sta ły c h w ok resie czarn ej śm ierci. T rz eb a tu zre sztą dodać, że niżej p o d p isa n y nie je s t p rze k o n an y o s tr a ta c h p rz e k ra c z a ją c y c h ja k o b y znacznie 30% z a lu d n ie n ia w ięk szy ch m iast. Czy u m ożliw iłoby to su k cesy H an zy w d ru g ie j połow ie X IV w.? To ch y b a nie w ieśn iac za ludność n ap ły w o w a w 20 la t po cz arn ej śm ierci do p ro w ad z iła do p o k o ju stralsu n d zk ieg o ?
W iele jeszcze s p ra w n a d a w ało b y się do dalszej d y sk u sji. P ro b le m podziału geopolitycznego św ia ta han zeaty ck ieg o , sp ra w a h a n d lu lądow ego a h a n d lu m o r skiego, zag ad n ien ie te c h n ik i d ziała n ia k u p ca, k w e stia in n y c h g ru p zaw odow ych w m ia sta c h — re n tie ró w , rzem ieśln ik ó w . W szystkie te p ro b lem y w sk az u ją , że j a k kolw iek n a te m a t d ziejów H anzy w y d an o d ziesiątk i ty sięcy stro n d ru k u , to je d n a k n ie zaw sze m ożna n a ich p o d sta w ie w y p ełn ić w spółczesny k w e stio n a riu sz pytań, h isto rio g ra fii. P rz y k ła d e m n a to je s t rozd ział o k u ltu rz e . N a pew no zasługą D ol- lin g e ra je s t w ydobycie z licznych p ra c p o d staw o w y ch in fo rm a c ji o ję z y k u czy sztuce hanzeatów . A le tu n ależ ało b y w łączyć i kom pozycję rodziny, ja d ło sp isy i d o k ła d n iejsze opisy u b iorów ; tu też czy te ln ik zn alazłb y ch ę tn ie d an e n a te m a t pod staw o w y ch pojęć etycznych, p olitycznych, p ra w n y c h i filozoficznych. J e s t to oczyw iście w in ą dotychczasow ej h isto rio g ra fii, że te dan e nie m ogły się znaleźć,, p odobnie ja k np. ro zw aż an ia o śro d o w isk u n a tu ra ln y m . W ielk ą zasługą k siążki D o llin g era je st, że w zasadzie p raw id ło w o u k a z a ła ona o siągnięcia i b ra k i w z a k re sie naszej w iedzy o d zieja ch H anzy. Tym , że zm usza do ogólnych rozw ażań, do u k a z a n ia m ożliw ie p e łn e j syntezy, s ta je się o m a w ian a p ra c a w aż n ą i konieczną pom ocą n ie ty lk o dla c z y te ln ik a fra n cu sk ieg o , lecz dla każdego zain tereso w an eg o d zieja m i E u ro p y p ółnocnej. D odać tu należy, że szczęśliw y w y b ó r tłu m ac zo n y c h n a fra n c u s k i źródeł, in d e k s osób i m iejscow ości, m apy, w y k az pod staw o w y ch o p raco w ań sta n o w ią o w zorow ości ta k ie j w ła śn ie n au k o w o p o p u la rn e j publikacji.. W ątpliw ości m ogą p o w sta ć je d y n ie p rzy ta b lic y chronologicznej h isto rii H anzy n a tle dziejów pow szechnych. P o m y sł b y ł doskonały, ale dobór fak tó w , szczególnie z dziejów k ra jó w n ad b a łty c k ic h , dość p rzy p a d k o w y (jest w y m ie n io n a s e k u la ry zacja I n fla n t, lecz b ra k P ru s ; p rz y w ile je E lb lą g a z 1579 r., lecz b ra k danych, dotyczących G d ań sk a itp.).
