Szczepan W. Ślaga
"L’evolution chimique et les origines
de la vie", A. Brack, F. Raulin, Paris
1991 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 29/1, 207-209
1993
J a k się w y d aje, m eto d a poró w n aw cza należy do kluczow ych p ro ce d u r b adaw czych biologa ew olucjonisty. S łuży ona n ie tylk o do u s ta la n ia sta n u w iedzy n a te m a t pochodzenia g a tu n k u w ra z ze w sk a z a n ie m w szelkich lu b in fo rm ac y jn y ch n a te n te m a t, a le ró w n ież o tw ie ra m ożliw ość u z a sa d n ia n ia h ipotez uogólniających, o k reśla ją cy c h przebieg rozw oju filogenetycznego i adap tacy jn eg o . O m aw ia n a k sią ż k a przede w szy stk im k o n c e n tru je się n a c h a ra k te ry z o w a n iu czasowo w cześniej szych procesów filogenetycznych n a p o d sta w ie znajom ości p ó źn iej szych. Z byt m ało je d n a k w skazano w ra m a c h p ro p o n o w an ej m etody poró w n aw czej n a konieczność „o d k ry w an ia” zw iązków przyczynow ych w op arciu o zasady in d u k c ji elim in acy jn ej. N adto n ie w iele m a te ria łu pośw ięcono za g ad n ien iu sp ro w ad za n ia hipotez dotyczących zw iązków filogenetycznych ew oluujących gatunków .
N iezw ykle pom ocny podczas le k tu ry recen zo w an ej książki, okazuje się sta ra n n ie przygotow any zestaw b ibliograficzny, in d ek s osobow y i przedm iotow y. N ie bez znaczenia są też liczne diag ram y , w ykresy, ta b e le opisan e i z in te rp re to w a n e językiem zrozum iałym n ie tylk o dla biologów . Z astosow ane w p rac y m etody m a tem aty c zn e p o zw a lają (1) p rzean alizo w ać ilościow o w y n ik i ek sp ery m en tó w m o le k u la rn y c h d o ty czących zag ad n ien ia filogenezy, (2) p rze d staw ić m odele zw iązków z a chodzących a n różnych poziom ach odgałęzień filogenetycznych g a tu n k u oraz (3) sk o n stru o w ać hipotezy w y ja ś n ia ją c e skuteczność stosow a n ia m etody p orów naw czej w biologii teoretycznej.
K a z im ie rz K lo sk o w sk i
A. B rack, F. R a u lin : L ’év o lu tio n ch im iq u e et les origines de la vie, P a ris 1991, M asson, X IV + 181 (Les g ra n d s p ro b lèm es de l’évolution). C ałościow a p re z e n ta c ja a k tu aln e g o s ta n u w iedzy w zak resie p ro b le m a ty k i genezy życia n a Z iem i je s t p rzedsięw zięciem niezw ykle tr u d n y m i to z w ielu pow odów . P rz ed e w szy stk im jesteśm y św ia d k am i in te n sy w n y ch b a d a ń in te rd y scy p lin arn y ch , o b ejm u ją cy c h asp ek ty nie ty lk o ściśle biologiczne, a le ta k ż e kosm ochem iczne (m. in. m eteory - tyczne, k o m e n ta rn e ), paleobiochem iczne, la b o ra to ry jn e i in n e. P o n a d to p ro b lem sam w sobie, co u n ao c z n ia ją w sk az an e b ad a n ia , okazuje się ta k som plikow any, iż k a ż d a p ró b a w y ja ś n ie n ia takiego czy innego a s p e k tu czy fra g m e n tu p rocesu abiogenezy rodzi coraz to now e znaki zap y tan ia.
