R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X I X , z e s z y t 1 — 1971
TADEUSZ BR A JERSK I
RÓWNOWAŻNIKI ZDANIA W A G A J-H A N 1E KRASIŃ SKIEGO
W różnego rodzaju pracach om aw iających stylistyczne funkcjonow anie stru k tu r składniow ych rów now ażniki zdania są tra k to w a n e tak, jak b y sta now iły ty p k o nstrukcyjny zupełnie jed n olity lu b tylko w niew ielkim stop n iu zróżnicowany. Takie globalne ujm ow anie spraw y rów now ażników jest zbyt powierzchowne. Różnorodne fun k cje stylistyczne tych s tru k tu r w iążą się niew ątpliw ie z różnorodnością ich budow y syntak tycznej. K onieczna jest dokładna rejestracja i klasyfikacja rów now ażników z uw zględnieniem stylistycznej funkcji każdego z w yodrębnionych typów .
K lasyfikacja Z. K lem ensiew icza (obszerna w książce Składnia opisowa
w spółczesnej po lszczyzny ku ltu ra ln ej 1937 i uproszczona w Zarysie skład ni polskiej 1969 6), uw zględniająca tylko sy ntaktyczne zw iązki rów now aż
ników z konsytuacją tekstow ą i pozajęzykow ą, w yd aje się jed n o stron na i niepełna. Konieczna jest jeszcze klasyfikacja um ożliw iająca poznanie b u dowy syntaktycznej rów now ażników , m ów iąca o tym , jak ie składniki w nich w ystępują, a jakie uległy elipsie. Skrzyżow anie tych dw u klasy fikacji, jeśli będzie możliwe, zadowoli praw dopodobnie i syntaktologa, i ba dacza stylu.
T ytułem próby podaję tu ta j tę nową, „ k o n stru k cy jn ą” klasyfikację rów now ażników w ybrany ch z tek stu Agaj-H ana Z. K ra siń sk ie g o 1. W y- ekscerpow any stąd m ateriał stanow i w praw dzie tylko niew ielką część m a teriału zebranego przeze m nie do zam ierzonej w iększej pracy o rów now aż nikach, zaw iera jed n ak praw ie w szystkie ty p y tych konstrukcji. K lasyfi kacja jest tym czasow a. Nie p róbuję jej jeszcze krzyżow ać z k lasyfik acją Klemensiewicza.
Za rów now ażnik zdania uw ażam stru k tu rę , którą K lem ensiew icz w 1 Pisma Z ygm un ta K rasińskiego. Wyd. Jubileuszow e, t. II, K raków 1912. P rz y cytow anym m a te ria le p odaję n u m e r stro n y tego w ydania, zachow ując pisow nię i in te rp u n k cję . P rz y k ład y poprzedzone m yślnikiem , ta k ja k i p rzy k ła d y w cudzy słowie, pochodzą z dialogów. O w yborze tej pow ieści zdecydow ała zarów no liczeb ność rów now ażników , ja k i — czego się łatw o dom yślić — za in te re so w an ia n a u k o w e Ju b ilata . K onieczność zm ieszczenia się n a stosunkow o bardzo n iew ielkiej licz bie stron zm usza m nie do skrótów . Z tego pow odu rez y g n u ję z całego „ a p a ra tu naukow ego” oraz szerszych ek splikacji i polem ik.
sw oim Z arysie nazyw a oznajm ieniem . Nie uw zględniam zdań eliptycznych i w yk rzy k n ień ; odstępstw a od tej zasady sygnalizuję w tekście.
I. RÓ W NOW AŻNIKI
Z ORZECZNIKAM I RZECZOW NYMI I PRZYM IOTNYM I
Stara, przedpolska ten d en cja do opuszczania łączników w postaci 3. osoby 1. pojedynczej i m nogiej słowa posiłkowego być, tzn. łączników jest i są, doprow adza do tego, że w polskich tekstach, zwłaszcza potocznych m ów ionych, w y stę p u ją bardzo często rów now ażniki złożone z podm iotów i orzeczników lub z sam ych orzeczników. Je st ich też sporo w Agaj-H anie.
Elipsa łączników jest i są (w bad an y m tekście k ilkakro tnie także w po staci 1. i 2. osoby p raesen tis słow a być) jest najczęściej fakultatyw na: ogrom na większość rów now ażników łatw o może być zm ieniona w odpo w iednie zdania z ty m i łącznikam i. Oczywiście tylko w czasie teraźn iej szym, bo w innych czasach rów now ażniki te w ystępow ać nie m ogą; m uszą być zm ieniane w zdania z łącznikam i był (-a, -o, byli, były) lub będzie
(będą). Istn ieją jed n ak stru k tu ry z obligatoryjną elipsą łącznika; są to
rów now ażniki, które daw niej m ogły się w ym ieniać ze zdaniam i m ającym i łącznik, a dziś (i w czasach K rasińskiego) tę właściwość zupełnie zatraciły.
Biorę tu pod uw agę tylko orzeczniki rzeczowne i przym iotne. W y różniam 5 grup.
1. P ierw sza g ru p a obejm uje rów now ażniki z orzecznikiem rzeczownym i z łącznikam i oto i to.
a. Zapisów z łącznikiem oto jest tylko dwa:
(1) „Do upadłego bronić się i u paść” — oto jego o sta tn ia pociecha, 494. (2) w oda i lód — oto św ia t jego — 553.
b. Podm iot z łącznikiem to i orzecznikiem widać tylko w jednym za pisie:
(3) — [...] D żarm ida tłum y czarne posępne — to stada kruków , bez blasków , ja k ie sieją ozdobne szaty. [...] 405.
P odm iot oddzielony w ykrzy k n ik iem od łącznika z orzecznikiem : (4) Ach, to nic jeszcze — w ięzienie i w yg n an ie — ach, to nic jeszcze — 420. c. Sam orzecznik z łącznikiem to (odnoszący się do podm iotu układo wego) w y stąp ił w n a rra c ji 21 razy, w dialogu 19. P rzykłady:
(5) pędzą n a dw óch k oniach jeźdźcy [...] — To U rassow a T atarzy — zam ordo w ali m ęża tw ego i w ra c a ją po ciebie. 403. (6) — [...] H urysso m oja, to szalbierz,
ży d , oszust — zaw ołał straszliw y m głosem, w skazując w stronę, kędy leżało ciało
D y m itra — 407. (7) Z czoła sądząc i z pychy na niem, to m ąż i m ąż dużego r a m ienia. 396. (8) Pokój to sk ry ty zabitego kniazia. 418, (9) D ostojny to mąż,
uro-R Ó W N O W A Ż N I K I Z D A N I A W A G A J - H A N J E 331
dziwej postaw y, w ąs dziarsko opędził m u u sta ; 437. (10) ale m yśi ja śn ie j k rą ż ą już po mózgu, choć im jeszcze b ra k u je zw iązku, choć to jeszcze gw ia zd y, błyszczą ce m gnieniem oka, a gasnące bez pow rotu. 439.
d. Orzecznik w postaci zaim ka pytającego i w zględnego z łącznikam i
to i to z a (2 zapisy w p a rtii dialogowej):
(11) — [...] Oh, ty n ie wiesz, co to b itw a nasza. 402. (12) — [...] Co to za
im ię? 547.
2. W drugiej grupie są bezlącznikowe rów now ażniki złożone z podm io tu i orzecznika.
a. Podm iot m a postać rzeczow nika lub zaim ka osobowego; orzecznik stoi w narzędniku, rzadziej w m ianow niku. W p a rtii n a rra to ra jest zapi sów 3, w dialogu 6; cy tuję wszystkie:
(13) — [...] w ogrodach z róż, gdzie fo n ta n n y b iją tęczam i, gdzie m o ty le d ro -giem i kam ieńm i, a k w ia ty m otylów koch a n ki, p ia sek złotem połyska [...] 401. (14) może m u się zdaje, iż ten obraz m arzeniem , co się staw iło n a rozkaz w yobraźni, 414. (15) — [...] Ha, niew iern y tu przesiadyw ał, m odlił się pies, a ty jego żoną, ciebie w ram io n ach trz y m a ł [...] 420. (16) n ik tb y i n a chw ilę n ie w ątp ił, że ona
królową. 445. (17) — [...] przecie m y nie bisu rm a n y! 476. (18) W jej objęciach Z a- ru c ki in n y m człow iekiem . 494. (19) — [...] ona k r ze w e m róż edeńskich w śród g łu
chej puszczy [...] 503. (20) — [...] Ja tu p a n em na całą pu sty n ię. [...] 539. (21) — [...] Tam , hurysso m oja, nas dw oje będzie, a św iat cały naszem łożem miłości, 540.
O statni przykład m ożna uw ażać za zdanie eliptyczne. W zapisach 20, 15 i 17 widać elipsę łączników jestem , jesteś i jeste śm y ; m ożna to uw ażać za w ynik w pływ u składni ruskiej, zwłaszcza w zapisie 17 z orzecznikiem w m ianow niku.
