Bone loss in women with malignant genital neoplasms

Pełen tekst

(1)Ginekol Pol. 2014, 85, 955-960. 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) g i n e kol og i a. Utrata masy kostnej u pacjentek z nowotworami złośliwymi narządów płciowych Bone loss in women with malignant genital neoplasms. Piotr Magnowski1, Hubert Wolski, Magdalena Magnowska1

(2) 1 1. Klinika Onkologii Ginekologicznej UM w Poznaniu, Polska Klinika Perinatologii i Chorób Kobiecych UM w Poznaniu, Polska 3 Oddział Ginekologiczno-Położniczy, Podhalański Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Nowy Targ, Polska 2. Streszczenie Kobiety z nowotworami narządów płciowych żyją obecnie dłużej dzięki często wczesnej diagnozie i coraz lepszym schematom leczenia. Niewiele jest badań, których celem była ocena masy kostnej u chorych na nowotwory narządów płciowych. Osteoporoza to stan chorobowy charakteryzujący się postępującym ubytkiem masy kostnej, osłabieniem struktury przestrzennej kości oraz zwiększoną podatnością na złamania. Osteopenia jest stanem zmniejszonej, w odniesieniu do norm dla płci i wieku, ale jeszcze nieosiągającej wartości patologicznych gęstości kości. Podstawową przyczyną zgonów pacjentów chorych na raka są przerzuty nowotworowe. Ocenia się, że około połowa osób umierających z powodu nowotworu ma przerzuty do kości. Osteoporoza obserwowana w chorobie nowotworowej może być wynikiem przerzutów do kości lub niekorzystnego wpływu terapii zmniejszającej gęstość mineralną kościBMD. Mikrośrodowisko kości stanowi dobre podłoże do wzrostu komórek nowotworowych. BMD oceniana z kości udowej i kręgosłupa powinna być mierzona przez DXA. Techniki mające zastosowanie w wykrywaniu przerzutów do kości to tomografia komputerowa- CT i rezonans magnetyczny MRI. Styl życia jest kluczowym elementem dla poprawy jakości życia i maksymalizacji wszelkiego leczenia farmakologicznego u chorych na raka. Wnioskuje się, że terapia nowotworu bez przerzutów do kości nie wymaga leczenia zwiększającego masę kostną. Potrzebne są dalsze badania u kobiet leczonych z powodu złośliwych nowotworów ginekologicznych poddawanych usunięciu jajników i leczeniu uzupełniającemu w celu wyjaśnienia mechanizmów związanych z utratą tkanki kostnej.. Słowa kluczowe: osteoporoza /

(3) / ginekologiczny / utrata kostna /. Adres do korespondencji: Magdalena Magnowska Klinika Onkologii Ginekologicznej ul. Polna 33, 64-530 Poznań, Polska tel. 618419330, fax. 61659645 e-mail: magna5@op.pl. Nr 12/2014. Otrzymano: 22.02.2014 Zaakceptowano do druku: 14.05.2014. © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. 955.

(4) Ginekol Pol. 2014, 85, 955-960. 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) ginekolog i a. Piotr Magnowski et al. Utrata masy kostnej u pacjentek z nowotworami złośliwymi narządów płciowych.. Astract Nowadays, women with genital cancers live longer due to early diagnosis and better treatment schemes. Only few studies assessed bone mass in patients with genital cancer. Osteoporosis is a condition characterized by progressive loss of bone mass, weakening of the spatial structure of the bone, and increased susceptibility to fractures. Osteopenia is a condition of reduced, but not yet reaching the pathological values, bone density in relation to norms for age and sex. Metastases are the primary cause of death in cancer patients. It is estimated that approximately half of people dying due to cancer have bone metastases. Osteoporosis in neoplastic disease may occur due to bone metastases or therapy-related adverse effects, i.e. reduced bone mineral density (BMD). Bone microenvironment provides a good medium for the growth of cancer cells. BMD of the femur and spine should be measured by DXA. Computed tomography (CT) and magnetic resonance imaging (MRI) are the techniques used to detect bone metastases. Lifestyle is the key to improving the quality of life and maximize any pharmacological treatment in cancer patients. It is proposed that treatment of cancer without bone metastases does not require therapy increasing bone mass. Further studies in women treated for gynecological malignancies undergoing oophorectomy and adjuvant treatment are needed to elucidate the mechanisms associated with bone loss.. Key words: osteoporosis / malignant neoplasms / gynecologic / bone loss /. ! " #$% &. ' ($ ". )"*+'-./ ) &!& "!"% % )& ! . )0 2. ! . )"* (&% ! ( !

