5 Wartość neutrum kategorii rodzaju dotyczy analitycznych form fleksyjnych czasownika tworzonych z udziałem participium pe,jecli, np. (Regio) abscessum es/.

więc reprezentujące predykaty co najmniej dwuargumentowe. Polega ona na tym, że drugi argument predykatu reprezentowanego przez czasownik nie jest ujawniany w sposób leksykalny (tj. przez wyrażenie argumentowe o postaci składnika imienne­

go), lecz w sposób zgramatykalizowany, tzn. przez substytut gramatyczny zwany morfemem zwrotnym. Warunkiem tworzenia zdań sygnalizujących tę diatezę jest re­

ferencyjna tożsamość pierwszego i drugiego argumentu predykatu. Pierwszy argu­

ment ujawniany jest wtedy przez mianownikowy podmiot a drugi konotowany jest przez ów morfem zwrotny. Ze względu na fakt reprezentowania pierwszego argu­

mentu predykatu przez mianownikowy podmiot, syntaktyczne uporządkowanie wy­

rażeń argumentowych w tej diatezie odpowiada diatezie nienacechowanej. Można więc uznać diatezę zwrotną za szczególną odmianę diatezy nienacechowanej, której specyfika polega na pewnej odrębności sposobu ujawniania drugiego argumentu pre­

dykatu w sytuacji, gdy jest on referencjalnie tożsamy z pierwszym.

W języku łacińskim diateza zwrotna sygnalizowana jest przy użyciu dwu złożo­

nych środków formalnych. Jednym z nich są aktywne wykładniki kategorii strony w połączeniu z zaimkiem zwrotnym se (me, te, nos, vos), wypełniającym miejsce otwie­

rane przez czasownik przechodni dla akomodowanego składnika imiennego repre­

zentującego drugi argument, np. Pueri se !avant 'Chłopcy myją się'⁶• Drugim środ­

kiem są pasywne wykładniki kategorii strony w połączeniu z nieotwieraniem miejsca dla akomodowanego składnika imiennego reprezentującego pierwszy argument, np.

Pueri lavantur 'Chłopcy myją się'. Jeśli miejsce to jest otwierane, sygnalizowana jest wtedy diateza nacechowana bierna, np. Pueri lavantur a matre 'Chłopcy są myci przez matkę'. Strukturalną właściwością diatezy zwrotnej jest to, że zdanie wyraża­

jące tę diatezę nie może podlegać transformacji biernej: czasownik przechodni sy­

gnalizujący tę diatezę ulega więc intranzytywizacji, tzn. zablokowana zostaje możli­

wość ujawnienia pierwszego argumentu przez akomodowany składnik imienny (i tym samym przesunięcia drugiego argumentu do pozycji podmiotu). Por. np. nieakcepto­

walność wyrażeń:

*Se lavantur a pueris.

*lavantur a pueris.

Od czasowników sygnalizujących diatezę zwrotną należy odróżnić czasowniki, przy których identyczne nacechowanie formalne (tj. końcówki aktywne+ se lub koń­

cówki pasywne+ nieotwieranie miejsca dla akomodowanego składnika imiennego) stanowi wykładnik dekauzatywizacji. Czasownikiem takim jest np. aperire 'otwie­

rać'; por.: valvae se aperiunt I va/vae aperiumur 'drzwi otwierają się'. Formy se aperiunt i aperiuntur nie stanowią diatetycznych wariantów czasownika aperire - analogicznych do se !avant I lavantur względem lavare -ponieważ ich nacechowa­

nie formalne nie reprezentuje żadnego argumentu wyrażanego przez nie predykatu.

Nacechowanie to stanowi natomiast wykładnik słowotwórczego formantu derywują-

6 Czasem morfem se bywa pomijany na powierzchni, np. Sol inclinat (se) 'Słońce chyli się (ku zachodo- wi)'

cego od czasownika aperire fonnacje pochodne, reprezentujące inny predykat, róż­

niący się od predykatu reprezentowanego przez czasownik aperire liczbą impliko­

wanych argumentów. Aperire 'otwierać' reprezentuje predykat dwuargumentowy, natomiast pochodne fonnacje se aperire I aperiri 'otwierać się' predykat jednoargu­

mentowy. Diateza sygnalizowana przez obydwie formacje pochodne (se aperire i aperiri) jest oczywiście zawsze diatezą nienacechowaną: pierwszy (i jedyny) argu­

ment reprezentowanego przez te formacje predykatu ujawniany jest przez mianowni­

kowy podmiot. Dla obu tych formacji, które trzeba traktować jako odrębne w stosun­

ku do aperire jednostki leksykalne, kategoria strony ma charakter selektywny: se aperire to activum tantum, aperiri passivum tantum. A zatem obligatoryjność końcó­

wek activum czasownika w połączeniu z zaimkiem se oraz obligatoryjność końcó­

wek passivum w połączeniu z nieotwieraniem miejsca dla akomodowanego składni­

ka imiennego reprezentującego pierwszy argument stanowić może zarówno wykład­

nik zwrotnego wariantu diatetycznego czasownika, jak i wykładnik morfemu słowo­

twórczego, derywującego dekauzatywne formacje pochodne^7.