Osobno należy w ym ienić rów now ażniki złożone tylko z orzecznika rze- czownego z podm iotem w zdaniu n adrzędnym (zap. 22) i z podm iotem w postaci zdania podrzędnego (zap. 23):
(22) z pod sobolowego kołpaka pierścienie włosów, pod szubą n ad ym ające się dwie fale, n a licach gładkość, n a ustach w dzięk i p o n ęta róży w y d ają , że n ie
wiasta. 396. (23) — [...] C zyż m oja w ina, że w tej chw ili p e rła ro zu m u roztopiła
się w tobie, że gw iazdy tw oich ócz zgasły? 443.
b. Podm iot w postaci zaim ka w skazującego to, k tó ry odnosi się do układow ego podm iotu opisanego tek stem (zap. 24—26) lu b pełni zarazem funkcję zapowie-dnika zespolenia (zap. 27):
(24) — H urysso m oja, kiedy senną cię zastaję, lubię w b ijać się w zrokiem w tw o je lica i długo stoję przy tobie, dopóki cię stru n y nie obudzą. Lecz m i żyw szej trza rozkoszy, to p o czątkiem pieśni dopiero! 444. (25) — [...] S n e m to, sn em , nie- w olniki m oje, a nie praw dą! 508. (26) a zresztą p rze stałb y i na tem , że to chęcią M aryny, 472. (27) To nierozw iązaną tajem nicą, ja k im sposobem zapoznał się z n ie mi, ja k im trafem dostaw ał się do w ięzienia M aryny.
c. O rzecznikiem jest zaim ek w zględny w m ianow niku (w ypow iedzenia podrzędne dopełnieniowe). C ytuję w szystkie zapisy:
(28) ja k o p rzy stało na m ęża, k tó ry nie wie, co trw oga i co u kłon kom u, 466. (29) inne już poznały, co rozkosz. 491. (30) I może nie w ie już, kto ona, skąd p rzy szła, 550.
N ależałoby tu też chyba wliczyć zapisy, które m ożna także uznać za zdania eliptyczne:
31) — [...] A le W aszmość p am iętaj, kto jesteś, a kto ja! 398. (32) on nie wie, co to je st sąd Boga, ale w ie i czuje, co płom ień, k tó ry p ie rsi m u pożera! 511.
3. W tej grupie są rów now ażniki z orzecznikiem przym iotnym (właści wościowym). W ystępuje on najczęściej w postaci przym iotnika i imiesłowu biernego oznaczającego cechę rez u lta ty w n ą podm iotu, rzadziej w postaci zaim ka rodzajowego, im iesłow u na -ący, liczebnika jeden (3 zapisy) oraz w yrażen ia przyim kow ego (2 razy, zap. 42 i 43) i porównawczego (3 razy, zap. 44 i 45); form acje przym iotnikow e w m ianow niku, rzadko w narzęd- nik u (zap. 39) i dopełniaczu (zap. 59).
a. Podm iot w postaci rzeczow nika lu b zaim ka; przykłady:
(33) D rugie [stoły] rozrzucone, ja k w yspy rozpusty, pom iędzy sosnam i, 394. (34) a sza ty ich polskie, 395. (35) ale na ręce [...] św ieci pierścień, a on dobrze znany jej, bo k rzy k n ę ła. 396. (36) — [...] Ich korony naszych kry m ek nie w arte. Ich k a
m ienie nie w a rte k w ia tk u polnego na niw ach T ekbiru. 403. (37) Jedno [jest] tylko okno strzeln icą w y k u te w m urze; 435. (38) „Jaki z niego bojarzyn!’’ 500. (39) — Do
m oich ty siąca przy d aj dw a tysiące K um ańskich, a tw o ją M aryna, a tw o im Za-
rucki! 500. (40) — [...] k ra sa jej n ajch ro b rsze serce zmiękczy, a ty m łody i n ie w iern y ! 503. (41) — N aprzód — w oła — naprzód! Oni tu ; i h uryssa [jest już] m oja
i p rzeklęty jej mąż, 508. (42) K rzyż ju ż dokończony: cały z drew na, 518. (43) — [...] z szczerego je d w a b iu je j pukle... 503. (44) — [...] nie z obozem, gdyby m iasto, w ojow ać tu trzeb a, ale z g arstk ą , w k tó re j każdy jeździec, ja k strzała, a rum ak każden, ja k pierze u strzały. 500. (45) I chw yta za rączkę, rączka gd yb y z m a r
m u ru , 513. (46) — [...] P rze klę ta ow a noc, owa pogoń, owe tatarskie pacholę, prze klęc i M oskale, n ie w iern i M arynie, 483.
W zapisie 40 w idać elipsę łącznika jesteś; to rusycyzm . W zapisie 46 elipsa łączników niech będzie i niech będą.
R ów now ażników z podm iotem i orzecznikiem właściwościowym jest w Agaj-H anie 138 (w n arracji 98 ze 113 orzecznikam i, w dialogu 42 z 53 orzecznikam i). T rudno je często odróżnić od rów now ażników zaw ierają cych tylko podm iot z przy daw ką (zob. niżej w części VII).
Do tego ty p u należy rów nież zaliczyć rów now ażniki złożone tylko z orzecznika właściwościowego, przew ażnie przym iotnikow ego (raz tylko w postaci w y rażenia przyim kow ego, zap. 56). Ich podm iot znajduje się w zdaniu poprzedzającym , w spółrzędnym lub podrzędnym ; wliczyłem do nich 3 zapisy z orzecznikiem po spójniku choć (wypowiedzenia okoliczni- kow e przyzw olenia, zap. 56—58). Takich rów now ażników jest 31 (w n a r racji 28 orzeczników, w dialogu 3). Przykłady:
R Ó W N O W A Ż N I K I Z D A N I A W A G A J - H A N 1 E 333
(47) tu i owdzie na b iałem tle p lam a krw i, już sucha —- znać, że od k ilk u g o dzin p ije z niej pow ietrze — ale jeszcze nie czarna, dotąd czerw ona, p o łysku ją ca — znać, że dzisiaj w ylana. 393—394. (48) P rzed nim i [stolam i], co zostało czystego m iejsca od boru, [...] to zaw alone tab o rem w yw róconych sani; 394. (49) kagańcow e połyski już biegną po ścianach, jeszcze słabe, jeszcze błądzące, ale coraz żyw sze, coraz pełniejsze. 431. (50) — [...] P e rłę m iałem w rę k u ze sk a rb u A llaha i, n ie uw ażny, puściłem ją w morze! P rze klę ty, p rze k lę ty [jestem ] — 450. (51) w otw o- rzystych oczach znać, że i do surow ych i do n am iętn y ch spojrzeń zdatne; 410. (52) w szak belka coraz gnie się bardziej — ju ż jęczy, bo bliska p ęk n ie n ia ! 418. (53) [A gaj-H an:] — [.,.] sam a jesteś w śród hufców m oich! [M aryna:] — W iem o tern, że sama, i dlatego na śm ierć się gotuję. 538. (54) gotów zapom nić o chw ale i ł u pieży, byleby zyskać uśm iech dziękczynienia 486. (55) rzu ca się k u niej, radby ją porw ać w objęcia 540. (56) zem dlał zupełnie; ale choć bez zm y słó w , trzy m ał się sznura, 461. (57) bo, choć lubieżny uśm iech usiadł m u na ustach, bo, choć tyle
w zruszony, iż bliskim rozczulenia się w ydaje, [...] 534. (58) nieraz, choć słabszy,
okręcił się giętko naokoło w roga i nagiął k u ziem i; 540,
b. Podm iot w postaci zaim ka w zględnego w rów now ażniku p aren te- tycznym (1 zapis):
(59) A one tony nie brzm ią posępnie, [...], a co dziw niejszego, ona k ażdy z nich, gdyby na jaw ie, rozeznać potrafi, 439.
c. Rów noważniki z podm iotem w postaci zaim ka względnego (podrzęd n e podmiotowe); tylko 2 zapisy:
(60) ale kto szczęśliw szy, kto zręczn iejszy, te n w spina się w górę. 529.
4. O drębną grupę stanow ią rów now ażniki, k tóre m iały daw niej p rzy m iotnik lub im iesłów bierny w fun k cji orzecznika i m ogły się w ym ieniać ze zdaniam i z łącznikiem jest (są), dzisiaj jednakże w y stę p u ją zawsze bez łącznika z daw nym orzecznikiem w funk cji osobowego lub bezosobowego orzeczenia (obligatoryjna elipsa łącznika).
a. Za rów now ażnik uw aża się w ypow iedzenie z „orzecznikam i” po
w inien i w inien (w znaczeniu ’pow inien’). W A gaj-H anie są tylko dwa
zapisy tej stru k tu ry :
(61) — [...] im ię [...] tw o ją hardość ukrócić pow inno. 537. (62) — [...] T eraz już między nam i w inna n astać zgoda. 523.
W najstarszej polszczyznie w ypow iedzenia z pow inien m ożna było u ży wać z łącznikam i w postaci prezen ty w n ych form słowa posiłkowego być:
pow inien (powinna, -o) jeśm ’ (jeś, jest), pow inn i (-y) je sm y (jeście, są)
itd. Form y słowa posiłkowego zrosły się z orzecznikiem: p o w in ien -em
(pow inna-m , *powinno-m), pow inien-eś (powinna-ś, pow inno-ś), p o w in n i ś m y (pow inny-sm y; około połowy X V II w. to -sm y zm ienia się w -śm y), pow inni-ście (powinny-ście); w trzecich osobach łączniki jest i są zanikły.