(5) #% 30) #3%)0! $ $)&(

(6) &!( +-. 0#! . # *) )& !) ! ) ! ! ! ( 4$* 2 & 5 (

(7) !

(8) 4!0%( (5

(9) +67-./ #))

(10) 0! * (()!! ) ! % 3 (%( ! & ))&"2. ) ! ) % * % & )0 !

(11) )0!&( * ( () ) )*( ) przestrzennej # 0 ) & ! #& (. )0! 0# * ! menopauzie i ) "$

(12) &% *&(* $& #% &&)0) &()&. )&! #$ &( % & )

(13) ) 0 ) &($ #&! #&(. Osteopenia jest stanem zmniejszonej, w odniesieniu do norm dla ! $) )&& #! $ % 0) # #.9 0))% *" $ )

(14). ! $2&:*"$ #! !( *&2(. (!) 0"*"$ 0 )!( #!

(15) $ %%% 3! & ;% *!* bezobjawowo. Osteoporoza obserwowana w chorobie nowotwo

(16) ( 2*3 (!" #$* )

(17) !!()&0) #3($& #4< 9 = . bone mass density5. / % *& & (&0 ) )" $

(18) % *! ) .)&() > ( !2$ %)? $

(19) !" # * () )#"!

(20) " (( 2!3( (! ! ! #3 #3 2 % %. * ! )! ( '6'% % (0) #3)0! ) !

(21). 956. !" &()& )'@A ) !

(22) 66A.) ) ! *))"2#" % %"2(!( "+@-.. Patofizjologia przerzutów do kości (! $ % % (( &

(23) 3*! # ))( $* stosowanej terapii przeciwnowotworowej. W pierwszym przy

(24) ! &)&$ $(; (!" #$* $ ) & ( %

(25) ( " ! &% ) !0 # "2 ( .B$ )( 2*3& *2 (! (()02% ( "! %&

(26) (%( !&$**$&!&% ( $&) )

(27) &$$% *! ) .C !! * () ) *) ! ((. "

(28) % %( 2)&!302(%( ! & () )+D-. # ) # ) * ! 2 ). (" %! % &%!""$

(29) %$*! % " 4)! $*% 5. /; ) ! "

(30) ) ! ! . )0 2 ("

(31) !) ! )* % ! )& % ")!&%)"$( )! . )(+E-.! (" ( & *3 $ # !" ! 0

(32) ) $ # !() #)!$ !( #$*)! ) .F (" ( & ! 3 &) % !. " ( &&3)0! ( (" %0*)! )

(33) $** $ % *%)*)(0

(34). (" # % ) ! ./ ) &2 (" & !$)) $% )! ) "&2! .F ("

(35) ( & 2!$3 #"* ! "! & )&)0 ( # ) )! ) .. © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. Nr 12/2014.

(36) Ginekol Pol. 2014, 85, 955-960. 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) g i n e kol og i a. Piotr Magnowski et al. Utrata masy kostnej u pacjentek z nowotworami złośliwymi narządów płciowych.. / #)& $)? )

(37) lityczne, osteosklerotyczne lub mieszane na podstawie oceny ich %0% ) %.$!"( 2(3 " ! % ) $( ) ) $

(38) (./ ) $)&! "$)!