Za odmiany medium uważa się również tzw. medium pośrednio zwrotne oraz medium wzajemności. Strukturalnie odmiany te reprezentują również diatezę niena­

cechowaną (pierwszy argument predykatu ujawniany jest zawsze przez mianowni­

kowy podmiot). W tworzeniu tych odmian nie uczestniczą już jednak wykładniki kategorii strony czasownika, lecz wyłącznie określone formy przypadkowe (z przy­

imkami lub bez) odpowiednich zaimków (w tym również zaimka zwrotnego); cza­

sownik występuje w tej formie, w jakiej sygnalizuje diatezę nienacechowaną czynną.

Por. np.:

Puer nocet sibi.

'Chłopiec szkodzi sobie' Puer irascitur sibi

'Chłopiec gniewa się na siebie' Pueri amant alius alium I inter se.

'Chłopcy kochają się nawzajem (jeden drugiego)' Pueri hortantur alius alium I alter alterum

'Chłopcy zachęcają się nawzajem (jeden drugiego)'

A zatem charakterystyka funkcjonalna kategorii strony w łacinie przedstawia się w sposób bardziej złożony niż mogłoby to wynikać z wewnętrznej struktury tej kate­

gorii, opartej na (tylko) dwuczłonowej opozycji o wartościach: activum I passivum.

Z jednej bowiem strony większe zróżnicowanie funkcjonalne narzuca tej kategorii

7 W języku łacińskim brak jest niemotywowanych czasowników określanych jako rejlexiva tantum, w których morfem se jest nieodłącznym funkcjonalnie pustym składnikiem leksemu czasownikowego, jak np. pl. bać· się, podobać się. Nie jest również możliwe użycie czasowników zwrotnych w konstrukcjach niepodmiotowych, jak np. pl. Dobrze mu się pracuje, We wsi buduje się nową szkolę (por. R. Laskowski, s. 191-194). Podobnie łacina nie dopuszcza takich struktur z czasownikami zwrotnymi, które cechują się diatezą bierną, klasyfikowaną przez A. Siewierską jako "personal reflexive passive", np. wł. Nel media evo si bruciavano le streghe 'W średniowieczu paliło się na stosie czarownice' (s. 165-169).

fakt, że w każdym z obu zasadniczych rodzajów diatezy, tj. w diatezie nienacecho­

wanej i nacechowanej, występują dwie jej odmiany, tj. nienacechowana czynna i nienacechowana zwrotna oraz nacechowana bierna i nacechowana niepodmiotowa.

System sygnalizowanych przez łacińskie czasowniki diatez można więc przedstawić następująco:

nienacechowana

(pierwszy argument jest ujawniany przez mianownikowy podmiot)

/�

diateza

nacechowana

(pierwszy argument ujawniany jest przez akomodowany składnik imienny lub nie jest

ujawniany w ogóle)

czynna zwrotna bierna �niepodmiotowa

I I I I

( drugi argument -je- ( drugi argument u jaw- ( drugi argument u jaw- (żaden argument nie śli jest implikowany- niany jest przez mor- niany jest przez mia- jest ujawniany przez ujawniany jest przez fem zwrotny) nownikowy podmiot) mianownikowy pod-

akomodowany skład- miot)

nik imienny)

Z drugiej strony zakres funkcjonalny obu wykładników kategorii strony może być modyfikowany przez dodatkowe nacechowania formalne, stanowiące tym sa­

mym współwykładniki diatezy sygnalizowanej przez daną formę czasownikową.

Współwykładnikami tymi są takie czynniki formalne jak:

a) selektywny (klasyfikujący) sposób uwzględniania kategorii strony przez cza­

sownik w passivum

b) obligatoryjność wyrażania określonej wartości kategorii osoby i liczby (oraz rodzaju) - 3. sg. (neutrum)

c) wypełnianie przez morfem zwrotny se miejsca otwieranego przez czasownik przechodni w activum dla akomodowanego składnika imiennego reprezentu­

jącego drugi argument

d) nieotwieranie przez czasownik przechodni w passivum miejsca dla akomodo­

wanego składnika imiennego reprezentującego pierwszy argument.

Przy braku wskazanego wyżej nacechowania formalnego funkcją wykładników strony czynnej (activum) jest sygnalizowanie diatezy nienacechowanej czynnej, a wykładników strony biernej (passivum) sygnalizowanie diatezy nacechowanej bier­

nej zdania. Ten zakres zakres funkcjonalny obu wykładników kategorii strony należy więc uznać za prymarny. Sekundarnie oba wykładniki sygnalizować mogą inne ro­

dzaje (odmiany) diatezy, z czym związane jest dodatkowe nacechowanie fonnalne.