Miał tu więc m iejsce taki sam proces, jaki obserw ujem y p rzy tw orzeniu czasu przeszłego czasowników: pisal-em (-a-m *-o-m), pisal-eś (-a-ś, *-o-ś),
pisał (-a, -o) itd. F orm acje po w in ien (-a, -o), pow inni (-y) m ają dziś zna
czenie czasownikowe, pełn ią m ianow icie funkcje 3. osoby singularis i plu ralis czasu teraźniejszego (analogia: on po w in ien ja k on pisał, one pow inny jak one pisały itd.), w yd aje się więc, że w ypow iedzenia z pow inien nale żałoby uznać za zdania, nie za rów now ażniki zdań. Czas przeszły: pow inien
był; czasu przyszłego b ra k (zam iast *powinien będzie m ówim y będzie musiał).
b. Do tego ty p u należy rów nież k o n strukcja złożona z podm iotu i z ta kiego im iesłow u biernego, w k tó ry m nie odczuwa się funkcji orzekania o cesze rezu ltaty w n o -stan o w ej podm iotu, lecz funkcję orzekania o czyn ności biernej. Chodzi o ty p Obóz z w in ię ty w znaczeniu ‘obóz został zwi n ię ty ’, nie w znaczeniu ’obóz je st (teraz) zw inięty, jest w stanie będą cym rez u lta te m czynności zw inięcia’. R ów now ażniki takie pow stały w czasie, gdy p ra e te ritu m passivi od czasow ników dokonanych i niedoko nanych tw orzono zestaw iając im iesłów b iern y n a -n y i - ty z prezen ty w - nym i form am i posiłkowego czasow nika być: je ste m pochw alony, jest k u
pio n y itp. znaczyło w te d y tyle, co dziś zostałem pochw alony, został k u piony itp.
Istn ieje pogląd, że rów now ażnik te n jest w w. X V II i X V III w ynikiem w p ły w u odpow iedniej k o n stru k cji łacińskiej (por. np. u Tacyta: Transpa-
dani in ciu ita tem recepti zam iast recepti sunt). Pogląd ten jest — moim
zdaniem •— błędny, bo konstru kcje tego ty p u w ystępow ały w języku m ó w ionym i pisanym od n ajdaw niejszych czasów bez przerw y do początku X IX w., a później, do dziś, używ ane b y ły i są w języku potocznym, por. np. S łysza łem , że Jan ek u su n ię ty ze szko ły lub (głos telefonistki) Rozm owa
skończona?
K o n struk cji tego rod zaju jest w Agaj-H anie 5, w szystkie w p artii n a rracy jn ej (2 z podm iotem w ew n ątrz rów now ażnika i 3 z podm iotem w zdaniu nadrzędnym ):
(63) A le dosyć dn ia jeszcze, b y ośw iecić te w zgórki [...], k tó re kołem o k rążają rów ninę, z k tó re j śnieg zm iecio n y, a n ie w ietrzy sk o go zm iotło, ale ręk a ludzi 393. (64) N a z a ju trz obóz m oskiew ski zw in ię ty , w o jsk a w stecz w ra c a ją k u Wołdze, 504. (65) ale k re w jeszcze nie czarna, dotąd czerw ona, p ołyskująca — znać, że dzisiaj
w yla n a . 394. (66) Jego tw arz pochylona, ja k b y czuł, że uległ po walce, że zgnębio
n y [ = pognębiony] n a zaw sze. 444—445. (67) [M aryna] stoi n a przodzie s ta tk u [...],
u d a ją c m ę sk ie Oblicze, b y n ik t n ie w ątpił, że zrodzona do b erła. 478.
Zapisów z im iesłow em b iern y m dokonanym , k tó ry m ożna rozum ieć podobnie, jest w ięcej, w szystkie jed n ak takie zapisy wliczyłem do równo w ażników z orzecznikiem przym iotnym , bo przy im iesłow ach można raczej wyczuć elipsę łącznika je s t (są) niż elipsę łącznika został (np. D rzwi
otw arte to raczej ‘drzw i są otw arte, stoją otw orem ’ niż ‘drzw i zostały
R Ó W N O W A Ż N I K I Z D A N I A W A G A J - H A N I E 335
c. Za rów now ażniki uw aża się też k o n struk cje z bezosobow ym orze czeniem ty p u ujrzano, tkn ięto . W języku staropolskim m ożna było te rów now ażniki w ym ieniać ze zdaniam i ty p u Ujrzano jest (było); dziś łącznika się nie używa. Nie w iem y jeszcze dokładnie, w jak i sposób i dlaczego ta bierna pierw otnie k o n struk cja zm ieniła się w czynną. Zapisów 9 w p a rtii n arracyjn ej i 1 w dialogu. Przykład:
(68) Jem u nic się nie stało — ni go w pow rozy spętano, n i tk n ię to żelazem : 431.
5. W osobną grupę trzeb a zebrać k o n stru k cje zredukow ane do części najw ażniejszych pod względem sem antycznym , całkow icie zleksykalizo- wane.
a. Rów now ażnik D ziwna, że... będący skrótem daw nego D ziw na rzecz
jest, że... Zanikł tu orzecznik i łącznik, została tylko przydaw ka do orzecz
nika. Tylko 1 zapis (w narracji):
(69) N au rad y n w p atry w ał się w nią i długo i długo. D ziw na, że ta k nagle się uciszył — 535.
b. Rów now ażnik To pew na, iż... skrócony z To pew na rzecz, iż... P o je dynczy zapis (narracja):
(70) nie wiedzieć, skąd [...] przeczucie zleciało; ale to pew na, iż rozgości się w duszy i z niej już się n ie oddali, 492.
c. Rów noważnik M niejsza o (kogo, co) skrócony ze Spraw a o (kogo,
co) jest m niejsza. Zanikł tu podm iot i łącznik. Dziś m ów im y także M n iej sza z (kim , czym ). Zapisów 4 (1 w n a rra c ji i 3 w dialogu):
(71) Słońce k u stepom się spuszczało, ale m n iejsza o to! 476. (72) „W yginą owe tysiące bez żyw ności i o ta k im m rozie; m n iejsza o to, [...] w dom u za sta n ę n ie sławę, [...] ale m n iejsza i o nią — [...]” 496. (73) — [...] M niejsza o śm ierć dla nas, którzyśm y n ie śm ie rteln i 545.
d. Można tu też włączyć rów now ażnik Prawda (sam orzecznik rze- czowny) skrócony z To jest prawda. Często używ am y go w parentezie o charakterze m odalnym . Zapis tylko 1 (narracja):
(74) praw da — on był lękliw ym , k ochał p an ią 536.
II. RÓW NOW AŻNIKI O PA RTE O FOR M A CJE PRZYSŁÓW KOW E
Chodzi tu ta j o rów now ażniki z orzecznikiem nie tylko w postaci w y raźnego przysłówka, lecz rów nież w postaci różnych form acji zbliżonych znaczeniowo do przysłów ka. Takim i form acjam i są niektó re rzeczowniki, np. nie sposób, żal, czas, niektóre w y rażen ia przyim kow e, w yrazy potrzeba
(trzeba, trza) i m ożna, a naw et czasow niki w bezokoliczniku takie jak w i dać, słychać, znać (także czuć, którego w Agaj-H anie nie ma). Równoważ
n ik i te c h a ra k te ry z u ją się tym , że ich orzeczniki ujm ow ane są w system ie jako form acje rodzaju nijakiego (neutralne), co w idać w yraźnie przy za m ianie rów now ażników w zdania preterytyw n e: B y ł o m i zim no, Czas
b y ł o wracać, B y ł o ju ż po obiedzie, gdy..., Trzeba b y ł o coś robić, Słych a ć b y ł o gwar, Czuć b y ł o stęchliznę itp. Elipsa łącznika jest
w tej klasie rów now ażników może być bądź fak ultatyw n a, bądź obligato ry jn a.
1. Do pierw szej g ru p y należą rów now ażniki mogące się wym ieniać w czasie teraźniejszym w zdania z łącznikiem jest (elipsa fakultatyw na).
a. O rzekającą częścią rów now ażnika jest przysłów ek oznaczający i l o ś ć (liczebny). W Agaj-H anie w tej funkcji zostały zapisane przysłówki
(nie) dosyć (8 razy), nie dość (raz), tyle (9 razy), ile (3 razy) oraz mało, m niej, toięcej i pełno (po jed n ym zapisie). Rów noważnik tego ty p u jest
zawsze, jako całość, odpow iedzią na p y tan ie Ile (ilu) jest (kogo, czego)?. przy czym orzecznik pozostaje zawsze pod akcentem zdaniow ym (nie akcentow any lub akcentow any przysłów ek liczebny może być także przy- daw ką, zob. np. zap. 175, 198, 227).
Przysłów ki (nie) dosyć i nie dość w y stęp u ją tu z dopełniaczem rzeczow nika i zaim ka (zap. 75), raz z bezokolicznikiem (zap. 77), raz ze zdaniem podrzędnym (zap. 78) i raz odnośnie do u k ładu opisanego tekstem (zap. 79):
(75) A le dosyć dn ia jeszcze, by ośw iecić te w zgórki, 393. (76) nie dość mocy na jed en p odrzut, n a jedno ukąszenie. 446. (77) dosyć raz przebiegnąć te rysy n aciąg nięte, [...], by w yczytać [...]. 534. (78) „Czyż nie dosyć, żeś podbiła m nie na służalca, żeś m nie dzieckiem sw ej w oli uczyniła? [...]” 445. (79) — [...] Hurysso, czy dosyć n a jednego w roga? 421.