(39) ( *. ("

(40) ! "% "! ! ( .( ) ) $ )&0# *)

(41) ne w raku prostaty, rakowiaku, guzach typu gastrinoma i medu

(42) $$ *$) (. / () )0!& 0# %

(43) rych z rakiem piersi, nowotworami przewodu pokarmowego oraz 0 ) #!! " !) * ./. ) $! &) !0 # ") (*

(44) )($ ) $)"!*! #. (" % % % *. (" ( ! % ( ( ( +G-..

(45) F (" $& $ &) " )!& ) $)" ! ! ! & !!

(46) <4CB FICB FJI ) !

(47) 4/K5. /! ! * !% ( 4/LN/5 ( 2 3) !0 #) % (((

(48) %) %((. GA% %!(

(49) #! !)$0#2!! !

(50) " (0 %. 2CB FJ( 2"2 ! 3(0 # "%

(51) "* %.( $()(! !*$. CB FJ/K)! () #$ % % +'-. ? "2

(52) ) ! # QJ

(53) 'QJ

(54) @QJ

(55) EQJ

(56) ''L R

(57) S. T($ ) $)"" ) # *$ 0 ))0! *$2 !(%

(58) nizmy parakrynne. W zaawansowanych nowotworach z przerzu

(59) ( # %! $( $ $ 2% $ #!! #./ )) !$

(60) )& 2 $ # " ) 0 % # %( # ) .U LKR

(61) V 4); (& )

(62) *5QKR

(63) QQKR

(64) QQ4)$

(65) ! * )QQQ5! (&$ $ ) ("

(66) %!) ! (" % . R( $ SULX )& "2 $

(67) % *)" #) &)$ %( $ (" %+''-..

(68) K $ ! )))"$)! )"*& z przerzutami osteosklerotycznymi i mechanizm tego zjawiska ) #3 * ! . *) $ # )

(69). *$)"*&% *$ ))&) ("

(70) %. *$ ))& ! %#)&%*$ !&)! . ).F (" $ ! )( &$3$ /LN/ " & ) $). (" % % (& "2 )!)0 "2 ! /TB 4)!? ! )5 " 0#

(71) &/LN/$** &2&QKR)! )"* & ) $)". U%& % )& ("

(72). Nr 12/2014. % ! ) ) )!&%. ) *$) :L

(73) 'QKR

(74) QQKR

(75) QQRKR

(76) 'RKR

(77) YKR. $ ) *$)( &$32$ #QJ

(78) @ LKR

(79) V/9KR

(80) << ")&)$( ( ) ("

(81) %+'-. *) 2 * % !"$ ) *$)% ) $)%! )

(82) *0 )! ( 2 #$ ("

(83) )($& #3 ) *$)" ) $)" $! )($0 )! )..

(84) C"2(%()& ! $0() )

(85) % % ! )$ . 2)0 (3$2 # )!) ) )%( %( !.Z() )( 2*3&%!

(86) (( (!%( !0% ( $&!0 *$&!&$. )( )&%& ! (( +'-. Z0 () ) *) % %% ( " ($$) )

(87) ( ) "$ "$ $&% ! 2% ) * ( 2! 3%! (. 2

(88) ) ! ( # *) * ! (

(89) !& " # ) $* $

(90) (% ( $(*$ "+'6-. Czynnikami predykcyjnymi przedwczesnego wygasania # " * (!) (&%%

(91) ( !0 )& ) ) ! . $. U ; " )0! )"$ ! zastosowaniu chemioterapii z zastosowaniem cyklofosfamidu, %$ (*$ ( (

(92) U. U $ ; );( ) 0)

(93) )(%( ! ( &(* ()& ./

(94) )( !)$2 ) ($ . Z *!( !&!( );()& & 0) # # ! ) $ ! ( ! !

(95) ! 0# ) ! estrogenowy. / ) ! & && ( #$

(96) ()&$( )( 2% ) ! & ! ( ! +'7-. ) " . )! ) *&2

(97) ! * "( 2)0! 3" !

(98) % * *? $ 3\ ?% 2 ( < 9 ) (& !) 0.. Wiele technik obrazowania ma zastosowanie w wykrywaniu !" # 2%(!