H e n r y k S a m so n o w icz
B u d a i tö rö k sza m a d ä sk ö n y v e k [T u reck ie księgi ra c h u n k o w e z B udy] 1550—1580, w yd. L. F e k e t e i G. K â l d y - N a g y , W ydaw nictw o I n
s ty tu tu H isto rii W ęgierskiej A k ad e m ii N auk, B u d a p e st 1962, s. 658. Od pew nego czasu h isto ry c y T u rc ji i n aro d ó w ongiś p o zo stający c h pod w ład zą tu re c k ą z w ra c a ją szczególną u w ag ę n a d o k u m e n ty dotyczące przeszłości g o sp o d a r czo-społecznej ty c h ziem. A d m in is tra c ja tu re c k a m ia ła bow iem bardzo ro zw in ię te o rg a n a skarbow ości. D o k u m en ty sk a rb o w e są różnego ro d za ju . Z je d n e j stro n y są to ta k zw ane k a n u n nam e, to je s t ogólne p rze p isy dla całego k ra ju , bądź d la p o szczególnych jego p ro w in cji, z a w ierając e ogólne p o sta n o w ien ia o p ra w a c h i obo w iązk ach , o p o d a tk a c h i czynszach z dzierżaw , o p ła tac h celnych, p ow innościach, poglów nym . Z kolei n a s tę p u ją lu stra c je , in w e n ta rz e czy k o n sk ry p c je p o d atk o w e poszczególnych pro w in cji, ta k zw ane d e fte r lu b ta k r ir -i m u fa ssa l. Z a w ie ra ją one n iezw y k le szczegółow e w y k azy ludności o p ła ca jąc ej poglów ne, czy te ż w szelkie inne o p ła ty z ty tu łu czynszów, p o d a tk i itp., p rz y czym spis n a s tę p u je w poszczególnych m iejscow ościach w ed łu g u lic: w m ia sta c h w yliczen i są kolejn o m ieszk ań cy d an ej u licy czy dzielnicy z w yszczególnieniem zajęć i zaw odów , e w e n tu a ln ie n arodow ości czy w y zn a n ia, a w e w siach ko lejn o poszczególni w łaściciele p a rc e l ro ln y ch z o k re ślen iem ro zm iaró w roli, sadu, ogrodu, w innicy, p a s tw isk itd. In n ą k a te g o rią są
k się g i kasow e, do k tó ry c h zapisyw ano p rzy ch o d y skarb o w e. B yły to bąd ź księgi p rzy c h o d ó w d zien n y ch d an e j k o m ó rk i sk a rb o w ej, do k tó ry c h pod d a tą każdego d n ia za p isy w an o w szy stk ie p rzy ch o d y do kasy, zazn aczając z ja k ieg o ty tu łu one w p ły w a ją , a w ięc np, ja k o o p ła ty celne,' pogłów ne, czynsze czy in n e o płaty. In n e z kolei k się g i p ro w a d zo n e b y ły p rzez poszczególne p laców ki, np. u rzą d celny. Do te j k a te g o r ii d o k u m e n tó w n ale ż ą w reszcie ro zm a ite d o k u m e n ty ja k berat, iltiza m , ta p u itp.,
z a w ie ra ją c e n a d a n ia , p rzy w ile je, w yłączenia, im m u n ite ty itd., w y sta w io n e przez w ład z e c e n tra ln e lu b p rzez in s ty tu c je p ro w in cjo n a ln e.
Z w y ją tk ie m pie rw sz ej i o sta tn ie j k ateg o rii, in n e d o k u m e n ty , to je s t w łaśn ie w sz e lk ie d efte ry , w y k azy po d atk o w e, lu s tra c je sk arb o w e, p isa n e b y ły tru d n y m do o d cz y ta n ia p ism em , ta k zw an y m siy a k a t. Po w y d a n iu n ied aw n o przez n a jw y b itn ie j szego dziś bad a cz a p a le o g ra fii tu re c k ie j, w ęg ie rsk ieg o o rie n ta lis ty L. F e k e t e g o je g o p o d ręc zn ik a „D er S iy a q a t S c h rift in d er tü rk isc h e n F in a n z v e rw a ltu n g ” t. I—II, B u d a p e st 1955, b a d a n ia te m ogły p osunąć się znacznie naprzód.
D efte ry p u b lik o w a n o ju ż poprzednio. S zereg d e fte ró w odnoszących się do ziem o k u p o w a n y c h sw ego czasu p rzez T u rc ję w y d a ł A. V e l i c z („M agyarorszägi tö rö k k in c s tâ ri d e fte re k ” ,t. I—II, B u d a p e st 1886—1890).
