Innowacyjność w polskim sektorze usług finansowych

(1)

Piotr Wiśniewski*

Innowacyjność w polskim sektorze usług finansowych

Innovativeness in the Polish financial services’ sector: Innovativeness – the propensity to create and commercialize new products and services – gives a positive connotation in present‑day economics. After all, successful innovators stand behind improved corporate, sectoral and macroeconomic competitive‑

ness. Nonetheless, in several contemporary financial sectors, innovation has as‑

sumed a peculiar twist: besides higher functionality of asset usage (including flexible risk management) it has triggered serious macroeconomic and social imbalances. In Poland, the nascent stage of financial sector growth, high capital adequacy of most financial institutions as well as relative effectiveness of finan‑

cial supervision, coupled with exemplary macroeconomic resilience throughout the global economic crisis of 2007–2009, have contributed to overall systemic stability. One can thus argue that the social utility of innovation undertaken in the Polish financial services sector in 2007–2009 has been commendable.

* Dr nauk ekonomicznych, adiunkt w Katedrze Finansów Przedsiębiorstwa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; e‑mail: piotr.wisniewski@sgh.waw.pl.

Wstęp

Innowacyjność, stanowiąca rezultat nakładów podejmowanych przez podmioty gospodarcze, jest jednym z głównych czynników rozwoju eko‑

nomicznego w skali światowej. Zjawisko to, dzięki wysokiej użyteczności społecznej, zyskuje wiele pozytywnych konotacji wśród teoretyków i prak‑

tyków gospodarczych. Jednakże w okresie poprzedzającym ostatni global‑

ny kryzys gospodarczy innowacja nabrała także cech negatywnych, dopro‑

wadzając do destabilizacji sektorów finansowych i gospodarek. Stało się

(2)

tak za sprawą nazbyt agresywnego promowania produktów finansowania strukturyzowanego (wraz z ułomną oceną ryzyka tego typu konstrukcji) wśród nabywców instytucjonalnych i indywidualnych.

Niniejsze opracowanie jest próbą określenia intensywności innowacji w polskim sektorze usług finansowych w latach 2007–2009. Należy zazna‑

czyć, że dostępne dane statystyczne charakteryzują się inercją – w odnie‑

sieniu do statystycznego pomiaru intensywności innowacji obejmują okres 2006–2008. Rozwój produktów finansowania strukturyzowanego opisany zaś został z bardziej aktualnej perspektywy (dzięki świeżym szacunkom polskiego nadzoru nad rynkami finansowymi).

Pojęcie innowacyjności

Innowacyjność można definiować jako skłonność uczestników życia gospodarczego do podejmowania innowacji. Innowacja zaś to, według lek‑

sykonu „Financial Times”, nowa, ulepszona metoda wytwarzania dóbr lub świadczenia usług – wprowadzana zazwyczaj w celu zwiększenia efektywno‑

ści lub/i rentowności¹.

Innowacja była elementem aktywności człowieka od początku istnie‑

nia cywilizacji ludzkiej, jednakże zainteresowanie nią wzrosło w okre‑

sie współczesnym. Wielu teoretyków i praktyków akcentuje rolę postępu technologicznego w procesach ekonomicznych, szczególnie zaś w działach gospodarki związanych z kreowaniem niematerialnych aspektów wartości przedsiębiorstw.

Za pioniera i wiodącego teoretyka współczesnego pojęcia innowacyjno‑

ści w zjawiskach ekonomicznych uznaje się powszechnie J. Schumpetera.

On to (w swym epokowym dziele) stwierdził, że: otwieranie nowych rynków (zagranicznych lub krajowych) i organizacyjny rozwój: od warsztatu rzemieśl‑

niczego, fabryki, do koncernów przemysłowych takich, jak U.S. Steel, obrazuje ten sam proces przemysłowej mutacji – jeśli wolno nam użyć tego biologiczne‑

go terminu – która nieustannie rewolucjonizuje ekonomiczną strukturę od jej wnętrza, nieustannie niszczy to, co stare, nieustannie zaś kreuje to, co nowe.

Ten proces kreatywnej destrukcji stanowi istotę kapitalizmu. Jest tym, co ka‑

pitalizm sobą reprezentuje i czemu musi sprostać każdy z kapitalistycznych koncernów².