(99) +'@-.9 $)( ?)?(&. & #3) ) #3./;)0

(100) ( ? (! )$0%

(101) 0 )& #3+'D-. )&! $& ) 2 0# $ ( 2( ! ( (4$UL5 )&()4$ CQ5. / ) CQ)* !

(102) ) ")) )!

(103) ku kostnego oraz zapewnia lepsze obrazowanie nacieku tkanek. © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. 957.

(104) Ginekol Pol. 2014, 85, 955-960. 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) ginekolog i a. Piotr Magnowski et al. Utrata masy kostnej u pacjentek z nowotworami złośliwymi narządów płciowych.. (0 %UL!$!)&% ) 0$ #

(105) #.<? ( ! ( ? () 4/L5 $ ) ) )0 ! & UL 4/L I UL5. *" ( * ) $2

(106) ! *"!$ $ guza. ) $ #3 # ( 2 23 0 ( $* ( & (. 2 *3 ( !$ %$)*$ 0 )!$

(107) ) . 9$ # % ( *(

(108) &7A0# $*0 )27

(109) ()&2 ) (\! $ %.() $ *)) % (!$ &%!

(110) ( .T"$ )*$ #(% 0 )!)) (!$ ./ # )*$ # ! UL( 2*3* ! 2! " $!)& 0$ # &$ $0) # # "

(111) 2 #) ( ((\! $ %. 2( * #) ) &

(112) ( # #% % ) ! &( &*3! * #!( (+'E-.. Prewencja i leczenie

(113) ! "# $ T$2) $ ($(($! ! # 2 ( )($ )$ $ ;( $ u chorych na raka. Organizacje jakie jak American Cancer Socie

(114) $UC)%R IB(Q); U C)%B(U $$ ;T! ) (& ! ) $ % % ( #$

(115) ( +'G-. $ )0 ( ( # ?! (7 ._? (&)0(0#! & )() )(

(116) )& 2 ! "! $%(\) # udowej. / ()&)"$)! )"*2 " " ( & !)! 3 * (9.#"%(3$2)

(117) && )! 0 # ) # !(

(118) ( ! (" $ $ " ()& % (9+-.)02. D@

(119) EEA% % !)() ! ((94Ì($5+'-. )% *% 2) ! ((9)0)( ! *$((#" %% % !

(120) ) * ( ! (. 66 A +-. Z 2B; ( )&2 *2 *)

(121) ) . $)*\ $%) ) (( 9% % +-.( )%! "!

(122) "#$!&!"*&*QQ; (&( chorych na raka piersi leczonych inhibitorami aromatazy przy za

(123) ) ) (9 #3 $ ! )() $$ #(0#

(124) ) $ %. U% ) )&(09("22)&< 9)

(125) # .q $% (%$

(126) )0 )027

(127) % )(9%

(128) % !). $0 * )0!% " *\ $% ( 2 ( % # $ )!$( ( 9 $* !. 0# (

(129) 09! )0$ ! ! () 7. 958.

(130) % )(9! 2I($47( $I$5. % ) % * ! ( ! )! 2 (9! )3 (E(!

(131) (2 #)!$(%! ('(./;

(132) ) )!! 2) )!$(%&)&0 ) ( (*\ )

(133) %.$! % & $U (

(134) !%)v U 4 UU 5 < N$% U UL) R $ *!( !& ( )&$( +6-. $2!

(135) #$32)&)! 2!(9#"%

(136) % ) )&% *); ); ! 2$ $* )

(137) mab chroni przed ryzykiem hipokalcemii.. Bisfosfoniany $%* 2*); ); (&

(138) #$ ! ! *! #( ! #( ! $ () # $"2()().<); ); !&. !) 2 x*0 { ( # ) # ! (0

(139) (" ( ( ) $)(.)"$

(140) # ) $ 0 )& "2 |} (" L 4)*! !$$(; "L "& $0). (" %5 2 & )$& #3

(141) &. (> !!%(&. ) $) ()0 . T0 )0 2 )$ ! %( ) $)"( 2) !3)!