W now szych czasach duże znaczenie m a p u b lik a c ja O m er L u fti В a r к а п а : „X V ve X V I‘iIlci asijrlarda O sm anli im p e ra to rlu g u n d a zirai, ek o n o m in in h u k u k i ve m a li esaslari, I k a n u n la r ”, Is ta n b u l 1945, k tó ra za w ie ra z e sta w ien ia pow inności z szereg u okręgów , m .in. w ła śn ie eu ro p e jsk ic h o kręgów ów czesnej T u r c j i L. Z kolei A . I n a l c i k ogłosił d e fte r odnoszący się do A lb a n ii2, a T a y y i b G ö k b i l g i n p o d ał p odobny d e fte r z re jo n u A d rian o p o la i L iw y iP asz a3. W iele k a n u n ó w i d e fte rów , odnoszących się do ziem obecnej Ju g o sła w ii o p u b lik o w a li H. H a d ż i b e g i ć , .H. S a b а n о V i ć, B. D j u r d j e V 4. P o d o b n e d o k u m e n ty odnoszące się do M acedonii o p u b lik o w a ła D. S o p o v a 5. S zereg d efte ró w tu re c k ic h z te re n u P a le sty n y ogłosił w Iz ra e lu O. H e y d 6. D e fte ry odnoszące się do te ry to rió w G ru zji, w chodzących w X V I w iek u w sk ła d T u rc ji o p u b lik o w a ł s ta ra n n ie g ru z iń sk i o rie n ta lis ta S. D ż i- k i y a 7.
N ajw ięk szy m je d n a k ośro d k iem stu d ió w n a d d aw n y m i tu re c k im i re je s tra m i p o d atk o w y m i i k się g am i kaso w y m i tu re c k ic h u rzęd ó w sk a rb o w y ch p ozostały W ęgry.
i M a t e r i a ł y t e w y k o r z y s t a ł c z e s k i b a d a c z J . К a b r d a , L es s o u rc e s tu r q u e s r e la t iv e s ■à l’h is to ir e d e la d o m i n a t i o n A rc h iv O r i e n t a l n i “ t . X X IV , 1956, z a j m u j ą c s ię g łó w n ie k a n u n
--n a m e d la w i l a j e t u U y v a r (d z iś N o v e Z a m k y w S ło w a c ji) .
s H . I n a l c i k , H ic r i 8 3 8 -ta r ih li s u r e t - i d e f t e r - i s a n c a k A r v a n id , A n k a r a 1954. 3 T a y y ib Q o k b i l g i n , X V —X V I a s ir la r d a E d ir n e v e p a s a liv a s i v a k if la r , m ü l k le r , m u - k a ta a la r , I s t a n b u l 1952. i B. D j u r d j e v , N. F i l i p o v i ć , H. H a d ż i b e g i ć , M. M u j i ć i H. S a b a n o - V i ć, K a n u n i i K a n u n - n a m e z a b o s a n s k i, h e r c e g o v a c k i, z v o r n ic k i, k lis k i, c z n o g o r s k i i s k a d a r s k i s a n d ż a k , S a r a je w o 4i957; В . D j u r d j e v , D v a d e f t e r a c zn o g o r k o g , s a n d ż a k a , „ Z a p is i k n j . “ t. X X IV , 1940; t e g o ż , S r e m s k a k a n u n - n a m e i z 1588/9 g o d in e , „ G l a s n i k Z e m e ljs k o g M u z e j a “ , 1940; P o z e s k a k a n u n - n a m a i z 1545 g o d in , t a m ż e , n o w a s e r ia , 1946; K a n u n - n a m a b o s a n k o g s a n d ż a k a i z g o d in e 1530, t a m ż e , n o w a s e r ia , 1948; N . F i 1 i p o v i ć, J e d n a k a n u n - n a m a z v o r n ic k o g s a n d ż a k a , t a m ż e , n o w a s e r i a Г948; B . D j u r d j e v , D e f t e r i z a e rn o g o r s k i s a n d ż a k i z v r e m e n a C k e n d e r -b e g a C z n o je v ic a , „ P r il o z l z a O r i j e n t a l n u f i l o l o g v j u “ t . I, 1050; H . S a b a n o v i ć , K a n u n - n a m e b o s a n s k o g s a n d ż a k a i z g o d in e 922/1516, t a m ż e ; t e g o ż , K a n u n - n a m a b o s a n s k o g s a n d ż a k a i z g o d in e 948/1541, t a m ż e ; B . D j u r d j e v , D e f t e r i z a e r n o g o r s k i s a n d ż a k , t a m ż e , t . I I , 1051 (1952) i t . I I I — IV 1952— 1953. 