Inne przysłów ki liczebne w y stęp u ją z dopełniaczem rzeczowników I zaim ków ; przykłady:
(80) — N a różańcu m ego ojca ty le ru b in ó w [...], ty le dyam entów , ile m ia st pod nim ; w h are m ie ty le dziewic, ile gw iazd n a niebie, a je d n a tylko królow a [...] — m a tk a m oja. 401. (81) ty le sk a ł, ile drzew w borze, w szystkie podobne do siebie, 507. (82) lecz im w ięcej przeszkód, tern srożej w re m u w piersiach chęć dostania się do w ieży. 427. (83) ja k gdyby gw iazda nocy była m a rą , n a k tó rą spojrzeć p ię k n ie dopóki w niebiesiech, ale z k tó rej m ało pociechy n a ziemi. 457 (84) coraz ich
[lodów] m n iej, coraz m u ciaśniej. 553. (85) ale zarazem w nim [krzyku] odbiła się cała dusza: pełno zniszczonych nad ziei — żądza n iew strzy m an a osiągnięcia ich raz jeszcze. 396.
Takich k o n stru k cji jest razem 23 (w n arracji 18, w dialogu 5).
b. P odstaw ow ą częścią rów now ażnika jest przysłów ek określający, często em ocjonalnie, układ stosunków w przestrzeni i czasie. Są tu przy
R Ó W N O W A Ż N I K I Z D A N I A W A C A J - H A N I E 337
słówki: ciem no (2 razy), ciem niej, niedaleko (2 razy), bliżej, głucho (2 razy),
pusto, huczno, samotno, zim no, okropnie, posępno i za późno. Zapisów
w n arracji 14, w dialogu 1. P rzykłady:
(86) Głucho, sam otno — chyba, że słychać jeszcze p lu sk an ie k rw i z żył trupów . 470. (87) [A gaj-H an na krze lodowej] To m u się w ydaje, że kręci się n a jednym m iejscu, to znowu, że olbrzym y k ra in y nadziem skiej p o d ają m u dłonie i ciągną go z sobą, a zim no, a okropnie, a coraz ciem niej, 553. (88) n a dziedzińcu pod nim 1 pusto i głucho, n a dalszych huczno i pło n ą pochodnie. 432. (89) C iem no po tych korytarzach, ciem no po tych lochach, k tó ry m i m łode pacholę w iedzie n iew iastę 0 pow ażnem licu. 444. (90) [księżyc niknie] w tedy posępno n a św iecie dokoła. 454. Osobno należy w ym ienić rów now ażnik w postaci przysłów ka dobrze w yrażający ustosunkow anie się nadaw cy do przedstaw ionej m u sytu acji (dialog, 1 zapis):
(91) [A gaj-H an zapew nia uw olnioną przez siebie M arynę, że stro n n icy na nią czekają. M aryna:] — Dobrze. W iedź nas W aszmość dalej, 445.
c. Przysłów ki dobrze, źle, milo, sm ętno, dziw no, głodno, m roźno, z im
no, ciaśniej, niedaleko, doma (po jednym zapisie), m dlo, słabo i daleko (po
2 zap.) oznaczające stan psychiczny i em ocjonalnie przeżyw aną sytuację przedstaw ionych osób; „podm iot psychiczny” w celow niku (dopełnienie przedm iotow e dalsze). W n arracji zapisów 15, w dialogu 2. P rzykłady:
(92) m dło, m dło w piersiach nieszczęśliw ej, już pada. 420. (93) mołodźcom
głodno, cały dzień nie jedli, nie pili; m ołodźcom słabo, cały dzień w alczyli, 424. (94) — Daleko m i do m ojej k ra in y [.,.], daleko do nadbrzeżów 440. (95) im nie
m roźno, im dobrze, im dom a w śród zaw iei i śniegów. 495.
d. Częścią podstaw ow ą są przysłów ki lepiej (3 razy), dobrze i ła tw iej (po 2 zap.), trudno, łacno, snadno, snadniej, p ięknie, darmo (po jedn ym zap.) i wolno (2 razy); przy nich są bezokoliczniki ze swoimi określeniam i. Przysłów ki te oceniają sytuacje ze w zględu na sposób ich przeżyw ania (idobrze, lepiej, pięknie) oraz określają stopień trudności akcji oznaczonych bezokolicznikami (łatw iej, trudno itp.), ich skuteczność (darmo) i ich zależ ność od czyjejś woli (wolno). Zapisów tak ich jest 9 w n a rra c ji i 6 w dialo gu. Przykłady:
(96) — Dobrze W aszmości grać n a cym bałach i k o tłach 398. (97) po łoskotach 1 jękach w ielu łatw o poznać, że nieprzyjacielskiego o k rętu o sta tn ia d obija godzina; 480. (98) z czoła m u w yczytać snadno, iż w d uchu głęboko się n am yśla; 535. (99) Nie
łacno rozum odwołać, kiedy opuści duszę i zostaw i pustkam i, 551. (100) A le darm o
w niej szukać dziewczyny o pow iekach, skorych do zniżeń, 408. (101) — R adźcie —
wolno każdem u zdanie powiedzieć 496.
e. Podstaw ow a część (orzekająca) w postaci rzeczow ników nie sposób (5 razy), żal (2 razy) i czas (1 raz), przy nich bezokoliczniki z określeniam i, raz żal z dopełniaczem rzeczownika. Chodzi tu o su biek tyw n ą ocenę czyn
ności (możliwość, konieczność) oraz o przeżycia psychiczne z n ią związane. Zapisów 8 (1 w dialogu, reszta w narracji). Przykłady:
(102) a wszystko, co n a rów ninie, to śpi w zm ierzchu i tego rozeznać nie sposób; 451. (103) Ż a l m u je d n a k zam iarów , 494. (104) ale nie żal ginąć w obec ta k dziarskiego h e tm a n a 510. (105) — Czas jeszcze przypom nić się Bogu. 530.
T u taj m ożna by jeszcze wliczyć zapis
(106) D zisiaj jeszcze pora [ = czas] w am , duchy — dajcie przestrogę pielgrzym o w i, k tó ry się w y b iera w niezn an e m anow ce. 521.
f. Częścią orzekającą jest w yrażenie przyim kow e określające sytuację (2 zapisy w narracji):
(107) T eraz ju ż po b iesiadzie; 393. (108) [koń] stoi na m iejscu, nie idzie w głąb zaraz, bo p ra c u je jeszcze, ale k tokolw iek n ań patrzy, nie w ątp i, że już po nim . 460. g. R ów now ażniki w postaci bezokoliczników widać (8 razy), (nie) s ły
chać (30 razy) i znać (kogo, co — 15 razy, ze zdaniam i podrzędnym i z że, jako, b y — 26 razy). W n a rra c ji zapisów 77, w dialogu 2. Przykłady:
(109) głow y ni dalej, ni w praw o, ni w lewo nie w idać 396. (110) — [...] nie
widać, nie słychać Diwa, 406, (111) Od d aw n a nie słychać ju ż o carow ej — 466. (112)
słychać, ja k podkow y n u rz ą się w śnieg, 395. (113) Z nać n a k u rz u podłogi stóp jego ślady, 418. (114) Był to k rzy k nagły, głośny; znać po nim , że m ow a z tych u st zw ykle p ad a ć m usi, ja k tony m uzyki — 396.
Są też zapisy ze znać w znaczeniu ‘praw dopodobnie’ (7 zapisów), np. (115) S trażnicy, znać, śpią głęboko, kiedy on m iędzy nim i ta k cało przejść p o tra fi. 412. (116) — [...] znać, grzechy m oje sta n ęły w ałem m iędzy nim i a m ną. 524.
2. R ów now ażniki, k tó re w czasie teraźniejszym nie mogą się zmieniać w zdania z łącznikiem jest; elipsa tego łącznika jest tu już obligatoryjna, nie fak u ltaty w n a . W czasie przeszłym m usi w ystąpić łącznik było, w czasie przyszłym — będzie.
a. Częścią orzekającą są: potrzeba (1 zapis), trzeba (17 razy), i haplolo- giczne trza (8 razy); przy nich stoi bezokolicznik z określeniam i (16 razy), często też dopełnienie w dopełniaczu (9 razy) lub w postaci w yrażenia przyim kow ego (1 zapis, 119). W n a rra c ji 16 zapisów, w dialogu 10. P rzy kłady:
(117) w p rzó d p ęk n ą ć jego p ie rsio m trzeba. 399. (118) Chw ili jeszcze jej trzeba, nim całkiem w eźm ie górę n a d w zruszeniem . 420. (119) A carow a w yglądała tej nocy w łaśnie, ja k trzeb a na d raż n ien ie m ęskiego serca 412.
b. R ów now ażnik złożony z można, bezokolicznika i różnych jego okreś leń. Można jest skrótem daw nego zdania Jest rzecz można ( = możliwa); ze zdania tego została tylko przydaw ka orzecznika rzecz (por. Dziwna, To
R Ó W N O W A Ż N I K I Z D A N I A W A G A J - H A N I E 339
widać, że to przym iotnik: w sem antyce i w składni nastąpiło tu zrów nanie z przysłów kam i ty p u dobrze (jest, było, będzie), wolno itp. Zapisów 8, tylko w n arracji. Przykłady:
(120) a on [tron] ta k wysoki, że ledw o ju ż jej M ary n ie dojrzeć m ożna. 435. (121) S tąd w stecz się tylko w rócić m ożna, 513.