(142) 2+7-.<); ); ! & 0! \ )% * (!) '7

(143) 6A+@-.* (

(144) R

(145) (BvL%!TL$4

(146) RBTL5 2 *); ); &) & $0

(147) !

(148) % % !).T #3 ) $

(149) ! 2*B<UTK *!(

(150) !& (!) *) ) &! !0!2 $ % *+D-.F) $ () !" #$"2!"! ) $ % ) ! . < )*\ $%! &% )

(151) *); ); "% %.. $% CB FJ4.

(152) 5) $ (( (!" #.9

(153) )(*)$ (!(( $ $( "&2 $CB FJ.9 )(**$ CB FJ!

(154) &CB F4.

(155) ) ) $)%.9 ! %(

(156) ) $)" %; $ #3()(( ) !0 #.9 )(*) ))0! *$

(157) !" #.. Zalecenia ogólne ) )0 2 ! * !" . #($0 )& ()0 )&. ! *3) ) !"

(158) %+E-.$)&)" * ? 0 " ) < 9 ! "

(159) (\ 2 ! % (\ 0". < 9 # 0 )!! *3( !9XB. © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. Nr 12/2014.

(160) Ginekol Pol. 2014, 85, 955-960. 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) g i n e kol og i a. Piotr Magnowski et al. Utrata masy kostnej u pacjentek z nowotworami złośliwymi narządów płciowych.. $ $(( &() ) 9XB !" %. RCBX 4. N fracture 5! *3 *$!2< 9 ) # ;( ! ($ !" %. Z * ! ( ! (02 ! 2 7 2

(161) % % " #$ ) ! & ) & 9XB4L

(162) )

(163) 7$) # $* 0 )! $0> 5 $* ! $ ( (( # $ )0 * $* $ $ "% ! () ):( ; $ !\; ); ; );$ $

(164) LTN7

(165) % )(9 * )

(166) .T ) " * ) $! $!). (\$*( !)$!

(167) ( ($.q 2!"% *&! & . #! 2) (( () ! #$2)0)!

(168) 3 ) . 0 ) #($ #+G-.. &% ' ) *)! $$2&3! 0 )# ) * . )! ) ) ! (\! $ % ryzyka oraz rodzaj leczenia zastosowanego do terapii nowotwo

(169) .Z() ) !&! & )#0 ) #!! ")! ($ #%

(170) ( " ! % !&. ) *) $2 )0 0 3 ! (% < 9 ( ". * ) 4<L )=.

(171) ). Celem $)($*0 )< 9.<L )( &

(172) )&3$*($3$2 # !.. F * (&"! %2& * 20 0) ) $!)()%(

(173) ($./ )&$ " !)0

(174) ( "$ )0%% )0. 9!$ *(%( !04 )

(175) ((5 !04 ($

(176) ((5 %( !0% % () (

(177) .C !) ) ! $ *(& ! 2 ). ). () ! & ) & ) ! ! $ ! ( . J* ) *$)" () )0 ! !

(178) (! ( &)() ! . $0 ) & #&; );$ $+-. $ ) *\ "% $( * () )

(179) % % &"! %.Z . )& !&! "

(180) $ %! ) ).F *!( !& () ($ !)0(

(181) " %( !&! *3 ! ! ryzyka utraty tkanki kostnej. W licznych badaniach wykazano ! 2) * ! )0 ". T"$& !0 ) ! ) & * !

(182) %( ! ! )0 " +'-. *

(183) %) ) () !)0! )0 (\ ) ! % *! )0

(184) "+-. $20!&32) !)0!

(185). Nr 12/2014. ) ) * ! ( !& 0 ) ( ryzykiem osteoporozy z powodu leczenia przeciwnowotworowe

(186) .#$%%$) ) (!!" ! ( 9 *); ); " )$ % ( $

(187) "! ") % "2$3 ?)&) !(\ ) ! %. / * )& $) * * $ % ! #$% " $ % ! % )

(188) 0 "$!&($# (%("&%& ). $2 !(03 2 ) 0) ) ) * % *& &. T! ( 2 *3 !( #$*& )((!