Ogólny schemat funkcjonalny kategorii strony w łacinie przedstawia się zatem jak w podanej niżej tabeli:

wykładnik współwykładnik diatezy sygnalizowana przykład (wartość) (nacechowanie formalne) diateza

kategorii strony

nienacechowana Consul mittit epistulam.

czynna

activum morfem zwrotny se nienacechowana Pueri se /avant zwroma

obligatoryjność 3. sg. nacechowana Paenitet me consilii.

niepodmiotowa

nacechowana Epistula millitur a consule.

bierna

obligatoryjność 3. sg. nacechowana Curritur ad arma.

(neutrum) niepodmiotowa

selektywnośc kategorii nienacechowana Caesar sequitur hostem.

passivum strony czynna

nieotwieranie przez nienacechowana Pueri lavantw'.

czasownik przechodni zwroma miejsca dla akomodowanego

skł. imiennego reprezent.

pierwszy arg.

Widać więc, że zakres funkcjonalny pasywnych wykładników kategorii strony jest szerszy niż wykładników aktywnych: mogą one bowiem uczestniczyć w sygnali­

zowaniu wszystkich rodzajów i odmian diatezy. Wykładniki czynne nie mogą nato­

miast uczestniczyć w sygnalizowaniu diatezy nacechowanej biernej.

Morfologiczna kategoria strony w łacinie uwzględniana jest jednak nie tylko przez osobowe formy czasownika, lecz także przez część form nieosobowych (niefinityw­

nych), a mianowicie participia (imiesłowy mające w łacinie charakter wyłącznie przymiotnikowy) oraz infinitiwy (bezokoliczniki). Kategoria strony również w od­

niesieniu do tych nieosobowych form czasownikowych ma postać opozycji dwu­

członowej o wartościach activum i passivum.

Participia, oprócz kategorii strony, scharakteryzowane są również co do katego­

rii czasu (który wyraża względną charakterystykę czasową, tj. równoczesność, uprzed­

niość i następczość), a także -ze względu na swój przymiotnikowy charakter -co do kategorii liczby, rodzaju i przypadka. I o ile brak jest ograniczeń dystrybucyjnych kategorii strony w odniesieniu do kategorii liczby rodzaju i przypadka (tzn. obie war­

tości kategorii strony mogą występować przy wszystkich wartościach kategorii licz­

by, rodzaju i przypadka), o tyle ograniczenia takie występują w odniesieniu do kate­

gorii czasu. Otóż kategoria czasu participiów jest opozycją trójczłonową o warto­

ściach: praesens, perfectum i futurum, co przy dwuwartościowej opozycji w ramach kategorii strony (activum i passivum) daje teoretycznie możliwość utworzenia -ze

względu na obie te kategorie - sześcioelementowego systemu opozycyjnego. Tym­

czasem mamy w łacinie tylko czteroelementowy system participiów, tworzący sieć opozycyjną o wartościach: praesens activi, perfectum passivi, futurum activi i futu­

rum passivi. Brak zatem participiów praesentis passivi i perfecti activi. Tym samym formacje participium tworzą bezpośrednią opozycję morfologiczną ze względu na kategorię strony tylko w zakresie futurum (part. futuri activi : part. futuri passivi - laudaturus: laudandus). Dwie pozostałe formacje participium (part. praesentis acti­

vi i part. perfecti passivi - laudans: laudatus) tworzą ze względu na kategorię strony wyłącznie opozycję pośrednią. Poza tym oba participia futuri zwykle wyrażają jesz­

cze dwie różne wartości nacechowanej modalności:

I. part. futuri activi -zamiar, chęć: Galii ad Clusium venerunt castra Romana oppugnaturi 'Gallowie przybyli do Kluzjum z zamiarem oblegania rzymskie­

go obozu'

2. part.futuri passivi- cel, intencję: Consul mihi Siciliam defendendam tradidit 'Konsul przekazał mi Sycylię do obrony'

Tak więc kontrast funkcjonalny między obu wartościami kategorii strony w ob­

rębie participiów jest mniej ostry niż w obrębie form osobowych, gdyż opozycji stro­

ny participiów, i związanej z nią opozycji diatezy, towarzyszy zawsze jeszcze albo opozycja czasu, albo modalności; nigdy więc nie występuje w postaci czystej.