5 D . S o p o v a , M a k e d o n ija v o X V I i X V I I v e k . D o k u m e n t i o d C a r ig r a d s k ite a r k iv i 1557— 1645, S k o p l j e 1055. 6 U . H e y d , O t t o m a n d o c u m e n t s o n P a l e s tin e , O x f o r d 1960. P o r . t e ż o d n o ś n i e S y r ii R . M a n t r a n i J . S a u v a g e t , R è g l e m e n ts f is c a u x o t t o m a n s r e l a t i f s a u x p r o v in c e s s y r ie n n e s , D a m a e [1951]. 7 S . D ż i k i j a , P r o s tr a n n y f r e j e s t r G iir d ż is ta n s k o g o w i l a j e t a t . I, ( t e k s t ) , T b i lis i 1947, t . I I ( p r z e k ł a d ) , T b i lis i 1948, t . I I I ( k o m e n t a r z e , o p i s a n i e r ę k o p is u , n o t y g e o g r a f ic z n e ; p o d n i e c o z m i e n i o n y m t y t u ł e m : P r o s t r a n n y j r e j e s t r w i l a j e t a G i u r d ż y s t a n ) , T b i l i s i H958.
L. F e k e te w y d a ł pt. „Az ezsterg o m i sa n d z sa k 1570 évi a d ô ô sze irâ sa” (B u d ap est 1943) ze sta w ien ia p o d a tk o w e . sa n d ż a k u esztergom skiego z ro k u 1370. B ył to je d n a k sam ty lk o w ęg ie rsk i p rze k ład , m a ją c y duże znaczenie dla h is to rii gospodarczej, n ie p rz y d a tn y je d n a k dla b a d a ń p a le o g ra fic z n y c h 8. P óźniej tenże F e k e te w y d a ł w sp o m n ia n ą p ra c ę o tu re c k im p iśm ie sk a rb o w y m s iy a k a t, d ają c w niej w iele p rzy k ła d ó w (facsim ile i te k sty ) ro zm a ity c h a k t sk a rb o w o -fin a n só w y ch z czasów p an o w a n ia tu rec k ieg o n a W ęgrzech. Św ieżo zaś m a m y do zan o to w an ia n ajn o w szą p u b lik a c ję tegoż F ek eteg o ze sw ym uczniem G. K â l d i - N a g y m w p o sta ci tu re c k ic h ksiąg ra c h u n k o w y c h z B u d y z la t 1550—1580. D zieło to w yszło w dw óch w e rsja c h : je d n a, k tó re j ty tu ł w y m ie n io n y n a w stę p ie o b e jm u je p rz e k ła d y ty c h zapisków , d ru g a z n ie m ie ck im ty tu łe m („R ech n u n g sb ü ch er tü rk is c h e r F in a n z ste lle n in B u d a 1550—■ 1580”) z a w iera o ry g in ał tu re c k i. T a k je d n a ja k i d ru g a z a w iera p o n ad to obszerne om ów ienie ty c h d o k u m e n tó w oraz sposobu fu n k c jo n o w a n ia tu re c k ic h u rzędów sk a rb o w y ch n a te re n ie W ęgier; w e rs ja tu re c k a za o p atrz o n a je s t p o n ad to w k ilk a n aście fac sim ilió w dok u m en tó w , k tó ry c h o ry g in ały z n a jd u ją się częściowo w W ied n iu w B ibliotece N arodow ej oraz w b y łej b ib lio tece książęcej w G o th a w N iem czech. W szystko to zaopatrzono z ko lei w d o k ła d n e in d e k sy w yszczególnionych p rzed m io tó w , nazw , rza d szy c h w y ra zó w itd. w y stę p u ją c y c h w ty c h te k sta c h .