(189) $ ( )! ( !& ! &. L! &"2( (!$ (( ) ! ! #$& #3 2. B* % 3 ! & ()0 )&()3 $2!(03

(190) )0!%) %!%&2&%)0$ (

(191) ! $( #(.J )0! ( ! )! %)& $! ( ? !

(192) )! )0! (! (.. Oświadczenie autorów: 1. Piotr Magnowski – autor koncepcji i założeń pracy, przygotowanie manuskryptu i piśmiennictwa. 2. Hubert Wolski – współautor tekstu pracy. 3. Magdalena Magnowska – współautor tekstu pracy, autor zgłaszający i odpowiedzialny za manuskrypt. 4. Ewa Nowak-Markwitz – współautor pracy, korekta i ostateczna akceptacja manuskryptu. Źródło finansowania: Praca nie była finansowana przez żadną instytucję naukowo-badawczą, stowarzyszenie ani inny podmiot, autorzy nie otrzymali żadnego grantu. Konflikt interesów: Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów oraz nie otrzymali żadnego wynagrodzenia związanego z powstawaniem pracy.. Piśmiennictwo 1. WHO (2011) Global status report on noncommunicable diseases 2010. Description of the global burden of NCDs, their risk factors and determinants. WHO, Geneva. 2. Coleman RE. Clinical features of metastatic bone disease and risk of skeletal morbidity. Clin Cancer Res. 2006, 12, 6243–6249. 3. Roodman GD. Mechanisms of bone metastasis. N Engl J Med. 2004, 350, 1655–1664. 4. Rizzoli R, Body J, Brandi M, [et al.]. Cancer-associated bone disease. Osteoporosis Int. 2013, 24, 929-2953. 5. Cazzaniga M, Pronzato P, Leto di Priolo SL, [et al.]. Patterns of relapse and modalities of treatment of breast cancer: the ‘IRIS’ Project, a multicenter observational study. Oncology. 2004, 66, 260–268. 6. Reuss-Borst M, Hartmann U, Scheede C, [et al.]. Prevalence of osteoporosis among cancer patients in Germany: prospective data from an oncological rehabilitation clinic. Osteoporos Int. 2012, 23, 1437–1444. 7. Roodman GD. Pathogenesis of myeloma bone disease. Leukemia. 2009, 23, 435–441. 8. Chappard D, Bouvard B, Basle MF, [et al.]. Bone metastasis: histological changes and pathophysiological mechanisms in osteolytic or osteosclerotic localizations. A review. Morphologie. 2011, 95, 65–75.. © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. 959.