Podobnie jak w przypadku form osobowych prymarną funkcją participiów w ac­

tivum jest sygnalizowanie diatezy nienacechowanej, a participiów w passivum nace­

cechowanej. Jednak stanowiące kryterium różnicujące obie te diatezy syntaktyczne uporządkowanie wyrażeń argumentowych konotowanych przez występujące w for­

mie participium wyrażenie predykatywne, uzależnione jest od pozycji syntaktycznej zajmowanej przez to participium w z zdaniu. Ze względu na swe właściwości mor­

fologiczne participia prymarnie zajmują w zdaniu pozycje przydawek, stanowiąc nie­

podstawowe wyrażenia predykatywne (składniki wyrażeń polipredykatywnych) do­

dane do wyrażeń argumentowych reprezentujących argumenty predykatów podsta­

wowych wyrażeń predykatowo-argumentowych⁸. Pełnią zatem funkcję atrybutywną w grupie imiennej stanowiąc w niej człon akomodowany. Sygnalizowanie diatezy nienacechowanej przez użyte atrybutywnie participium w activum związane jest za­

tem z takim syntaktycznym uporządkowaniem konotowanych przez nie wyrażeń ar­

gumentowych, w którym pierwszy argument reprezentowanego przez to participium predykatu ujawniany jest przez wyrażenie argumentowe stanowiące człon syntak­

tyczny akomodujący. Członem tym może, ale nie musi być mianownikowy podmiot.

Por. np.:

I) Hostes urbem oppugnantes tendunt tabernacula 'Nieprzyjaciele oblegający miasto rozbijają namioty'

2) Hostes urbem oppugnaturi tendunt tabernacula 'Nieprzyjaciele zamierzają­

cy oblegać miasto rozbijają namioty'

8 Por. M. Grochowski, s. 215

3) Dux videt hostes urbem oppugnantes 'Wódz widzi nieprzyjaciół oblegają-

cych miasto' ·

4) Dux videt hostes urbem oppugnaturos 'Wódz widzi nieprzyjaciół zamierzają­

cych oblegać miasto'

Z kolei sygnalizowanie diatezy nacechowanej przez użyte atrybutywnie partici­

pium w passivum związane jest z fakultatywnym ujawnianiem pierwszego argumen­

tu przez człon syntaktyczny akomodowany. Por. np.:

5) Dux videt urbem (a hostibus) oppugnatam 'Wódz widzi miasto oblężone (przez nieprzyjaciół)'

6) Dux videt urbem ( a hostibus) oppugnandam 'Wódz widzi miasto, które ma być oblegane (przez przez nieprzyjaciół)'

Użyte atrybutywnie participia nie mogą oczywiście sygnalizować diatezy nace­

chowanej niepodmiotowej, ponieważ nieotwieranie miejsca dla mianownikowego pod­

miotu stanowi jeden ze sposobów składniowego uporządkowania wyrażeń argurnento­

wych tylko tych czasownikowych wyrażeń predykatywnych, które w wyrażeniu zda­

niowym pełnią funkcję członu konstytutywnego (orzeczenia). Poza tym z diatezą tą związane jest dodatkowe nacechowanie formalne czasownika w postaci obligatoryjno­

ści wyrażania wartości 3 osoby, participia zaś kategorii osoby morfologicznie w ogóle nie uwzględniają. Dlatego diateza sygnalizowana przez participia passivi w podanych wyżej zdaniach 5) - 6) jest diatezą nacechowaną bierną, podobnie jak diateza sygnali­

zowana przez participia activi w zdaniach 1) -4) jest diatezą nienacechowana czynną.

Jednak poza obligatoryjnością 3 osoby wszystkie pozostałe rodzaje nacechowania for­

malnego (współwykładniki diatezy), wyszczególnione przez nas wyżej w odniesieniu do form osobowych, mogą w podobny sposób modyfikować funkcje wykładników kategorii strony także participiów. I tak użycie morfemu zwrotnego se przy participiach aktywnych oraz nieotwieranie miejsca dla akomodowanego członu syntaktycznego ujaw­

niającego pierwszy argument przy participiach pasywnych stanowi współwykładnik sygnalizowania przez te participia diatezy nienacechowanej zwrotnej, np.:

Consul vidit pueros se lavantes 'Konsul zobaczył chłopców myjących się'⁹ Pueri lavati domum redierunt 'Chłopcy umywszy się wrócili do domu' Z kolei selektywny sposób uwzględniania kategorii strony przez czasowniki, po­

legający na przyjmowaniu przez ich formy osobowe wyłącznie wykładników bier­

nych, stanowi czynnik modyfikujący funkcje tworzonych przez nie pasywnych parti­

cipiów. Dotyczy to jednak tylko pasywnych participiów czasu przeszłego (perfecti), które - podobnie jak odpowiadające im formy osobowe - sygnalizują diatezę niena­

cechowaną czynną, np.:

9 Morfem se może być, podobnie jak w przypadku form osobowych, pomijany na powierzchni, np. vo­

lventia p/austra 'toczące się wozy', przen. volventes anni 'toczące się lata' (Aen. I, 234)

Dux milites ad pugnam hortatus castra reliquit 'Wódz zachęciwszy żołnierzy do walki opuścił obóz'

Pasywne participia czasu przyszłego (futuri) tych czasowników sygnalizują na­

tomiast diatezę nacechowaną bierną:

Dux milites ad pugnam hortandos e castris eduxit

'Wódz wyprowadził z obozu żołnierzy, którzy mieli zostać zachęceni do walki' Poza tym czasowniki te posiadają w swym paradygmacie również obydwa parti- cipia aktywne, sygnalizujące diatezę nienacechowaną:

Consul vidit ducem milites ad pugnam hortantem I hortaturum

'Konsul zobaczył wodza zachęcającego/ zamierzającego zachęcić żołnierzy do walki' A zatem selektywny charakter kategorii strony osobowych fonn deponentiów i se1ni- deponentiów nie ogranicza zasobu tworzonych przez nie participiów, modyfikuje jednak funkcję ich pasywnego participium peifecti. Modyfikacja ta pociąga za sobą dwie istotne konsekwencje. Jedną z nich jest to, że sygnalizowanie diatezy nienacechowanej przez participia deponentiów i semideponentiów skorelowane jest ze wszystkimi wartościami kategorii czasu (tj. praesens, peifectum i futurum), podczas gdy sygnalizowanie diatezy nacechowanej (biernej) skorelowane jest wyłącznie z wartościąfitturum. Tym samym w systemie participiów tych czasowników diateza nienanechowana nie jest już - jak ma to miejsce w systemie ich form osobowych-diatezą obligatoryjną, lecz jest diatezą prefero­

waną .. Druga konsekwencja polega na tym, że formalnej opozycji kategorii strony parti­

cipiów nie musi towarzyszyć funkcjonalna opozycja rodzaju sygnalizowanej przez nie diatezy (por. np. hortans 'zachęcając' - hortatus 'zachęciwszy')^lll.

Oprócz pełnienia funkcji atrybutywnej w grupie imiennej participia mogą także sekundamie stanowić składnik konstytutywnego członu wyrażenia zdaniowego ( orze­

czenia). Szczególnna rola przypada w tym względzie participium peifecti passivi, współ­

tworzącemu osobowe analityczne formy fleksyjne czasownika. Użyte predykatywnie participia sygnalizować mogą wszystkie rodzaje diatez, przy czym możliwość sygnali­

zowania diatezy nacechowanej niepodmiotowej ograniczona jest wyłącznie do partici­

piów pasywnych, które występują wtedy w formie mianownika liczby pojedynczej ro­

dzaju nijakiego, a stanowiąca formalny współwykładnik tej diatezy wartość 3 osoby wyrażana jest przez współtworzący wyrażenie predykatywne czasownik posiłkowy esse.

Syntaktyczne uporządkowanie wyrażeń argwnentowych konotowanych przez predy­

katywnie użyte participia jest zgodne z uporządkowaniem odpowiadającym poszcze­

gólnym diatezom sygnalizowanym przez formy osobowe czasowników. Por. np.:

10 Podobny brak funkcjonalnej opozycji wykazują przeciwstawne co do wa11ości kategorii strony osobowe formy semideponentiów, np. gaudeo 'cieszę się' - gavisus sum 'ucieszyłem się'. Oczywiście fom1acje o których tu mowa (tj. hortans - hortatus, gaudeo - gavisus sum) pozostają w fmmalno-funkcyjnej opozycji ze względu 'Ila kategorię czasu; ze względu na kategorię strony tworzą zatem opozycje pośrednie.

diateza nienacechowana czynna:

Audiens sum dieto consulis 'Je�tem posłuszny słowu konsula' Non estis cenaturi? 'Nie zamierzacie jeść kolacji?'

diateza nienacechowana zwrotna:

Pueri se lavaturi sunt 'Chłopcy zamierzają się umyć' Pueri lavati sunt 'Chłopcy umyli się'

diateza nacechowana bierna:

Epistula( consuli) mittenda est 'List powinien zostać wysłany (przez konsula)' Epistula( a consule) missa est 'List został wysłany (przez konsula)'

diateza nacechowana niepodmiotowa:

Regio abscessum est 'Odstąpiono od miasta Regium' Militandum est 'Należy walczyć'

Użyte predykatywnie participia deponentiów i semideponentiów cechują się taką samą charakterystyką funkcjonalną jak w przypadku ich użycia atrybutywnego, tzn.

pmticipium/uturi passivi sygnalizuje diatezę nacechowaną (w tym przypadku oprócz biernej także niepodmiotową), pozostałe nienacechowaną:

Milites ad pugnam hortandi sunt (duci)

'Żołnierze do walki powinni być zachęcani (przez wodza)' ¹¹ Moriendum est (nobis omnibus)

'Trzeba umrzeć (nam wszystkim)'

Dux milites ad pugnam hortans I hortaturus I hortatus est 'Wódz żołnierzy do walki zachęca/ zamierza zachęcać/ zachęcił.