III. RÓW NOW AŻNIKI ZBUDOWANE NA B EZO K OLICZN IK U
Rów noważniki złożone z bezokoliczników i z ich określeń nie zostały jeszcze dostatecznie przebadane, zwłaszcza w aspekcie historycznym , dla tego podana niżej ich klasyfikacja może budzić zastrzeżenia. W yróżniam tu dwie grupy.
1. Równoważniki, które w czasie przeszłym zm ieniają się w zdania z orzeczeniem było.
a. Bezokolicznik oznacza czynność (stan) konieczną; m ożna się w nim dopatrzyć elipsy w yrazu trzeba. Zapisów 6:
(122) m ów i m u o K rem linie — o b itw a ch i sław ie; a je m u tyło tego słuchać, bo on za nic w aży tru d y 453. (123) k ilk a dni sokołow i lecieć p onad ty m i stepam i, a w zroku m u nie stanie, 506. (124) „[...] D nia sądnego czekać, aby [ich kości] n a ja w się w ydobyły!” 497. (125) „Do upadłego bronić się i upaść” — oto jego o sta tn ia po ciecha, 494. (126) Bo też w M arynie nie patrzeć szlochów i niew ieściej słabości — 435.
b. Bezokolicznik oznacza czynność (stan) m ożliw ą; zaszła tu chyba elipsa w yrazu można. Zapisów 9:
(127) ,.[...] kiedy mróz, to słońce okazałe, a gw iazd nie policzyć, ty le się ich skrzy w górze. [...]” 497. (128) o siodłach ani m yśleć, 509. (129) nie rozpoznać, czy on goni m yślą za środkiem jakim , czy też pod d ał się zu pełnie zw ątpieniu. 519. (130) k rew jeszcze p lu sk a z czoła i piersi, ale zresztą żadnego ru c h u nie d ostrzedz w ciele. 524. (131) duszę puścić trze b a w niebieskie szlaki, w drogę, u k tó re j p oczątku się stoi, a k tó re j końca nie dom yślać się, o P a n ie Boże! 542. (132) P o śro d k u słychać szum, ale nie dojrzeć n u rtó w pędzącego ko ry ta, 456. (133) N ie dojrzeć przeciw nych n a d - brzeżów, 456. (134) N adbrzeżów J a ik u nie dojrzyć już, 553. (135) K ąte m o stry m w ią że się u góry sklepienie, p rzy n a jm n ie j ta k się dom yślać, bo w połow ie ścian poczy na się ciem ność i ta zak ry w a resztę lochu. 434—435.
Do tych zapisów dodać należy pojedynczy zapis z bezokolicznikiem
nie w ątpić i 6 z nie w iedzieć w n arracji; przykłady:
(136) nie w ątpić, że i S ah ajd aczn y już grom adzi swoich naokoło m iasta. 437. (137) N ie w iedzieć, ja k poszło żelazo, czy głębią, czy płazem , 431. (138) n ie w iedzieć, co go w strzym ało 452.
c. Bezokolicznik oznacza czynność (stan) konieczną lub możliwą; cho dzi tu o rów now ażniki rozpoczynające się od zaim ków oraz przysłówków zaim kow ych p y tajn y c h i w zględnych. Zapisów 5:
(139) i rozm yśla, ja k b y sobie i carow i dogodzić. 496. (140) Nie w iedział, co w y
rzec, H orbrokow , 504, (141) bo gdzież już szukać m ilszej nadziei nad to, czem teraz
n ap a w a serce [...] ? 467. (142) „[...] G dzież w tej obszerności szukać garstki ludzi? [...]” 497. (143) n ie w iedząc, co czynić, to płacze, ja k dziecko, to zgrzyta ja k potępie niec. 540—541.
d. Bezokolicznik oznacza czynność będącą uw arunkow aniem innej czynności (okolicznik w arunku). Tylko 2 zapisy:
< 144) — [...] K iedym św isnął, [...] przybiegły do m nie, kiedym pogłaskał, z r a dości ta rz a ły się w piasku, a k r zy k n ą ć , to klękały, by ła tw iej siąść było. 484, (145) — [...] W idziałem , zw ażałem , kiedym przechodził, [...] w iecznie ta m lodu niemasz, otw ór ... P chnąć ■— zleci — M oskalom się nie dostanie 548.
e. Bezokolicznik w rów now ażniku zdania okolicznikowego miejsca z odcieniem w aru nk ow ym (1 zapis):
(146) gdzie tyło spojrzeć, przepaść lub cypel, pieczara lub pochyłość. 509.
2. Rów now ażniki nie mogące się zm ieniać w czasie przeszłym w zda nia z orzeczeniem było.
a. Bezokolicznik „o p ta ty w n y ” — 1 zapis:
(147) T akiem życiem żyć w ieki całe i nie um rzeć nigdy, m ogąc um rzeć codzień! 488.
b. Bezokolicznik w funk cji try b u rozkazującego („im peratyw ny”) — 5 zapisów, tylko w dialogu:
(148) — W szeregi się zew rzeć, zstępuje carow a! 411. (149) — J a k tylko w p ad n ie cie, a już m rokiem , podpalić dom ja k i u w nijścia, pierw szy lepszy [...]. Tej pierw szej nocy nie tk n ą ć m i się ni dziew ki ni w ina, ale strzed z się zasadzek i rąbać, dopóki sił stanie! 476.
c. Bezokolicznik w fun k cji orzeczenia w ypow iedzenia podrzędnego, najczęściej celowego, zaczynanego spójnikam i by, żeby, ażeby, byleby. Zapisów 44 w n arracji, 5 w dialogu. Przykłady:
(150) że b y p ierścień w yjąć, m u siał dobyć kindżału 398. (151) an i schyliła się,
by rę k ą pociągnąć po nim , 417. (152) Ale dosyć dnia jeszcze, by ośw iecić te wzgórki,
393. (153) trz a było dzielnego p arc ia stopy, by ziem ię poryć ta k tw ard ą . 395. Są w tym także zapisy z bezokolicznikiem uspraw iedliw ionym dzisiaj tylko w języ ku potocznym :
(154) M a ry n a rę k ą znać dała, by p łynąć k u m ia stu [ = by płynęli z nią ku m iastu]. 480. (155) w n et w yrzeknie, by je ń ca w ypuścić 482. (156) — [...] J a wnoszę,
R Ó W N O W A Ż N I K I Z D A N I A W A G A J - H A N I E 341
Są też konstrukcje błędne:
(157) T rza napoju, by mózg przew iercić do dna [ = by nap ó j prze w iercił mózg], 492. (158) ledwo [M arynie] szubę zostaw ili, by za k ry ć się od zim na [ = by się z a kryła], 434.
K ilkakrotnie użył K rasiński daw nego im iesłow u na -l zam iast bezoko licznika (wpływ konstrukcji łacińskiej); przykłady:
(159) a nie tyle [Zarucki] kocha się w życiu, by cieszył się przedłużonem o go dzinę. 528. (160) lufę obciera z rosy, by sk ład n iej celow ać m ógł. 527.
IV. IM IESŁOW OW E RÓW NOW AŻNIKI ZDAN
K onstrukcji z im iesłowem w spółczesnym (na -ąc) jest 230 w n a rra c ji i 25 w dialogu, a z im iesłowem uprzednim (na -w szy i -łszy) 41 w n arracji i 5 w dialogu. Przykłady:
(161) P rzeszła godzina godów, dziw ne po sobie zosta w u ją c ślady. P łó tn a n a m iotów leżą na ziemi, czasem dysząc fałd am i, kiedy w ia tr pod nie się w k ra d n ie — 393. (162) zb liżyw szy się do pani, u ją ł za dłoń 398.
W śród ty ch licznych konstru kcji jest jed n a anakolutyczna:
(163) — [...] św iat m ó j w y d aje m i się te ra z chw ałą nadludzką, patrząc na św iat wasz, hurysso m oja. 403.
V. RÓW NOW AŻNIKI
Z W YK RZY KN IKIEM W FU N K C JI ORZECZENIA
P ojaw iają się one rzadko w Agaj-H anie. W funk cji orzeczenia w y stę p u ją tu w ykrzykniki precz (2 razy) i biada (4 razy).
(164) Precz m i z tern w spom nieniem , [...]! 536. (165) — [...] P recz m i z ojczyzną,
Bogiem, prorokiem , sław ą i ludźmi! 540. (166) biada jem u, bo nie u m ia ł zginąć, jako na w alecznego przystało! 481. (167) Biada żeglarzom , k tó ry ch ta b u rz a napo tk a, bo w yjdą n a rozbitków wszyscy! 506. (168) biada ptakom , co nadlecą, biada w ęd ro w com, którzy n ad e jd ą ; 536.
Można by tu było wliczyć rów now ażnik z w ykrzyknikiem w ara bez żadnych innych części zdania, bo w jego sem antyce w yczuw a się jakiś elem ent d zia łan ia :
(169) — [...] W ara, choć dowodzisz tysiącem ich [Tatarów ] i u b ran y ś, gdyby odaliska serajów ! 499.