P rz y stę p u ją c do ro z p a trz e n ia fu n k c jo n o w a n ia tu re c k ic h p rzep isó w celnych i źródeł w p ły w ó w do k as sk arb o w y ch , w idzim y n a p o d sta w ie ty c h dok u m en tó w , że w p ły w y pochodziły p rze d e w szy stk im z o p ła t ta rg o w y c h , tzw. se rg i-i pazar, w ynoszących w te d y s ta łą ta k sę 7г akęe od osoby oraz z o p ła t nadzw y czajn y ch , zb ieran y c h przez ta k zw anego ih tisa b z dozoru n a d g a tu n k a m i tow arów , z o p ła t ściąg a n y ch ty tu łe m k ar, ta k s sąd o w y ch itd . N iezależnie od tego n a p rz y sta n i śc ią g ano m yta. W szystko to księgow ano w sp e cja ln y m urzęd zie (d e fte r h a n e ), w r e je s tra c h sp e c ja ln y c h (tak zw anych d e fte r -i m u g a ta ’a).
Z d ia riu szy w p ły w ó w celnych m ożna odtw orzyć sobie obraz przyw ozu to w aró w do ów czesnej B udy. S p ro w ad zan o je bądź D unajem , bądź d rogą ląd o w ą p rzy p o m ocy wozów. M ia ra m i dla dużej ilości to w aró w były y ü k (juk, ciężar, obciążenie),
k a n ta r, çôbôr (w iadro), ç u v a l (kosz), m aja, (centnar), a w ięc w b ra k u d o k ła d n y ch
w ag, p rze w a żn ie m ia ry objętości, ok reślo n e odpow ied n im i p o jem n ik am i.
Z asa d y clen ia to w aró w o k reśla ły k a n u n -n a m e , w ty m w y p a d k u k a n u n -n a m e d la B u d y ogłoszony raz em z in n y m i z b io ra m i p rzep isó w p rz e z O. L. B a rk a n a . Od to w a ró w żyw nościow ych opłacano 2—3°/o cła, od u h ra ń i tk a n in 5°/o, to w a ry z a g ra niczne b y ły w yżej oclone. C zasem z d o k u m e n tó w o m a w ian y c h m ożem y zdać sobie sp ra w ę ze zm ian w clen iu ty c h czy in n y c h to w aró w przyw ożonych, m oże w zależ ności od za p o trze b o w a n ia ; ogólne su m y przyw ozu ty c h to w a ró w w a h a ją się n ie ra z znacznie.
J a k ie to w a ry sp ro w ad za n o w ty m o k resie do B udy? Było to p rze d e w szy stk im zboże w ilości ok. 416 000 k ile rocznie (ok. 10 400 000 kg), pochodzące z ró w n in y w ę g ie rsk iej lu b dalszych okolic, ry ż z S erbii, kasze. D użą rolę o d g ry w a ły tłuszcze, ja k b a stirm a (w ędzonka), z e y tu n yagi, z e y t (oliwa), d o m u z ya g i (sm alec), ty lk o dla lu d n o śc i ch rz eśc ija ń sk ie j oczyw iście. Z kolei licznie w y stę p o w a ły p rzy p raw y , a w ięc ocet (tu rs u sirke), p ie p rz i p a p ry k a (fü lf ü l, biber, ka ra biber, k ir m iz i biber), goź dziki (k a r a n fil), sól. N iem ałą pozycję sta n o w iły ow oce (ka r p u z, ka ra u z u m — tj. w ino g ro n a, incir tj. — figi, guru, m e y v e , k a y si, arm ud), p rz y p ra w y do słodyczy, d e lik a te sy ja k tu r u n g (pom arańcze), fin d ik (m igdały), ba d em ke sta n e (kasztany),
helva, ęe ke r ięi. W lista c h clonych to w aró w w y s tę p u ją też specyficzne o rie n ta ln e
9 P o r . t e ż w y d a n e n ie d a w n o p rz e z K . K ä l d i - N a g y t u r e c k i e k o n s k r y p o j e p o d a tk o w e z k o m i t a t u B a r a n y a : B d rä n y a m e g y e X V I . s z ä r a d i törölc a d o o s s z c ir d s a i, B u d a p e s t 1'960, b e z t e k s t u t u r e c k i e g o .
n a p o je ja k serbet, p e k m e z, lim o n su y u , sira i inne. W ro k u 1580 w idzim y p ierw szy r a z w y m ie n io n y tr a n s p o r t k aw y (k a h v e ). Ja k o g e n d o m -i ta ta r u k ry ta je s t zapew ne kasza gry czan a, ta k zw an a i u nas ta ta rk a .