Z kolei system łacińskich infinitiwów, podobnie jak system participiów, oprócz dwuwartościowej opozycji kategorii strony (activum I passivum), uwzględnia także trójwartościową opozycję kategorii czasu (względnego) o wartościach: praesens (rów­

noczesność), pe,fectum (uprzedniość) ifuturum (następczość). Jednak w przeciwień­

stwie do participiów, infinitiwy - ze względu na te dwie kategorie morfologiczne - tworzą pełną sześcioelementową sieć opozycyjną. Struktura morfologiczna poszcze­

gólnych formacji infinitiwu jest zróżnicowana. Infinitiwy praesentis oraz infinitiwus pe,fecti activi mają strukturę morfologiczną syntetycznych wyrazów gramatycznych, natomiast infinitivus futuri activi i infinitivus pe,fecti passivi mają strukturę morfo­

logiczną analitycznych wyrazów gramatycznych, złożonych z odpowiedniego parti­

cipium (futuri activi I pe,fecti passivi), oraz z infinitiwu praesentis czasownika (po­

siłkowego) esse. Infinitivus futuri passivi jest również reprezentowany przez anali­

tyczny wyraz gramatyczny, na który składa się formacja złożona z tematu partie.

pe1fecti i sufiksu -um oraz forma posiłkowa o postaci iri.

Prymarne funkcje wykładników kategorii strony infinitiwów są oczywiście iden­

tyczne jak w przypadku pozostałych form czasownikowych, tzn. infinitiwy aktywne

11 Z takim użyciem participiumji,luri passivi związane jest inne nacechowanie modalne, a mianowicie konieczność, powinność (tzw. natio necessitatis)

sygnalizują diatezę nienacechowaną, pasywne nacechowaną. Sposób ujawniania ar­

gumentów reprezentowanych przez siebie predykatów zależy jednak do pozycji zaj­

mowanej przez infinitiwy w wyrażeniu zdaniowym.

W języku łacińskim infinitiwy zajmować mogą zarówno pozycję wyrażenia ar­

gumentowego, stanowiąc tzw. derywowane wyrażenie argumentowe^12, jak i pozycję wyrażenia predykatywnego. W pozycji derywowanego wyrażenia argumentowego infinitiwy sygnalizować mogą diatezę nienacechowaną (czynną i zwrotną) oraz na­

cechowaną bierną. Sygnalizownie diatezy nacechowanej przez infinitivus wiąże się z możliwością ujawnienia przez akomodowany składnik imienny pierwszego argu­

mentu predykatu reprezentowanego przez ten infinitivus, np.:

Amari (ab amicis) humanum est

'Być kochanym przez przyjaciół jest rzeczą ludzką' Philosophi in voluptate ponunt amari (ab amicis)

'Filozofowie uważają za przyjemność bycie kochanym (przez przyjaciół)' Sygnalizowanie diatezy nienacechowanej wiąże się natomiast z brakiem możli- wości ujawnienia tego argumentu:

Amare humanum est 'Kochać jest rzecza ludzką' Philosophi in voluptate ponunt amare

'Filozofowie uważają za przyjemność kochanie'

Infinitivus stanowić może także konstytutywny człon wyrażenia argumentowe­

go, reprezentującego argument nieprzedmiotowy implikowany przez predykat wy­

ższego rzędu^13• Jest on wtedy wykładnikiem tzw. predykatu wewnętrznego^14• Ponie­

waż pozycja otwierana przez predykat wyższego rzędu dla argumentu nieprzedmio­

towego wypełniana jest przez strukturę predykatowo-argumentową, diatezy sygnali­

zowane przez bezokolicznikowe wykładniki predykatu wewnętrznego stanowią od­

powiedniki wszystkich rodzajów diatez sygnalizowanych przez osobowe fonny cza­

sowników, a więc nienacechowanej czynnej i zwrotnej oraz nacechowanej biernej i niepodmiotowej. Składnik imienny, pozostający z infinitiwem w relacji wzajemnej akomodacji i ujawniający określony argument reprezentowanego przez niego pre­

dykatu (czyli funkcjonalny odpowiednik podmiotu), wyrażony jest w akuzatiwie.

Tradycyjnie tego rodzaju wyrażenie argumentowe nieprzedmiotowe znane jest jako tzw. składnia accusativus cum infinitivo.

Scio ducem laudare I laudavisse I laudaturum esse milites 'Wiem, że wódz chwali/ pochwalił/ pochwali żołnierzy' Video pueros lavari I se lavare 'Widzę, że chłopcy myją się'

12 Por. S. Karolak, s. 41 13 Por. S. Karolak, s. 69 14 Por. S. Karolak, s. 76

Scio milites laudatos esse a duce

'Wiem, że żołnierze zostali poGhwaleni przez wodza'

Odpowiednik diatezy niepodmiotowej sygnalizowany jest przez infinitivus cza­

sownika za pośrednictwem tych wykładników kategorii strony, które służą sygnali­

zowaniu diatezy niepodmiotowej formom osobowym tego czasownika. Por. np.:

Curritur ad arma 'Biegnie się do broni'

Legatus nuntiavit curri ad arma 'Posłaniec doniósł, że biegnie się do broni' Paenitet te consilii tui 'Żal ci (z powodu) twej decyzji'

Marcus dixit paenitere te consilii tui

'Marek powiedział, że żal ci (z powodu) twej decyzji'

W przypadku referencjalnej tożsamości argumentu predykatu wewnętrznego i argumentu predykatu nadrzędnego (tzw. jądrowego), jego wykładnik w nieprzedmio­

towym wyrażeniu argumentowym ma status składnika fakultatywnego.