1 Financial Times Lexicon (online), http://lexicon.ft.com/term.asp?t=innovation [dostęp: 18 listopada 2010 r.].

2 J. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, Harper, Nowy Jork 1942, s. 83.

(3)

Wymową definicji J. Schumpetera jest więc szokowy, a nawet rewolucyj‑

ny charakter innowacji³ i jej destruktywne oddziaływanie na to, co zastane.

Interpretacja ta będzie miała szczególne znaczenie w kontekście zjawisk in‑

nowacyjnych zachodzących w sektorze finansowym.

Mierzenie innowacyjności

Pomiar skłonności do podejmowania innowacji jest jednym z głównych wyzwań nauki ekonomii od początku szybkiego rozwoju technologicznego współczesnego świata, tj. od końca rewolucji przemysłowej i wykształcania się społeczeństwa postindustrialnego w XX wieku. Największym wyzwa‑

niem praktycznym związanym z mierzeniem innowacji jest jej efektywność (produktywność). Sama kwantyfikacja nakładów czynionych na innowację jest najprostszą, acz ułomną metodą określania poziomu kreacji nowych produktów i procesów rynkowych. Wynika to z efektywności innowacji, która nie musi być prostą funkcją czynionych nań wydatków – wiele z wy‑

sokobudżetowych przedsięwzięć innowacyjnych okazuje się przecież nie‑

trafionych. Zaprezentowana w artykule próba oszacowania intensywności innowacji sektora usług finansowych w Polsce odwołuje się zarówno do aspektów produktowych, jak i procesowo‑organizacyjnych działalności in‑

nowacyjnej.

Wspólnotowe Badanie Innowacji (Community Innovation Survey, CIS) stanowi przykład dogłębnego i zaawansowanego raportowania intensyw‑

ności innowacji w ramach informacji statystycznej członków Unii Europej‑

skiej. Badanie to mogłoby okazać się użyteczne dla niniejszej oceny skali innowacji w Polsce, jednakże ograniczeniem praktycznym jest zarówno wciąż ewoluująca metodyka CIS, jak i dezaktualizacja oraz nieregularność publikacji danych w tych raportach. Nie jest więc możliwe oparcie oceny innowacji w polskim sektorze finansowym na podstawie danych CIS⁴. Dla‑

tego w opracowaniu posłużono się zamiast tego rodzimymi danymi staty‑

stycznymi.

3 J. Schumpeter w przypisie do definicji innowacji jako „kreatywnej destrukcji” za‑

znacza, że stałość innowacji ma miejsce w długim okresie, a fazy innowacyjnej „rewolu‑

cji” przeplatają się z fazami absorpcji jej wyników (co nota bene stanowi wg tego autora przyczynę cykli koniunkturalnych); ibid.

4 Por. Eurostat Community Innovation Survey (CIS) 2004–2006, Statistical Office of the European Communities (Eurostat), Study Documentation, 29 grudnia 2009 r., s. 1–13.

(4)

Sektor usług finansowych jako obszar innowacji

Najbardziej aktualnym badaniem innowacji w polskich przedsiębior‑

stwach w dobie globalnego kryzysu ekonomicznego lat 2007–2009 jest raport Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) przygotowany w ramach 220‑lecia polskiej statystyki publicznej, odnoszący się do lat 2006–2009⁵.

Wykres 1. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje produk‑

towe lub procesowe w % ogółu przedsiębiorstw w latach 2006–2008 (według liczby zatrudnionych)

14,6 9,6

14,7 11,3

12,5 10,4 8,2

26,1 34,7 27,3 13,7

32,7 24,3

33,0 30,3 25,0 21,5 13,8

47,9 44,1

53,7 26,5

60,7 46,9

60,7 63,4 47,7 41,4 38,3

95,2 62,0

67,4 52,4

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0

Przemysł ogółem Górnictwo Przetwórstwo przemysłowe Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę Ogółem sektor usług Handel hurtowy i komisowy z wyłączeniem handlu pojazdami samochodowymi i motocyklami Transport, działalność wspomagająca transport oraz działalność związana z turystyką Poczta i telekomunikacja Pośrednictwo finansowe Informatyka Architektura i inżynieria oraz badania i analizy techniczne

Przedsiębiorstwa o liczbie pracujących > 248 Przedsiębiorstwa o liczbie pracujących 50–248 Przedsiębiorstwa o liczbie pracujących 10–49

Źródło: na podstawie Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006–2008, notatka informacyjna – wyniki badań Głównego Urzędu Statystycznego, 23 września 2009 r., s. 1.