Z kolei m a m y tu w ażny dział tk a n in , m a te ria łó w u b ran io w y c h , w ełe n itd. W w y k az ac h w y stę p u ją ro zm a ite nazw y, ja k ę u k a lu b ę u h a (m a te ria ł w ełniany),
espap (ubrania), k a b a (długi płaszcz), ęaba {biały m a te ria ł w ełniany), k e b e b u ru n - c u k (lekka tk a n in a je d w a b n a), d ü ïb e n d (cienka tk a n in a b aw e łn ia n a), m u h a y y e r
(w łochaty m a teria ł). T k a n in y te przyw ożono b ąd ź z głębi T u rc ji, bąd ź z E u ro p y Ś ro d k o w ej, stą d o k re śle n ia w ielu z n ich ja k o n o rin b erg i (norym berski), b ro slevi (w rocław ski) itd.
W ażną dziedzinę przyw ozu sta n o w iły sk ó ry i p ro d u k ty sk ó rza n e ja k sa h tiy a n (safian), ko rd o va n (k u rd y b an ), paęm ak, ęizm a, papus (rozm aite obuw ie). W B udzie ro zw in ię te było w ted y g a rb a rstw o , a d zielnica zn a n a z w a rsz ta tó w tego rze m io sła do dziś d n ia nosi nazw ę T a b a n k a (od tu rec k ieg o debbeghane — g a rb a rn ia ). Nie b ra k w w y k az ac h celnych i w y tw o ró w m e talo w y c h (b ięa k, noże), d re w n ia n y c h
(ęindere — gonty, ęeber —■ cebrzyk) i innych. W reszcie p ew n ą pozycję w ty c h w y k az ac h sta n o w ią czasem i n iew olnicy (esir).
K im byli ów cześni k u p cy n a te re n ie B udy? B yli w śró d n ic h O rm ian ie (np.
M ik a il e r m e n i) i W ęgrzy o k re śla n i ty lk o ogólną nazw ą k a lm a r (kupiec, z w ę g ie r
skiego). Je d n i byli zaw odow ym i h a n d la rz a m i bydła, podczas gdy in n i chłopam i doryw czo z a jm u ją c y m i się k upiectw em . P o n ad to G recy (rum ), C yganie (cingane), S łow ianie (tak zw ani Race, o siedleni po tem m .in. w osadzie R âckeve), d alej ta k zw ani latini, ja k np. L a tin M arko, w reszcie i k u p cy m u z u łm a ń scy o k re śla n i ogólną n az w ą rencber.
O ile księgi p rzy c h o d u ceł i m y t u ła tw ić n a m m ogą zo rie n to w an ie się w ilości i ja k o śc i przyw ożonych do B udy tow arów , o ty le księga k aso w a u rzę d u s k a rb o w ego d a je n am w g ląd w s tr u k tu r ę a g r a rn ą ów czesnych p rzy le g a ją c y c h do B udy teren ó w . A d m in is tra c ja s u łta ń s k a u z n a w a ła tu b ezp o śred n ie w ła d a n ie d ro b n y ch w łaścicieli ziem skich n a d dom am i, og ro d am i i w in n ic am i, n a to m ia st ziem ie u p ra w n e u zn an e b y ły za a rz-i m ir i lu b a râ zi-i m e m le k e t, a w ięc ziem ie sk a rb o w e (państw ow e), k tó ry c h w ła d a n ie n a d a n e było w aru n k o w o . K a n u n -n a m e o k re śla ł tu su m y dziesięcin, p rz y p a d a ją c e n a poszczególnych m ieszk ań có w w ila je tu w edług ilości w ła d a n y c h p rzez n ic h ziem , ilości b y d ła itd. J a k ju ż w yżej m ów iliśm y, n a zasadzie tych k o n sk ry p c ji (defterów ) w y m ie rz an o p o d atk i, p rzy czym n a te re n ie w ielk ich g ru n tó w i d zierżaw p ań stw o w y c h ściągano te o p ła ty przez dzierżaw ców dóbr. T ylko w dom enach su łta ń sk ic h 9 o p ła ty te ściąg ali sp e c ja ln i u rzę d n icy fisk aln i. K w estia, czy chłopi o sadzeni n a te re n ie w iększych dzierżaw (tim a ró w itd.), ta k zw ani re’ayâ, p ła cili osobno czynsze dzierżaw y, a osobno dziesięcinę urzęd o m fis k aln y m , nie je s t do dziś d n ia odpow iednio w y ja ś n io n a i n ie je d n o k ro tn ie b y ła p rze d m io te m go rący ch d y s k u s j i10. Z k siąg k aso w y c h w idzim y, że osobno ściągane b y ły w p o siadłościach tim ario ck ich , k tó ry m i z a w iad y w a ł ta k zw any tim a r d e fte r -