Fateor (me) amare illam 'Przyznaję, że Ua) ją kocham'

Fateor (me) amari ab illa 'Przyznaję, że (ja) jestem przez nią kochany'

Istnieją w łacinie również i takie wykładniki predykatu wyższego rzędu, które ko­

notują nieprzedmiotowe wyrażenia argumentowe z osobową fonną czasownika jako wykładnikiem predykatu wewnętrzne'go. Jednak w przypadku referencjalnej tożsamo­

ści argumentów obu predykatów wykładnik predykatu wewnętrznego ma postać infini­

tiwu, a ze struktury powierzchniowej nieprzedmiotowego wyrażenia argumentowego wykładnik argumentu tożsamego z argumentem predykatu jądrowego jest usuwany:

Consul constituit, ut milites in castris manerent 'Konsul postanowił, że żołnierze pozostaną w obozie' Consul constituit in castris manere

'Konsul postanowił pozostać(= że on pozostanie) w obozie'

Szczególnym rodzajem wykładnika predykatu wewnętrznego jest analityczny in­

finitivus, ukonstytuowany przez participium futuri passivi czasownika i infinitivus praesentis czasownika posiłkowego esse. Infinitivus ten, wyrażający określoną na­

cechowaną modalność, sygnalizuje diatezę nacechowaną bierną lub niepodmiotową:

Magister dixit amicos amandos esse

'Nauczyciel powiedział, że przyjaciele powinni być kochani' Magister dixit miltandum esse

'Nauczyciel powiedział, że należy walczyć'

Zajmując w zdaniu pozycję wyrażenia predykatywnego infinitivus konstytuuje jako orzecznik orzeczenie złożone, w którym łącznikami są najczęściej czasowniki

fazowe typu incipio, habitualne typu soleo lub modalne typu mało, voto, possum, videor, dicor, itp. Determinantem diatezy w zdaniach tego rodzaju jest właśnie bez­

okolicznikowy orzecznik, a nie wyrażony osobową formą łącznik. Por. np.:

Marcus solet laudare amicos 'Marek zwykle chwali przyjaciół'

Marcus solet laudari ab amicis 'Marek zwykle jest chwalony przyjaciół' Marcus videtur laudare amicos 'Marek chyba chwali przyjaciół'

Marcus videtur laudari ab amicis 'Marek chyba jest chwalony przez przyjaciół' Poza tym infinitivus może stanowić funkcjonalny odpowiednik orzeczenia w rów- noważnikach zdań niezależnych syntaktycznie zastępując formy finitywne czasow­

nika. Infinitivus użyty w tej funkcji to tzw. infinitivus historicus, czyli bezokolicznik historyczny zwany też narracyjnym, będący równoważnikiem form osobowych cza­

su przeszłego. Zastosowanie tego infinitiwu związane jest z tekstową funkcją drama­

turgicznego ożywienia narracji, a jedynym infinitiwem używanym w tej funkcji jest infinitivus praesentis:

Clamor permixtus hortatione, laetitia, gemitu; tela utrimque volare

'Wrzawa wymieszana z odgłosami zachęty, radości, jęku; zewsząd lecą pociski' Nihil Sequani respondere, sed in eadem tristitia taciti permanere

'Nic Sekwanowie nie odpowiadają, lecz w tym samym smutku milczący trwają' Deponentia i semideponentia posiadają w swym paradygmacie w zasadzie wy­

łącznie infinitiwy sygnalizujące diatezę nienacechowaną. Gdy zaś idzie o wartość kategorii strony sygnalizującą tę diatezę przy poszczególnych wartościach kategorii czasu, to:

a. przy futurum jest to activum:

Scimus ducem Romam profecturum esse 'Wiemy, że wódz wyruszy do Rzymu' Scimus ducem milites ad pugnam hortaturum esse

'Wiemy, że wódz zachęci żołnierzy do walki'

Dux aggressurus esse videtur 'Wódz chyba zaatakuje' Scimus eum ausurum esse vendere navem

'Wiemy, że on odważy się sprzedać okręt' b. przy perfectum jest to passivum:

Scimus ducem Romam profectum esse 'Wiemy, że wódz wyruszył do Rzymu' Scimus ducem milites ad pugnam hortatum esse

'Wiemy, że wódz zachęcił żołnierzy do walki' Dux aggressus esse videtur 'Wódz chyba zaatakował' Scimus eum ausum esse vendere navem

'Wiemy, że on odważył się sprzedać okręt' c. przy praesens jest to:

- passivum deponentiów:

Scimus ducem Romam proficisci 'Wiemy, że wódz wyrusza do Rzymu'