Ogólnym wnioskiem, jaki wysnuć można z jego lektury, jest spadek intensywności innowacji wobec okresu porównawczego (tj. przedkryzyso‑

wych lat 2004–2006). Podczas kryzysu ekonomicznego ostatnich lat udział przedsiębiorstw zaangażowanych w innowacje produktowe lub proce‑

5 Zob. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006–2008, notatka infor‑

macyjna – wyniki badań Głównego Urzędu Statystycznego, 23 września 2009 r., s. 1–11.

(5)

Wykres 2. Przedsiębiorstwa innowacyjne w działalności produkto‑

wej i procesowej

(według rodzajów wprowadzonych innowacji) w latach 2006–2008

21,3 17,5

21,2 26,0 15,6 12,7 10,3

33,6 39,3 34,1 16,2

15,5 9,6

15,9 4,5

10,3 7,4 5,7

26,8 33,1 29,7 10,0

9,3 3,5

9,6 3,2

6,3 5,0 1,9

18,7 15,9

24,7 7,4

17,0 15,5

16,8 24,9 12,3

9,1 8,9

26,2 31,3 26,4 12,4

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0

Nowe lub istotnie ulepszone procesy W tym nowe dla rynku Nowe lub istotnie ulepszone produkty Ogółem

Źródło: jak pod wykresem 1, s. 2.

sowe (nowe lub istotnie ulepszone produkty lub procesy)⁶ zmniejszył się w stosunku do lat 2004–2006 i wyniósł w przemyśle 21,4% (wobec 23,2%), a w sektorze usług 15,6% (wobec 21,2%). Co ciekawe, pomimo nieodległe‑

go spowolnienia ekonomicznego, jakie dotknęło polską gospodarkę, sektor pośrednictwa finansowego⁷ utrzymał wysoką pozycję w intensywności in‑

nowacji wobec pozostałych branż. Szczególnie równomierny jest rozkład

6 Wg GUS Działalność innowacyjna – to całokształt działań naukowych, technicz‑

nych, organizacyjnych, finansowych i komercyjnych, które rzeczywiście prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji. Niektóre z tych działań same z siebie mają charakter innowacyjny, natomiast inne nie są nowością, lecz są konieczne do wdraża‑

nia innowacji. Działalność innowacyjna obejmuje także działalność badawczo‑rozwojową (B&R), która nie jest bezpośrednio związana z tworzeniem konkretnej innowacji, ibid.

7 Pełne omówienie PKD (wersje: 2004 r. wobec 2007 r.) w materiale GUS: http://

www.stat.gov.pl/klasyfikacje/pkd_07/pdf/4_PKD‑klucz_2004–2007.pdf [dostęp: 18 li‑

stopada 2010 r.].

(6)

Wykres 3. Produkty, które wprowadzono na rynek w latach 2006–2008 (w % przychodów ze sprzedaży ogółem)

12,3 3,8

14,8 0,8

5,9 1,8

3,4

32,4 11,1

10,7 3,2

6,5 1,7

7,8 0,7

1,9 1,2

1,7 4,4 2,6

7,1 2,4

5,8 2,1

7,0 0,1

4,0 0,6

1,7

28,0 8,5

3,6 0,8

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0

Nowe tylko dla przedsiębiorstwa Nowe dla rynku Ogółem

innowacji raportowanej przez przedsiębiorstwa finansowe o różnej wielko‑

ści, co przedstawiono na wykresie 1.

Ponadprzeciętna skala działalności innowacyjnej w usługach finanso‑

wych ogółem (zgodnie z nomenklaturą Polskiej Klasyfikacji Działalności, PKD: wersja z 2004 r.⁸), w zestawieniu z innymi rodzajami działalności go‑

spodarczej, widoczna jest także przez pryzmat kategorii podejmowanych wysiłków innowacyjnych. W tym ujęciu, prócz najwyższej, ogólnej skali innowacji spośród badanych sektorów, zauważyć można wiodącą pozycję sektora finansowego w kreowaniu nowych (lub istotnie ulepszonych) pro‑

duktów i procesów, co uwidocznione jest na wykresie 2.