(193) Ginekol Pol. 2014, 85, 955-960. 4 6 % ' ) 4 3 + 0 Á ( 3 ; ) ginekolog i a. Piotr Magnowski et al. Utrata masy kostnej u pacjentek z nowotworami złośliwymi narządów płciowych.. 9. Chappard D, LiboubanH, Legrand E, [et al.]. Computed microtomography of bone specimens for rapid analysis of bone changes associated withmalignancy. Anat Rec (Hoboken). 2010, 293, 1125–1133. 10. Jones DH, Nakashima T, Sanchez OH, [et al.]. Regulation of cancer cell migration and bone metastasis by RANKL. Nat Geosci. 2006, 440, 692–696. 11. Leeming DJ, Delling G, Koizumi M, [et al.]. Alpha CTX as a biomarker of skeletal invasion of breast cancer: immunolocalization and the load dependency of urinary excretion. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 2006, 15, 1392–1395. 12. Lu Y, Zhang J, Dai J, [et al.]. Osteoblasts induce prostate cancer proliferation and PSA expression through interleukin-6-mediated activation of the androgen receptor. Clin Exp Metastasis. 2004, 21, 399–408. 13. VanderWalde A, Hurria A. Aging and osteoporosis in breast and prostate cancer. CA Cancer J Clin. 2011, 61, 139–156. 14. Hadji P. Guidelines for osteoprotection in breast cancer patients on an aromatase inhibitor. Breast Care (Basel). 2010, 5, 290–296. 15. LustbergMB, Reinbolt RE, Shapiro CL. Bone health in adult cancer survivorship. J Clin Oncol. 2012, 30, 3665–3674. 16. Costelloe CM, Rohren EM, Madewell JE, [et al.]. Imaging bone metastases in breast cancer: techniques and recommendations for diagnosis. Lancet Oncol. 2009, 10, 606–614. 17. Bristow RG. Biomarkers of clinical trials using molecular inhibitors and radiotherapy: state-ofthe-art. Preface. Cancer Metastasis Rev. 2008, 27, 337–338. 18. Keaveny TM, Kopperdahl DL, Melton LJ 3rd, [et al.]. Age-dependence of femoral strength in white women and men. J Bone Miner Res. 2010, 25, 994–1001. 19. Schmitz KH, Courneya KS, Matthews C, [et al.]. American College of Sports Medicine roundtable on exercise guidelines for cancer survivors. Med Sci Sports Exerc. 2010, 42, 1409–1426. 20. Bączyk G, Chuchracki M , Klejewski A. Związek pomiędzy wybranymi parametrami biochemicznym i czynnikami klinicznymi a gęstością mineralną kości u kobiet z osteoporozą w okresie pomenopauzalnym. Ginekol Pol. 2012, 83, 194-201. 21. Neuhouser ML, Sorensen B, Hollis BW, [et al.]. Vitamin D insufficiency in a multiethnic cohort of breast cancer survivors. Am J Clin Nutr. 2008, 88, 133–139. 22. Napoli N, Vattikuti S, Ma C, [et al.]. High prevalence of low vitamin D and musculoskeletal complaints in women with breast cancer. Breast J. 2010, 16, 609–616. 23. Rastelli AL, Taylor ME, Gao F, [et al.]. Vitamin D and aromatase inhibitor-induced musculoskeletal symptoms (AIMSS): a phase II, double-blind, placebo-controlled, randomized trial. Breast Cancer Res Treat. 2011, 129, 107–116. 24. Bolland MJ, Grey A, Reid IR. Calcium supplements and cardiovascular risk in theWomen’s Health Initiative. Osteoporos Int. 2013, 24, 2371-2372. 25. Morgan GJ, Davies FE, Gregory WM, [et al.]. First-line treatment with zoledronic acid as compared with clodronic acid in multiple myeloma (MRC Myeloma IX): a randomised controlled trial. Lancet. 2010, 376, 1989–1999. 26. Wong MH, Stockler MR, Pavlakis N. Bisphosphonates and other bone agents for breast cancer. Cochrane Database Syst Rev. 2012, 2, CD003474 27. Gnant M, Mlineritsch B, Schippinger W, [et al.]. Endocrine therapy plus zoledronic acid in premenopausal breast cancer. N Engl J Med. 2009, 360, 679–691. 28. Lentle B, Cheung AM, Hanley DA, [et al.]. Osteoporosis Canada 2010 Guidelines for the Assessment of Fracture Risk. Can Assoc Radiol J. 2011, 62, 243 250. 29. Coleman R, Costa L, Saad F, [et al.]. Consensus on the utility of bone markers in the malignant bone disease setting. Crit Rev Oncol Hematol. 2011, 80, 411–432. 30. Sams A. The effect of 2000 r of x-rays on the acid and alkaline phosphatase of mouse tibiae. Int J Radiat Biol Relat Stud Physics Chem Med. 2000, 10, 123–140. 31. Nishio K, Tanabe A, Maruoka R, [et al.]. Bone mineral loss induced by anticancer treatment for gynecological malignancies in premenopausal women. Endocr Connect. 2012, 2, 11-17. 32. Vesco KK, Marshall LM, Nelson HD, [et al.]. Surgical menopause and nonvertebral fracture risk among older US women. Menopause. 2012, 19, 510–516.. 960. © Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. Nr 12/2014.

(194)