Scimus ducem milites ad pugnam hortari 'Wiemy, że wódz zachęca żołnierzy do walki' Dux aggredi videtur 'Wódz chyba atakuje' - activum semideponentiów:

Scimus eum audere vendere navem 'Wiemy, że on ma odwagę sprzedać okręt' Infinitiwy semideponentiów mogą (rzadko) sygnalizować również diatezę nace­

chowaną niepodmiotową, jeśli diatezę taką sygnalizować mogą ich formy osobowe:

Audetur adversus hostes dimicari 'Starcza odwagi, by walczyć z wrogami' Animadverterunt auderi adversus hostes dimicari

'Zauważyli, że starcza odwagi, by walczyć z wrogami'

Niesygnalizowanie diatezy nacechowanej biernej odróżnia zatem system infini­

tiwów deponentiów i semideponentiów od systemu tworzonych przez nie partici­

piów. Tym samym charakterystyka funkcjonalna systemu infinitiwów deponentiów i semideponentiów dokładnie odpowiada charakterystyce funkcjonalnej ich form oso­

bowych. Podobnej paraleli nie tworzy już jednak charakterystyka formalna infiniti­

wów deponentiów, ponieważ infinitivus futuri tych czasowników cechuje się aktyw­

nymi wykładnikami kategorii strony. W konsekwencji prowadzi to do ukształtowa­

nia się stytuacji, w której -podobnie jak w systemie participiów deponentiów i semi­

deponentiów - formalnej opozycji kategorii strony infinitiwów tych czasowników nie zawsze towarzyszy funkcjonalna opozycja rodzaju sygnalizowanej diatezy (por.:

hortaturum esse '(że) zachęci' -hortari '(że) zachęca').

Podsumowując można stwierdzić, że rodzaj diatezy sygnalizowanej przez łaciń­

skie czasowniki uzależniony jest nie tylko od samych wykładników kategorii strony (activum I passivum), lecz także od sposobu (fleksyjny/ selektywny), w jaki katego­

ria ta uwzględniana jest przez osobowe formy czasowników. Konsekwencją tego jest szerszy -w porównaniu z wykładnikami aktywnymi - zakres funkcjonalny wykład­

ników pasywnych, czego przejawem jest fakt, iż formy pasywne sygnalizować mogą wszystkie rodzaje diatezy, natomiast formy aktywne nie sygnalizują diatezy nace­

chowanej biernej. Sposób uwzględniania kategorii strony przez formy osobowe cza­

sowników wpływa także na zasób i charakterystykę formalno-funkcyjną ich form nieosobowych. Wpływ ten uwidacznia się w istnieniu wyraźnej preferencji dla sy­

gnalizownia diatezy nienacechowanej przez formacje nieosobowe deponentiów i se­

mideponentiów, co z kolei powoduje, iż formacje te, pozostając z sobą w (pośred­

niej) opozycji fonnalnej w ramach kategorii strony, mogą nie tworzyć w ramach tej kategorii opozycji funkcjonalnej (hortans - hortatus, hortari - hortatum esse). W sygnalizowaniu diatezy, obok kategorii strony, uczestniczyć może sekundarnie rów­

nież kategoria osoby i liczby czasownika, stanowiąc współwykładnik diatezy nace­

chowanej niepodmiotowej, pozwalającej także czasownikom nieprzechodnim na ukry­

cie pierwszego argumentu reprezentowanego przez siebie predykatu. Poza tym wpływ na funkcje wykładników kategorii strony mają określone cechy selekcyjne czasow­

ników w activum i passivum, będące współwykładnikami diatezy zwrotnej.

W yb r a n a b ib li o g r afi a

Bednarski M. 1983. Kategoria przechodniości - nieprzechodniości czasownika w języku łacińskim. Eos 71, 41-56

Bednarski M. 1992. Gerundium i gerundivum w świetle badań. Eos 80, 301-312 Beltran J.A. 1999. lntrodución a la morfolog[a latina. Zaragoza

Gó rska M. 1999. Gramatyka zależności a nauczanie składni łacińskiej. Roczniki Hu­

manistyczne KUL 47/3

Grochowski M. 1984. Składnia wyrażeń polipredykatywnych .. W: Z. Topolińska (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia. Warszawa

Laskowki R. 1999. Postawowe pojęcia fleksji. W: R. Grzegorczykowa, R. Laskow­

ski, H. Wróbel, Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. War­

szawa

Karolak S. 1984. Składnia wyrażeń predykatywnych. W: Z. Topolińska (red.),Gra- matyka współczesnego języka polskiego. Składnia. Warszawa

Nagórko A. 1997. Zarys gramatyki polskiej. Warszawa Pinkster H. 1990. Latin Syntax and Semantics. London

Siewierska A. 1984. The Passive A Comparative linguistic Analysis. London Traina A., Bertotti T. 1969. Sintassi normativa della lingua latina. Bologna Wierzbicka A. 1966. Czy istnieją zdania bezpodmiotowe. Język polski 46, 177-196