Pomimo względnej powszechności innowacji w przedsiębiorstwach sektora usług finansowych w okresie 2006–2008, działania dotyczące wpro‑

8 Ibidem.

(7)

Wykres 4. Przedsiębiorstwa aktywne innowacyjnie w przemyśle i w sektorze usług, które w latach 2006–2008 współpracowały* z innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami w zakresie działalności innowacyj‑

nej według rodzajów działalności (jako % wszystkich przedsiębiorstw)

8,3 10,8 8,1

15,3 6,6

4,6 3,5

16,2 22,4 17,9 7,5

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0

* Według GUS: współpraca w zakresie działalności innowacyjnej oznacza aktywny udział we wspólnych projektach dotyczących działalności innowacyjnej z innymi przedsię‑

biorstwami lub instytucjami niekomercyjnymi.

wadzania na rynek nowych produktów nie miały, na tle innych rodzajów aktywności ekonomicznej, wiodącej pozycji w strukturze przychodów tych podmiotów (wykres 3). Czynnik ten zdawał się działać stabilizująco w okresie dekoniunktury gospodarczej, nie miał bowiem silnego wpływu na stan finansów podmiotów gospodarczych.

Interesującym aspektem wysiłków mających na celu wprowadzenie na rynek nowych produktów lub procesów jest zaangażowanie w tzw. dyfuzję innowacji⁹, szczególnie w ujęciu międzybranżowym. Firmy finansowe miały

9 Tj. międzypodmiotową wymianę czynników innowacyjnych (definicja własna).

Więcej nt. dyfuzji innowacji [w:] B.H. Hall, Innovation and Diffusion, National Bureau

(8)

Wykres 5. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje organiza‑

cyjne* w % ogółu przedsiębiorstw, w latach 2006–2008

(według liczby zatrudnionych)

9,0 6,7

9,1 7,2

12 10,7 9,9

15,8 23,7

28,2 9,8

19,8 17,5 20,1 15,1 24,1 22,8 11,4

43,8 38,4

50,7 26,5

43,7 50,0 43,5

44,7 42,7 37,7 34,0

81,0 56,5 60,5 42,9

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0

* Innowacja organizacyjna to wdrożenie nowej metody organizacyjnej w przyjętych przez przedsiębiorstwo zasadach działania (w tym w zakresie tzw. zarządzania wiedzą – ang. knowledge management), w organizacji miejsca pracy lub w stosunkach z otocze‑

niem, która nie była dotychczas stosowana w przedsiębiorstwie.

na tym polu wiodącą pozycję pośród wszystkich rodzajów działalności ob‑

jętych badaniem GUS (wykres 4). Sektor finansowy okazał się więc aktyw‑

nym uczestnikiem międzybranżowej wymiany czynników innowacyjnych.

Zauważalnie większy od średniej dla wszystkich branż był zakres in‑

nowacji organizacyjnej podejmowanej przed przedsiębiorstwa finansowe.

Rzecz jasna know‑how łatwiej było wprowadzać w podmiotach dużych of Economic Research (NBER) Working Paper Series, Working Paper 10212, Cam‑

bridge, MA, USA, styczeń 2004 r., s. 1–34.

(9)

Wykres 6. Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje marketin‑

gowe* w latach 2006–2008

(w % ogółu przedsiębiorstw według liczby zatrudnionych)

7,7 11,1 2,3

11,9 12,8 8,6

19,4 19,1 17,9 4,6

9,7 18,3 3,8

20,0 21,9 9,0

47,9 27,6

34,6 10,8

18,8 34,4 22,0

35,9 36,5 25,8

81,0 46,3

41,9 23,8

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0

Górnictwo Przetwórstwo przemysłowe Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę Ogółem sektor usług Handel hurtowy i komisowy z wyłączeniem handlu pojazdami samochodowymi i motocyklami Transport, działalność wspomagająca transport oraz działalność związana z turystyką Poczta i telekomunikacja Pośrednictwo finansowe Informatyka Architektura i inżynieria oraz badania i analizy techniczne

* Innowacja marketingowa to wg GUS: wdrożenie nowej koncepcji lub strategii mar‑

ketingowej różniącej się znacząco od metod marketingowych dotychczas stosowanych w przedsiębiorstwie.