Tutaj też chyba należy zapis z rzeczow nikiem dzięki, k tó ry m a dziś, jak się zdaje, c h arak ter w ykrzyknika:
VI. RÓW NOW AŻNIKI Z PODM IOTEM I O K REŚLEN IA M I ORZECZENIA
Chodzi tu o form acje złożone z podm iotu i okolicznika, z podm iotu i dopełnienia lu b z podm iotu i obydw u ty ch określeń orzeczeniowych. Od zdań różn ią się tylko elipsą orzeczenia. Zanika w nich często orzeczenie w postaci osobowej prezentyw nej form y słowa być w znaczeniu ‘znajdo w ać się, przebyw ać, być obecnym, pokazyw ać się, być w idom ym ’ itp., cza sem też orzeczenie w ym ienione w zdaniu poprzedzającym . P rzy klasyfi k acji ty ch s tru k tu r trzeb a było uw zględnić m iejsce akcentu zdaniowego, bo określa on tę część, k tó ra zaw iera inform ację będącą celem wypowiedzi, „decyduje więc o ch arakterze rów now ażnika.
1. N a p ierw szy p lan w y su w ają się tu rów now ażniki z akcentow anym okolicznikiem m iejsca. Do podm iotu i okolicznika m iejsca dołączają się niekiedy inne okoliczniki, czasem i dopełnienia, nie w p ływ ają one jednak n a c h a ra k te r ty ch s tru k tu r. Elipsie ulegają tu osobowe prezentyw ne form y czasow nika być, najczęściej w 3. osobie obu liczb (jest, są) i dlatego rów now ażniki tej g ru p y są bardzo bliskie rów now ażnikom zbudow anym na podm iocie i orzeczniku. W rów now ażnikach z okolicznikiem nigdzie (zob. niżej pod d) zanika orzeczenie nie ma.
a. O kolicznik m iejsca w postaci w yrażeń przyim kow ych i przysłów ków. Zapisów 4 w p a rtii n a rra to ra i 8 w dialogu. Przykłady:
(171) — Molodźcy, hej do m nie! H ej, do Zaruckiego! — Ja p rzy carowej, a moi
p rzy m nie! 414. (172) a tu coraz bliżej, coraz bliżej h u k i i gw ary i w rzaski; 430. (173) K sięży c za w io sen n y m o błokiem , lecz g o tu je się do w yjrzenia. 451. (174) — To m ściw e pacholę pobudziło straż zam k u i bojary tu ż za nam i w lesie. 455. (175) Jeszcze s ta j k ilk a i za to ka w y lan ej P ra tw y tu ż przed nim i. 456. (176) obojętnie po czuje, że śm ierć ju ż w nim , 466. (177) — [...] N ie raz, ale sto razy ostrzegły m nie rżeniem , że nieprzyjaciel za borem , za w zgórzem , w borze — 484. (178) — [...] M ary
na już za la ik ie m — n a lodzie p rzeb y ła z o statk iem mołodźców. 500. (179) — N a przód — w oła — naprzód! O ni tu; i h u ry ssa m oja i p rze k lęty jej m ąż, potępieniec m ojego gniew u! 508. (180) — A tam anie, ju tr o o św icie pogany tu... N asi w jasyrze
u nich. 524 (181) z p rzodu ró w n in a, a w szystko, co na rów ninie, to śpi w zm ierzchu i tego rozeznać n ie sposób; 451.
T u taj też należy zmieścić rów now ażnik podrzędny z podm iotem w zda n iu nadrzędnym :
(182) ja k gdyby gw iazda nocy by ła m a rą , n a k tó rą spojrzeć pięknie, dopóki
w niebiesiech, ale z k tó re j m ało pociechy na ziemi. 457.
b. W yodrębnić należy rów now ażniki z okolicznikiem m iejsca w po staci przysłów ków zaim kow ych pytający ch gdzie i skąd. Mimo że nie zaw sze są akcentow ane, pełn ią pierw szorzędną funkcję stru k tu raln ą, bo dom agają się w odpowiedzi akcentow anego okolicznika m iejsca. Zapisów 9:
R Ó W N O W A Ż N I K I Z D A N I A W A G A J - H A N I E 343
(183) — G dzie n ie w o ln iki m oje? [...] G dzie hufce, k tó ry m kiedyś m ów iłem [...]? 440. (184) — [...] A te ra z gdzie w dzięczność, gdzie nadgroda? 450. (185) — [...] G dzie tw oje w ojska, gdzie dw ory, posągi, potęga, gdzie D ym itr, gdzie Z arucki? 538. (186) — N urad y n ie m urzo, N u rad y n ie m urzo, ską d ta zuchw ałość? 498.
c. Tak samo w ażna jest fu n k cja przysłów ka zaim kowego względnego
gdzie w w ypow iedzeniach podrzędnych okolicznikow ych m iejsca, dopeł
nieniow ych i przydaw kow ych. Zapisów 4:
(187) a gdzie otchłań z boku, on nachyla się k u niej, a gdzie doły, tam nie o d w raca się od nich, ale pędzi prosto i przesadza je w pędzie — 529. (188) — [...] Dziś m i już donieśli, gdzie ona! 499. (189) w spom nienie sadów ojcow skich, gdzie ow oców i m u ra w y siła, 419.
Tu chyba wliczyć by należało 2 rów now ażniki z podm iotam i i ze względnym gdzie w w ypow iedzeniach podrzędnych, okolicznikow ym m iej sca i dopełnieniow ym :
(190) o siodłach an i myśleć, bo, gdzie tyło spojrzeć, przepaść lub cypel, pieczara
lub pochyłość. 509. (191) nie rozpoznasz, gdzie się w ody kończą, a p ia sk u początek, 457.
d. Okolicznik m iejsca w postaci przysłów ka zaim kowego nigdzie (2 zap.):
(192) Znać po kształcie m u ru , że się je st w o k rąg łej w ieży — ale nigdzie okna,
nigdzie strzelnicy, jedno g rube ściany w szędzie 416.
2. O wiele więcej jest rów now ażników złożonych z akcentow anych podm iotów i nie akcentow anych okoliczników m iejsca. O koliczniki nie m ają tu owego „orzecznikowego c h a ra k te ru ” , k tó ry jest w łaściw y akcen tow anym okolicznikom m iejsca w rów now ażnikach poprzedniej grupy. Za pisów w p a rtii n a rra to ra 49, w dialogu 3:
(193) naokoło gasnące ogniska. 393. (194) a tu i ow dzie n a białem tle plam a
krw i, 393. (195) a nad tern w s zy stk ie m znow u p la m y k r w i gdzieniegdzie — 394. (196) znać zatem , że nieład i burza w je j duszy. 398. (197) głos jego [...] przy końcu ta k był okropny, pełny zaw ziętości i u rą g a n ia się, że coś w n im podobnego do skow yczeń psa w śród nocy zim owej. 398. (198) S łabe św iatło zaziera przez otw ory i szczeliny,
gruzów pod nogam i niem iara, zg ie łk w iszących u rw isk nad głow ą, słupy, szronem okryte, ja k la rw y bieleją. 525.
Wśród tych zapisów jest jed en o ruskiej stru k tu rz e ty p u U m ienia
mnogo knig:
(199) — [...] D żyryd też w puściźnie m i został lekki, p ły tk i [...], a do tego i handżar u m nie, zim ny ja k wąż, 421.
Do tego m ożna dodać zapis z okolicznikiem stojącym poza rów now aż nikiem:
(200) — [...] Za ty m i piaski m u raw y się zielenią, kw iecia n ie m ia ra i ocean roz
3. Z w racają uw agę 3 rów now ażniki z podm iotem i akcentow anym okolicznikiem, k tó ry m ożna by nazw ać akcydencjalnym , jeśli nie akce- so ryjnym (ostatni z nich m a podm iot układow y). Elipsie ulegają tu form y
jest i są.
(201) bo jeszcze te ra z on z nią sam na sam; za tą b ra m ą ona poddanych spotka i już z w ysoka n ad nim p anow ać będzie. 447. (202) — [...] Je m u się zdało, że piękne
dni lata ju ż z p o w ro tem , że gdzieś dostał się do róży i do słow ika; 449. (203) M a
ry n a w ą tp i o sobie, w reszcie poznała, że [to wszystko] na ja w ie — o czarach coś jej n a m yśl przyszło i p ie rsi ścierpły od p rzem ijającego dreszczu. 442.
4. N iew iele jest rów now ażników złożonych z podm iotów i różnego rod zaju okoliczników czasu. Elipsie ulegają tu różne orzeczenia. Zapisów 7 (5 w n a rra c ji i 2 w dialogu);
(204) a p o te m — sp iski — i m ordy! 420. (205) kiedy działa um ilkną, na nowo zaczynają św istać strzały, a w ciąż dw ie ch m u ry ich, jed n a naprzeciw ko drugiej leci, 422. (206) a w te d y na now o gody i uroczystości przy buchających płom ieniach, w śród szczęków i łoskotów , k rzy k u i tę te n tu za sztandarem , p ow ijającym w po w ietrz u — 488. (207) Tu zginie przyjaciel, tam k o chanka się zdarzy, a niebezpieczeń
stw o w k a ż d e j chw ili, a rozkosz idzie za niebezpieczeństw em , 488. (208) „[...] w e dnie ch m u ry czarne, nieporuszone, chociaż w icher dm ie z całej mocy. [...]” 497. (209) —
[...] krw a w isz m i serce w idokiem ty lu w dzięków , k tó re zaginą przed czasem, bo na
ju tr o p ew na zaguba. 525. (210) T eraz to południe; słońce na niebie z ch m u ram i się
zabaw ia, 533.