D latego n ie dziw i n a s to, co w P rze d m o w ie do o m aw ian ej p rac y stw ie rd z a G uy O urisson, członek fra n c u sk ie j A k ad em ii N auk, m ia n o w icie, że n a p isa n ie k siążk i u jm u ją c e j w szystkie asp ek ty pochodzenia życia w y m ag a „w iele odw agi i w ielk iej k o m p e ten c ji e ru d y c ji”. R e ali za cji takiego z a d a n ia p o d ję li się: A n d ré B rack, d y re k to r b a d a ń w CNRS, w c e n tru m biofizyki m o le k u la rn e j w O rleanie, oraz F ran ço is R aulin, p ro fe so r U n iw ersy te tu P ary sk ieg o (P a ris-V al de M arne), obaj dobrze zn a n i z p row adzonych przez siebie i sw e ekipy b a d a ń la b o ra to ry jn y c h w zak resie syntez prebiotycznych. K siążk a została w y d an a w se rii W ie lk ie p ro b le m y ew olucji, zain ic jo w an e j p rzez prof. J e a n P i- v e te a u i przeznaczonej do p re z e n ta c ji w sposób p o p u larn o n au k o w y , ale k o m p e ten tn y , ak tu aln e g o sta n u w iedzy ew olu cy jn ej w w y b ra n e j dzie dzinie.
W e W p ro w a d ze n iu (s. 1—12) A u to rzy k re ślą w sposób zw ięzły h isto rię dociekań w okół p ro b lem u genezy życia, od czasów staro ży tn y ch p o przez b a d a n ia R ediego, S pallanzaniego, D a rw in a oraz P a ste u ra , z k tó rego d o św iadczeniam i kończy się w ielow iekow a n a iw n a w ia ra w sa- m orództw o. O m a w ia ją te ż hipotezy kosm icznych początków życia w u ję c iu R ich te ra , K e lv in a i A rrh e n iu sa , a n a s tę p n ie kon cep cje O p ari- h a i H a ld a n e ’a, k tó re dały p oczątek w spółczesnym fizykochem icznym bad a n io m p ro b lem u pochodzenia życia. A k tu a ln a k o n ty n u a c ja ty c h b a d a ń p ro w a d zi do w niosku, iż życie stan o w i k o n se k w e n cję preb io ty cz- n ej ew olucij chem icznej.
W p ierw szej z czterech zasadniczych części k siążk i B rac k i R a u lin p rz e d sta w ia ją d a n e geologiczne (s. 13—26) dotyczące pierw o tn eg o śro d ow iska ziem skiego. W szczególności w sk a z u ją n a to, iż b a d a n ia o sta t n ic h la t dokonały ew a lu a c ji przy jm o w an eg o przez p o n ad pół w iek u m odelu O p arin a -U rey a a tm o sfery m e tan o w o -am o n iak a ln ej n a korzyść atm o sfery m n ie j re d u k u ją c e j czy n e u tra ln e j, z obecnością CO, CO2, N2, p a ry H 2O. Z arów no skład atm o sfery p ie rw o tn e j, ja k i p rao cean u o raz liczne źró d ła e n e rg ii um ożliw iały syntezę o rg an ic zn ą i ew olucję przedbiologiczną. P aleo b io ch em ia p o tw ie rd z a obecność złożonych m i k ro s tru k tu r glonopodobnych z o k resu 3,5 m ld lat.
O m ów ienie b a d a ń e k sp ery m en taln y c h dotyczących syntezy p ro sty ch zw iązków o rganicznych w sym ulow anych w a ru n k a c h p ie rw o tn y c h o t w ie ra część d ru g ą p rac y (s. 27—74). P rz ed sta w io n o tu syntezy la b o ra to ry jn e w obecności w ody (cukry, am inokw asy, zasady p u ry n o w e i p i rym idynow e) i w fazie gazow ej w sk az u ją c n a m ożliw ość k o n ce n trac ji tego ty p u su b sta n c ji w b u lio n ie pierw otnym . A u torzy u k a z u ją ta k ż e in n e m ożliw e ź ró d ła su b sta n c ji organicznych, ja k gorące źró d ła p o d m orskie, z ia rn a p y łu m iędzygw iazdow ego, m eteoryty, k o m ety ; ciała te n a sw ej p o w ierzch n i lu b w sw ym składzie z a w ie ra ją m a te rię o rg a niczną.