(powyżej 248 zatrudnionych) oraz średnich (50–248 pracowników), acz‑

kolwiek i dla małych firm sektora finansowego innowacje strukturalne za‑

znaczyły się bardziej niż w większości pozostałych sektorów (poza infor‑

matycznym).

Pośrednictwo finansowe okazało się także intensywnym polem inno‑

wacji dla działań marketingowych. W szczególności dotyczyło to najwięk‑

szych podmiotów, które dysponowały wysokimi budżetami na wdrażanie tego rodzaju rozwiązań, najczęściej opartych na wysokich technologiach i nowoczesnych mediach elektronicznych (wykres 6).

(10)

Produkty finansowania strukturyzowanego

¹⁰

jako czynnik innowacji w sektorze finansowym

Jak wspomniano na wstępie, innowacja w światowym sektorze finan‑

sowym przybrała niebezpieczny wymiar w związku z agresywnym tworze‑

niem i dystrybucją struktur finansowych – m.in. opartych na aktywach hi‑

potecznych. W Polsce, pomimo perturbacji związanych z wykorzystaniem

10 Finansowanie strukturyzowane to kategoria skomplikowanych narzędzi finan‑

sowych (częstokroć zawierających złożenia instrumentów pochodnych), które umożli‑

wiają elastyczny i wielostronny transfer ryzyka inwestycyjnego (definicja własna). Por.

określenie pojęcia [w:] A.A. Jobst, What Is Structured Finance?, International Monetary Fund (IMF), Working Paper Series, Waszyngton DC, USA; wrzesień 2005 r., s. 1–7.

Wykres 7. Liczba i wartość strukturyzowanych produktów finanso‑

wych sprzedanych w Polsce w latach 2005–2010

(w mld zł, w ujęciu kwartalnym)

0 20 40 60 80 100 120 140 160

1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2

2005 2006 2007 2008 2009 2010

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6

mld zł

Liczba (lewa oś) Wartość (prawa oś)

Źródło: M. Mokrogulski, P. Sepielak, Produkty strukturyzowane w Polsce w latach 2000–2010, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, październik 2010 r., http://www.knf.gov.pl/Images/Produkty_strukturyzowane_2010_10_14_tcm75‑24095.

pdf [dostęp: 23 października 2010 r.].

(11)

Wykres 8. Wartość produktów strukturyzowanych w obiegu w sto‑ść produktów strukturyzowanych w obiegu w sto‑ produktów strukturyzowanych w obiegu w sto‑

sunku do PKB dla wybranych krajów świata w latach 2007–2009

1,12%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Austria Belgia Czechy Dania

Finlandia Francja Niemcy Irlandia Włochy Holandia Norwegia POLSKA Portugalia Słowacja Hiszpania SzwecjaSzwajcaria Wielka Brytania

USA

2007 2008 2009

Źródło: M. Mokrogulski, P. Sepielak, Produkty strukturyzowane w Polsce, op. cit.

[dostęp: 23 października 2010 r.].

tzw. zerokosztowych struktur walutowych¹¹, rola strukturyzowanych pro‑

duktów finansowych pozostaje nikła: według Komisji Nadzoru Finansowe‑

go (KNF) wartość tzw. struktur finansowych zaoferowanych polskim klien‑

tom, choć wzrastająca od początku 2005 r., wyniosła zaledwie 1,6 mld zł na koniec II kwartału 2010 r. (wykres 7). Zgodnie z szacunkami KNF war‑

tość wszystkich produktów strukturyzowanych znajdujących się w portfe‑

lach polskich nabywców na koniec I półrocza 2010 r. osiągnęła wysokość 15,5 mld zł¹². Dla porównania aktywa rodzimego sektora bankowego okreś‑

lane były przez KNF na koniec ubiegłego roku na 1 060,8 mld zł, stanowiąc ok. 79,1% Produktu Krajowego Brutto (PKB) Polski¹³.

Należy dodać, że udział strukturyzowanych produktów finansowych w obrocie (w odniesieniu do PKB) pozostaje w Polsce na bardzo niskim

11 Szerzej zob. P. Wiśniewski, Skutki opcji walutowych dla polskich przedsiębiorstw,

„INFOS. Zagadnienia społeczno‑ekonomiczne” 2009, nr 11(58).

12 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006–2008, op. cit., s. 8.