M ożna tu jeszcze w liczyć zapis z okolicznikiem czasu w postaci w ypo w iedzenia podrzędnego;
(211) „[...] k ie d y m róz, to słońce okazałe, a gw iazd nie policzyć, 497.
5. Mało jest też rów now ażników złożonych z podm iotu i dopełnienia jako części podstaw ow ych, stanow iących bazę k o nstrukcyjną rów now aż nika. P o jaw iają się w nich także okoliczniki, pełnią one jednak podrzędną fu nkcję stru k tu ra ln ą .
a. Na specjalną uw agę zasługują rów now ażniki z dopełnieniem w po staci tzw . datiw u possessoris. Elipsie ulegają tu orzeczenia jest i są. Zapisów 3:
(212) Lecz m ło d ej, hożej nad hożemi, cóż w spólnego z k r a tą u okien, z hakam i w ścianach, z k a jd a n a m i w iszącym i u drzw i, z n u d ą i p u sty n ią w ięzienia? 434. (213)
J e j n i m o ty l, ni pączek róży, ni błędne w ieczorne dum ania, ni błędne nocne trw ogi n a m yśli, ale pań stw o i berło, 409. (214) — W aszm ości w pam ięci m o tyl, a z pam ięci
w ypadło, żeśm y otoczeni w rogam i 449.
b. W 4 zapisach jest podm iot z „dopełnieniem czynnika pomocnicze go” (term in Klem ensiew icza). Elipsie ulega jest:
(215) bo jeszcze z n ie j m łodziuchne dziew czę — 436. (216) — [...] A dziś z nich obojga [koni] białe kości na brzegach P ra tw y ! 483. (217) Proch z nich obu dzisiaj, 489. (218) a w ted y popiół ze m n ie i ku rza w a , 544.
R Ó W N O W A Ż N I K I Z D A N I A W A G A J - H A N I E 345
c. Za jakiś rodzaj dopełnienia trzeb a uznać w y rażenie przyim kow e
z księżycem oraz zaim ki to samo w rów now ażnikach:
(219) „[...] nocy długie, gw iazd ja k gdyby nigdzie nie było na niebie, toż sam o [jest] z księżycem . [...]” 497. (220) Z aw ój lśni m u się fu tre m i połyska [ją] dyam enty,
kolczuga [czyni?] to samo, 529.
d. Inne dopełnienia (5 rów now ażników ):
(221) — Ha, poznała! Bierzcie go, bierzcie ją! Dla niego m ę k i, dla n ie j c zw a rty
m ąż. 531. (222) [M aryna:] ■— G rób m u w ykopiem y [...] [Zarucki:] — Dziś ja syn o w i
t w e m u , a m nie ju tro kto? 514. (223) „W ieczny odpoczynek tobie, H rehory! Byłeś
dzielnym w b o ju ”. 524.
VII. PODM IOT Z PRZY DA W KĄ LUB BEZ N IE J W FU N K C JI RÓW NOW AŻNIKA
Przy badaniu rów now ażników zbudow anych z sam ych rzeczow ni ków lub z rzeczowników określonych jakim iś form acjam i przy m io tn i kowym i pojaw iają się niekiedy w ątpliw ości, często bow iem tru d n o u sta lić, czy m a się do czynienia z podm iotem i przydaw ką, z podm iotem i orzecznikiem przym iotnym czy wreszcie z orzecznikiem rzeezow nym i jego przydaw ką. Takich w ątpliw ych w ypadków spotkałem 10 (2 w dia logu, reszta w narracji). Nie c y tu ję ich, bo zajęłoby to, razem z in te r pretacją, zbyt w iele m iejsca. W liczam je do rów now ażników z pod miotem.
a. N iew ątpliw ie z podm iotem m am y do czynienia w zapisie (224) liczy bitw y, któ ryc h konieczność, nim do M oskw y się dostanie; 436. gdzie których jest swego rodzaju przydaw ką podm iotow ą ( = które są konieczne).
b. Podm iotem rów nież je s t rzeczow nik w rów now ażniku oko liczni kowym w aru n k u (po g d yb y nie):
(225) P a d ł n a kobierzec i gd yb y nie oddech głuchy, ciężki, p rze rw a n y , m iałbyś go za tru p a. 547.
c. N iew ątpliw ie podm iotam i są rzeczow niki przy dodatkow ych w y znacznikach jeszcze, dopiero, m oże (zapisów 5; ostatni, 230, m a c h a ra k te r zdania eliptycznego):
(226) podobno jeszcze jed n e drzw i do w ybicia, a p otem tłuszcza w rogów zw ali się do kom naty. 430. (227) Jeszcze sta j k ilk a i zatoka w ylanej P ra tw y tu ż przed nim i. 456. (228) chw ila jeszcze, a osaczą go w rogi. 531. (229) m ost [...] w isi n ad przepaścią, bez poręczy, cienki, drżący od kro k ó w carow ej, choć dopiero doń się zbliża. — Cóż
dopiero, kiedy na nim stanie! 417. (230) nie wiedzieć, co go w strzym ało — m oże tow arzysze, którzy rzędem za nim stanęli. 452.
d. M niej p ew n a — p rzy w ątpliw ościach pokazanych wyżej — jest podm iotowość n iek tó ry ch rzeczow ników w innych rów now ażnikach tej Masy. C y tu ję ich część:
(231) A naokół, w iprawo i w lewo, ja k b y n a pobojow isku, porzucone kożuchy,
ko łp a ki, oręże; strz a ły w b ite w grudę, tk w ią ostrzem , pierzem d rg a ją za podm u ch em w ia tru . S a jd a k i próżne, k u b k i z drzew a, czary m iedziane, rzem ienia od chartów i ogarów , sieci i pale, trą b k i i torby; a nad tem w szystkiem znow u plam y krw i gdzieniegdzie — i popiół szary i w ęgle, co, konając, sypną czasem iskram i. 394. (232) — [,,.] P ło m ie ń i d ym , h urysso m oja, pło m ień i d ym . [...] R zeź i ję ki. [...] 407. (233) z tych [wież] n ajw yższa w głębi podw orca, otoczona galeryam i, schody z gotyckiem i i w schodniem i ozdoby, na pół tw ierd zą, n a pół m in a rete m się w ydaje, 423. (234) D ziki w rza sk, szalony gw ar, szczęki i łoskot; nieprzyjaciele w alą k u podw ojom c a ro w e j. 427. (235) L icha pościel i b ru d n e w ezgłow ie, obok piec żelazny, w którym dogo ry w ają ru d e popioły. 437—438. (236) T u m ignie szabla w śród ogniów, to poła b u rk i za k ręci się n a rozw alinach, to głow a czasem w yjrzy, broda, wąs, zroszone isk ram i, czoło zwęglone, oczy pełn e żaru, a reszty ciała nie w idać, bo gdzieś za n u rzone w g ruzach i popiołach. 464. (237) W zrok obraca dokoła: co w ierzchołek, to
z n a k nie p rzyja cie lsk i; 520.
W szystkich rów now ażników zbudow anych z podm iotów (pokazanych pod a, b, c i d, łącznie z w ątpliw ym i) jest 35 w p a rtii n a rra to ra i 8 w dialogach. P rzy liczeniu za jed en rów now ażnik uw ażałem zestaw kilku rzeczow ników określonych w spólną przydaw ką oraz zestaw podmiotów, z przydaw kam i lu b bez nich, stojących bezpośrednio obok siebie (np. w zapisie 231 w idzę 2 rów now ażniki, w zapisie 234 tylko jeden itp .; są to podm ioty szeregowe).
V III. D O PEŁN IEN IA I O K OLICZN IK I W F U N K C JI RÓW NOW AŻNIKÓW
1. Rów now ażników z dopełnieniam i oraz okolicznikam i (czasu i spo sobu) jest tylk o 2:
(238) — [...] A le o te m późn iej — te ra z zn aj m nie, ja k im jestem , 400. (239) — [...] O gień, co k rąż y po m nie, je st w ieczną ci tajem n icą, córko północy; ale z nim
ta k ostrożnie, jako z pło m ien iem A lla h a — bo on rów nie zabijać umie! 543. 2. Rów now ażniki z okolicznikiem m iejsca trzeba podzielić n a dwie grup y:
a. Rozkazujące i życzące, w któ ry ch łatw o domyślić się czasu teraź niejszego i podm iotów w 2. osobie (w zapisie 245 w 1. osobie); okolicz- mików 11, w szystkie w dialogu:
(240) — Mołodźcy, hej, do m n ie! H ej, do Zaruckiego! 414. (241) — [...] Hej, do
w ięzienia nazad! 450. (242) „Do siodła i zbroi!” 492. (243) — Naprzód •— w oła —
R Ó W N O W A Ż N I K I Z D A N I A W A G A J - H A N I E 347
509. (245) „A więc dalej, a w ięc dalej, k u te j skale, [...] — u jej szczytu ra z o sta tn i w alczyć i zginąć chcę!” 526;
b. Rów noważniki podrzędne okolicznikowe m iejsca w postaci p rzy słówków zaim kowych w zględnych skąd i gdzie:
(246) nie wiedzieć, skąd, ale przyszło do tego, że g ierm ek zm usił ją do m ilczenia. 421. (247) — [...] p erzyna la ta po niebie, sam a nie wie, gdzie, ja k stado przelękłych w róbli. 407. (248) W krótce się rozw idni i zm rok podziew a się nie w iedzieć gdzie, ta k ja k prom ienie podziew ały się przed chw ilą. 454.