O bszerna część trz e c ia ze zn a m ie n n y m ty tu łe m 1 m a teria zaczęła żyć (s. 75—138) tr a k tu je o w ielo ra k ich syntezach, k o n d en sac ji i p o lim e ry za cji p rek u rso ró w b ia łe k i k w asów n u kleinow ych, o ich specyficz n ych w łaściw ościach, w szczególności o k o n fo rm a cji, re p lik a c ji, p ie r w o tn ej in fo rm ac ji, p o w sta n iu ko d u genetycznego, a ta k ż e o genezie asym etryczności (lew oskrętności) ja k o p odstaw ow ej i p ie rw o tn e j w ła s ności fizycznej w szystkich m olekuł biologicznych.
R o zw ażania egzobiologiczne sta n o w ią c z w a rtą część (s. 139—167) książki. A u to rzy ro z trz ą sa ją tu cały zespół problem ów egzobiologicz nych, poczynając od k ry ty k i hipotezy p a n sp e rm ii k o m e ta rn e j H oyle’a i W ick ram a sin g h è’a oraz p a n sp e rm ii k ie ro w a n ej C ricka i O rgela a kończąc n a ocenie p ro g ra m u SETI p o sz u k iw an ia pozaziem skich istot rozum nych. Do tego ty p u problem ów n ależ ą m. in. p y ta n ia o a lte r n a ty w n e form y życia (zam iast w ę g la — krzem , a w m iejsce w ody — am oniak), o istn ie n ie i w a ru n k i ew en tu aln eg o życia n a M arsie, V enus, n a sa te lita c h w ielk ich p la n e t (in te re su jąc y je s t szczególnie sk ład a tm o sfery i p ow ierzchni T ytan a, T rytona) i w ogóle o w y stęp o w an ie in nych u k ład ó w p la n e ta rn y c h . N a n ie k tó re z tego ro d z a ju p y ta ń uzy sk u jem y p rz y n a jm n ie j w stę p n e i częściow e odpow iedzi dzięki in te n sy w n y m b ad a n io m (m isje kosm iczne załogow e i bezzałogow e) z z a k resu a s tro nom ii i planetologii porów naw czej.
P o d an y w n ie m al te leg rafic zn y m skrócie przegląd tre śc i u tw ie rd z a czytelnika w p rzek o n an iu , iż B ra c k i R a u lin p rze d sta w ili n iezw ykle szeroką p a n o ra m ę b a d a ń genezy życia, o b e jm u ją c ą 1) ew o lu c ję p ie
r-w iastk ó r-w i zr-w iązkór-w organicznych od p o r-w sta n ia u k ła d u słonecznego do pierw szy ch tw orów żyw ych, 2) w a ru n k i i środow isko m iędzygw iaz- dow e, m eteorytow e, k o m e tarn e, p la n e ta rn e , atm osferyczno-oceaniczne ta k ie j ew olucji, 3) syntezy la b o ra to ry jn e biom o lek u ł i procesy ic h k o n d en sac ji i polim ery zacji, 4) procesy i m odele p o w sta w a n ia ko d u gene tycznego i m echanizm ów p rze k azu in fo rm a c ji genetycznej itp . R ecen zującego z a in te re so w ał szczególnie opis i ocena m odeli p ro p o n u jąc y ch „p o d -m o rsk ą” genezę życia, m .in. hipotezy J. B aro ssa i J. C orlissa, z a k ła d a ją c e p o w sta n ie tw orów żyw ych w po b liżu gorących źródeł p o d m orskich, w hy d ro term iczn y ch w y lo tach odpow ietrzający ch , czy u ich p o d staw y n a m in e ra ln y m p iry cie (hipoteza G ü n te ra W äch tersh äu se ra ). M im o p ew n y ch p o tw ierd zeń , m .in. p rzez e k sp lo ra cję p o d w o d n ą w p o bliżu w ysp G alapagos, przez b a d a n ia C a r Id R. W oese n a d a rc h e b a k - te ria m i żyjącym i w gorącym środow isku w odnym , czy przez o sta tn ie o b liczenia E v e re tta Shocka, w sk a z a n a h ip o te za w y d a je się m ało p ra w dopodobna.