13 Szerzej nt. skali poszczególnych segmentów polskiego sektora finansowego [w:]

Sprawozdanie z działalności Komisji Nadzoru Finansowego w 2009 r., s. 18, http://www.

knf.gov.pl/Images/Sprawozdanie_KNF_2009_tcm75‑23099.pdf [dostęp: 23 październi‑

ka 2010 r.].

(12)

poziomie w porównaniach międzynarodowych (wykres 8). Odzwierciedla to zarówno stabilizację makroekonomiczną (wzrost PKB nawet w okresie globalnego kryzysu finansowego lat 2007–2009, w przeciwieństwie do wie‑

lu krajów borykających się z recesją), niski stopień rozwoju rynku finanso‑

wego w Polsce, a także względną efektywność nadzoru wobec praktyk nad‑

miernie agresywnego oferowania produktów strukturyzowanych osobom fizycznym oraz przedsiębiorstwom. Wszystko to przełożyło się na większe bezpieczeństwo innowacji w sektorze usług finansowych w Polsce wobec krajów o wyrafinowanych, a zarazem nadmiernie obarczonych ryzykiem branżach finansowych.

Podsumowanie

Analiza danych na temat intensywności innowacji podejmowanej w pol‑

skim sektorze usług finansowych w latach 2007–2009 pozwala poprzeć tezę na temat wysokiej jakości tworzonych i usprawnianych produktów i proce‑

sów w tym obszarze. Przekonanie to bierze się zarówno z ponadprzecięt‑

nego zaangażowania polskich przedsiębiorstw finansowych (na tle innych branż) w liczne kategorie przedsięwzięć innowacyjnych, jak i niewielkiego udziału produktów i procesów, które w innych gospodarkach okazały się destabilizujące w wymiarze społeczno‑ekonomicznym (np. „toksycznych”

struktur finansowych).

Ten kształt rozwoju innowacyjności w sektorze finansowym zawdzię‑

czać należy zarówno wykorzystaniu prostych rezerw wzrostu większości segmentów rodzimej branży finansowej (która wykazuje ograniczony sto‑

pień zaawansowania w porównaniu z najbardziej rozwiniętymi rynkami), istotnej roli nadzoru nad sektorem finansowym w Polsce, a także znacznym stopniem stabilizacji instytucji finansowych oraz całej gospodarki, również w okresie międzynarodowego kryzysu ekonomicznego minionych lat.

Ostrożność w agresywnym dystrybuowaniu najbardziej wątpliwych (i kosztownych) społecznie produktów finansowych, czerpanie z bieżących doświadczeń krajów dotkniętych przez nierównowagę sektorów finanso‑

wych, a także światowa tendencja do wzmocnienia czynników regulacyj‑

nych, pozwolą na stabilny rozwój polskiej branży finansowej w przyszłości.

(13)

Bibliografia

D. Bell, The Coming of Post‑Industrial Society, Harper Colophon Books, Nowy Jork 1974.

Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006–2008, notatka informacyjna – wyniki badań Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) RP, 23 września 2009 r.

Eurostat Community Innovation Survey (CIS) 2004–2006, Statistical Office of the European Communities (Eurostat), Study Documentation, 29 grudnia 2009 r.

B.H. Hall, Innovation and Diffusion, National Bureau of Economic Re‑

search (NBER) Working Paper Series, Working Paper 10212, Cambridge, MA, USA, styczeń 2004.

A.A. Jobst, What Is Structured Finance?, International Monetary Fund (IMF), Working Paper Series, Waszyngton DC, USA, wrzesień 2005 r.

Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) – omówienie (wersje: 2004 r. wo‑

bec 2007 r.), http://www.stat.gov.pl/klasyfikacje/pkd_07/pdf/4_PKD‑klucz_

2004–2007.pdf.

J. Schumpeter, Socialism and Democracy, Harper, Nowy Jork 1942.

Sprawozdanie z działalności Komisji Nadzoru Finansowego w 2009 r., http://www.knf.gov.pl/Images/Sprawozdanie_KNF_2009_tcm75‑23099.pdf.

P. Wiśniewski, Skutki opcji walutowych dla polskich przedsiębiorstw,

„INFOS. Zagadnienia społeczno‑ekonomiczne” 2009, nr 11(58).

http://lexicon.ft.com/term.asp?t=innovation.