3.. Niewiele jest też rów now ażników z okolieznikiem przyczyny: (249) Raz tylko podniósł głowę, i to nie z n a m y słu — p rzy p a d kie m , n ie wiedzieć,
dlaczego, 553. (250) nachyla się ku niem u, sam a nie w iedząc, dlaczego, 436.
4. Okoliczniki sposobu, m iary i sk utk u w funk cji rów now ażników : (251) w d uchu głęboko się nam yśla; zapew ne nie try b e m ludzi, któ rzy w ażą na szali roztropności zam iary 535. (252) — Ha, p am iętam , raz tylko u derzyłem —- za
słabo! 499. (253) — [...] broniliśm y się [...]. D armo — darm o! 406. (254) N apróżno!
B ram y już w ybite; 426. (255) dobyw ając sił, ja k gdyby na polu b itw y z w rogiem .
N apróżno: co u jd ą kroków kilka, zsu w ają się nazad na k łębach śniegu — [...] N a próżno, napróżno — skała odpiera ich ciągle; 528. (256) N apróżno, napróżno! Ja k ą ż
siłą p o tra fi zaprzeć u siebie te n dreszcz, k tó ry po nim bieży? 535.
5. D opełnienia w fu n kcji rów now ażników (5 zapisów, dialog): (257) — P om ścijcie m nie, Waszmoście! Z e m sty , z e m s ty za panią waszą! 414. (258) — [...] soroków sobolich trz y sta dam tobie w zapłacie. — [...] S o ro k ó w tr z y
sta. 501—502. (259) — [...] Czem że w yniosłem się? Oto b łyska w icą m e j szabli. 501.
(260) szepcze: „W im ię Ojca" — 549.
IX. PAR TYK U ŁY N IE I TAK W F U N K C JI RÓW NOW AŻNIKÓW
P arty k u ła nie została zapisana w A gaj-H anie jako rów now ażnik zda nia 11 razy (w n a rra c ji 4 i w dialogu 7), a p a rty k u ła ta k tylko raz (w dia logu). P rzykłady:
(261) — [...] M yślisz, żeś w dow ą po dw óch D ym itrach, caro w ą m oskiew ską [...]? — Nie. — Jesteś dla m n ie M aryną, 398. (262) W szakże niebezpieczeństw o dokoła, [...]!
N ie — ona stoi i p atrzy w ciem ną kom natę. 418. (263) m ógłby był ich ra n ić od d aw
na, ale nie — on zabić chciał. 404. (264) — Tak, m ój ojciec św ię tą położył głowę w bitw ie z D żarm idem na K iafelu błoniach. 404.
ZESTA W IEN IA I W N IO SK I
P rzydałaby się tu ta j tabela w ykazująca w szystkie ty p y rów now ażni ków z liczebnością ich w ystępow ania w obu stru k tu ra c h podaw czych tekstu, tzn. w partii n a rra to ra głównego i w tek stach osób
przed-staw ionych (dialog). Nie m a tu jed n ak na nią m iejsca. Nie m,a też m iej sca na dokładne przedstaw ienie fu n k cji stylistycznych poszczególnych konstrukcji. O graniczam się więc do sp ra w najw ażniejszych.
1. W p rzedstaw ionym m ateriale są rów now ażniki, które m ożna by uw ażać za norm alne, niew ym iernie, więc stylistycznie n e u tra ln e środki kom unikacji językow ej. Z ajm ijm y się nim i.
R ów now ażniki z orzeczeniem ty p u spętano i tkn ięto (I 4c), dziś w ję zyku literackim stylistycznie nie nacechow ane, użyte w w ypow iedzi po staci przedstaw ionej (dialog) świadczą o literackości języka tej postaci, stanow ią w ięc p rzyczynek do jej ch arak tery sty k i. To samo m ożna powie dzieć o im iesłow ow ych rów now ażnikach zdania (z -ąc i -w szy, -Iszy, IV), k tó re dziś, a być może także w czasach K rasińskiego, są wyłącznie li terackie. K on strukcje z pow in ien i w in ien (I 4a) oraz z trzeba i można (II 2a i b), w yglądające n a stylistycznie n eu traln e w języku literackim i potocznym , w y rażają czas teraźniejszy, a funkcja czasu teraźniejszego w p a rtii n a rra to ra , przedstaw iającej najczęściej przeszłość, jest bardzo w yraźna. R ów now ażnik ty p u Ż e b y pierścień w y j ą ć , m usiał dobyć kin-
dżalu (III 2c) może być cennym przyczynkiem do ch arak tery sty k i sty
lu a u to ra piszącego w czasach, kiedy m ożna było użyć obcych z pocho dzenia, łacińskich czy francuskich, kon struk cji ty p u Musiał dobyć kin-
dżału, by w y j ą ł pierścień (jest kilka takich w Agaj-H anie); nadto rów
now ażnik ten może być uży ty błędnie (Ledwo [jej] szubę zostawili, by
z a k r y ć się od zim na) lub niezgodnie z zasadą obowiązującą w języku
literack im (R ęką znać dala, by p ł y n ą ć ku miastu).
W n i o s e k : w szystkie rów now ażniki m ogą funkcjonow ać stylistycz nie, w szystkie w ięc w in n y być przedm iotem zainteresow ania badacza stylu.
2. Dla sty listyk i Agaj-H ana (i ogólnej) w ażne są liczbowe stosunki m iędzy rów now ażnikam i a zdaniam i w n a rra c ji i dialogu. W naszej po w ieści p rzed staw iają się one następ u jąco:
zd ań (z eliptycznym i) rów now ażników razem
n a rra c ja 82,2% (3767) 17,8% (817) 100% (4584)
dialog 82,2% (1076) 17,8% (233) 100% (1309)
R Ó W N O W A Ż N I K I Z D A N I A W A G A J - H A N I E 349
Z zestaw ienia wynika, że różnic m iędzy tekstem n a rra to ra a tekstam i dialogowym i nie ma.
Języ k Agaj-H ana jest jed n a k językiem literackim , w yłączm y więc z rów now ażników k o n stru kcje z orzeczeniem ty p u spętano i tkn ięto , imiesłowowe rów now ażniki zdań oraz rów now ażniki ty p u Ż e b y p ier
ścień w yjąć (bez potocznych i błędnych) zakładając, że nie fu n k cjo n u ją
stylistycznie w Agaj-H anie. Z estaw ienie się zm ieni:
zdań i „rów now ażników n eu tra ln y c h ” rów now ażników o w yraźnej fu n k cji stylistycznej razem n a rra c ja 89,2% (4087) 10,8% (497) 100% (4584) dialog 84,9% (1111) 15,1% (198) 100% (1309) razem 88,2% (5198) 11,8% (695) 100% (5893)
Rów noważników n iew ątpliw ie fu n kcjonujących stylistycznie jest sto sunkowo więcej w dialogach.
3. Nie m ożna zapom inać o tym , że rów now ażniki bardzo często w y rażają gram atyczny czas teraźniejszy, w spółczesny do chw ili w ypo wiedzi, i że funkcja tego czasu w n arracji, zwłaszcza głównej, je s t b a r dzo poważna. W Agaj-H anie jest tych p rezentyw n ych rów now ażników sporo: w n a rra c ji 434, w dialogu 169. Zaliczyłem do n ich pow stałe w sku tek elipsy prezentyw nych form czasow nika być (I 1— 3, 4a i 5, II, III la —e, VI 1— 3 i 5a, b), sform ułow ane jako rozkazujące i życzące (III 2a i b, V, V III 2a) o raz rów now ażniki z p a rty k u ł ta k i nie (IX). By zbadać stopień nasycenia obydw u s tru k tu r podaw czych te k s tu rów now ażnikam i prezentyw nym i, należy od ogólnych liczb rów now ażników (817 w n a r racji i 233 w dialogu) odjąć rów now ażniki w yrażające tylko czas p rze szły (typy Obóz zw in ię ty i spętano, tkn ięto , I 4b, c) oraz rów now ażniki w yrażające czas ustosunkow any nie do chw ili m ów ienia, lecz do g ra m atycznego czasu w ypow iedzeń nad rzęd n y ch (typy że b y w yją ć i im ie słowowe rów now ażniki zdania z -ąc i -w szy, -Iszy, III 2c i IV); jest ich łącznie 329 w n a rra c ji i 36 w dialogu. P ro cen t należy obliczyć od reszty: 488 w n arracji i 197 w dialogu. Z obliczenia w ynika, że w n a rra c ji jest 59.7% rów now ażników prezentyw nych, w dialogu 84,5%. Nie są to jed n a k liczby m ówiące o nasyceniu tek stu czasem teraźniejszym w ogóle. Należałoby tu jeszcze uw zględnić zdania prezentyw ne.