W łaściw ie le k tu rę k sią żk i B ra c k a -R a u lin a należałoby rozpocząć od zakończenia (C onclusion, s. 169—171), w k tó ry m A utorzy d o k o n u ją n a d e r sugestyw nego p o ró w n a n ia „chem ii p re b io ty c z n e j” do k u ch n i, w k tó re j obecne są ró żn o rak ie sk ła d n ik i i z n ic h w ed łu g o d pow iednich r e c e p tu r p rzy g o to w u je się uroczysty posiłek. M iejsce zakończenia p o w i n ie n za ją ć w stę p (A v a n t-p ro p o s, s. X III-X IV ) noszący zn a m ie n n y i z a raz em n ie ste ty m ylący ty tu ł R eligia czy nauka? M ylący n ie dlatego, że A u to rzy u k a z u ją genezę życia — czego św iadom y je s t k ażdy czło w ie k w ykształcony — ja k o p ro b lem n aukow y, ,b a d a n y p rzez ró żn e n a u k i przyrodnicze, lecz dlatego, że te rm in e m „ re lig ia ” zastąp io n o tu naz w ę k rea cjo n iz m u „n aukow ego” (am erykańskiego). R u ch ta k n a z y w an y , w im ię lite ra ln e g o tłu m ac ze n ia B iblii, zw alcza w szelkim i spo sobam i ew olucję, ż ą d a ją c je j u su n ięcia z p ro g ra m ó w n au c z a n ia w w ie lu sta n a c h USA. W brew n az w ie k rea cjo n iz m „n a u k o w y ” n ie m a nic w spólnego z n a u k ą , je s t ru c h e m p a ra in te le k tu a ln y m o c h a ra k te rz e fu n d am en talistycznym . W łaściw a n a u c e n ie to le ra n c ja w obec błędów je s t tu n a jle p sz ą p o sta w ą w obec tego ty p u „n au k o w có w ”. Z arów no m oje k o n ta k ty osobiste z obydw u badaczam i, ja k też fa k t, iż z sy m p a tią w śp o m in a ją (s. X III) sw ego ro d ak a , T e ilh a rd a de C h a rd in , ew olucjo- n istę zm ierzającego do godzenia n a u k i z w ia rą , dowodzi, że n ie w y stę p u ją oni p rzeciw religii, lecz przeciw ko k o n k re tn y m p se u d o n au k o w ym poglądom .
D la in te re su ją c y c h się filozoficznym i p ro b lem am i biologii o m a w ian a p ra c a je s t n ieocenionym źródłem re fle k s ji zarów no m etodologicznych, ja k i ściśle filozoficznych. S am i A utorzy n ie stro n ią z re sztą od tego ro d za ju ro zw ażań pisząc m. in. o podejściu red ü k c jo n isty c zn y m przy b a d a n iu początków życia (s. 77—78) czy o p rz y p a d k u i determ in iz m ie w dociekaniach n a d genezą lew o sk rętn o ści biom olekuł. Całość k siążk i, zw ieńczona w y k azem lite r a tu r y u zu p e łn ia ją cej i in d e k sem im ien n o - -rzeczow ym , p re z e n tu je w sposób w szechstronny, o b iek ty w n y i z n ie zw ykłym zn a w stw em a k tu a ln y sta n b a d a ń w z a k resie ' genezy życia, u k a z u je w ielość h ip o te z i m odeli, różne in te r p re ta c je i o dm ienne p u n k ty w idzenia, a ta k ż e rodzące się p y ta n ia i w ątpliw ości. W łaściw e kom p e te n c je w p ołączeniu z w ie lk ą k la ro w n o śc ią w y k ład u , w k tó ry m p ię k ny i p ro sty sty l n ie oznacza uproszczeń, d o sta rc z a ją czytelnikow i nie tylk o rze teln y c h in fo rm a c ji do w łasn y ch przem yśleń, ale ta k że sw ois te j przygody in te le k tu aln eg o p rze ży w an ia T ajem n ic y Początku.
Szczepan W . Slaga