dar, a osobno in n e o p ła ty ściąg an e p rzez ta k zw anego m a i d efterd a r. Całość p o
d atk ó w (dziesięcin) nosi w ty c h k sięg ach nazw ę m u q ä ta ’a, obok ciziy e (pogłów
ne-o o g o s p o d a r c e w t y c h p o s ia d ł o ś c ia c h s u ł t a ń s k i c h n a t e r e n i e W ę g ie r z o b . o s t a t n i ą r o z p ra w ę Oh K â l d y - N a g y , A S z e g e d K ö r n y e k i S s u ltâ n i H a s z b ir to k o k M e z ô g a z d â s a g i t e r m e lé s e a X V I I
s i â z a d m a s o d ik fe lé b e n , „ A g r a r t ö r t e n e t i S z e m le “ , 1961, n r 3— 4.
io Z o b . J . R e y c h m a n , S t a n b a d a ń n a d s t r u k t u r ą p a n o w a n ia tu r e c k i e g o w ś r o d k o w e j i p o łu d n io w o - w s c h o d n i e j E u r o p ie ( X V — X X w .) , K H L X V III, I960, z . 2 o r a z p r a c e p ó ź n ie j o p u b l i k o w a n e : J . K a b r d a , L ’é t u d e d u fé o d a lis m e t u r c - o t t o m a n d a n s l’h is to r io g r a p h ie b u lg a r e ,
„ S b o r n i k -prace f il o s o f i c k e f a k u l t y B r n e n s k e U n i v e r s i t y “ -t. X , 1962; B. C v e t k o v a , T u r s k i j a t
f e o d a le n r e d i b a lg a r s k ij a t n a r o d , S o f ia 1962; . W . M u t a f c i j e v a , A g r a r n ite o t n o s e n ija w o s m a n s k a ta i m p e r ije p r e z X V — X V I w ., S o f ia 1962, B . C v e t k o v a , S o u rc e s e t tr a v a u x d e l ’o r ie n ta lis m e b u lg a r e , „ A n n a le s “ , 1963 n r 6.
go), o p ła t celnych (ffü m m rü k), o p ła t od sadów (bag), od n a d a n ia (ta p u ), p rz y w ile ju
(berat) itd. J a k n a in n y c h te re n a c h T u rc ji, ta k i w re jo n ie B udy ściąg an ie o p ła t
sk a rb o w y ch odbyw ało się w w iększości w y p a d k ó w sy stem e m pu szczan ia w d z ie r żaw ę p o b o ru opłat.
W p rze ciw ie ń stw ie do ła tw y c h do o d cz y ta n ia d o k u m e n tó w d y p lom atycznych, k tó re, chociaż e fe k to w n e w w y k o n an iu , n ie m ogą zaw ierać żad n y ch isto tn y c h n o w ych elem entów , bo za o p atrz o n e były zw ykle w p rze k ład , k tó ry choćby n a w e t n ie d o k ład n y , to je d n a k s ta ł się p o d sta w ą do dalszych d ziała ń — d e fte ry i inne d o k u m e n ty sk a rb o w e m ogą stać się p u n k te m w y jśc ia do n ow ych zu p ełn ie b a d a ń h istorycznych. M a ją one znaczenie p rzed e w szy stk im dla ogólnej h isto rii u s tro jo w ej i sp o łeczno-gospodarczej, dla n ależ y tej an a liz y sy stem u feu d a ln eg o i s tr u k tu r y ro ln e j d aw n y c h p osiadłości tu r e c k ic h łl. A le m a ją n ie m ałe znaczenie i dla innych dziedzin w iedzy, p rze d e w szy stk im dla d em o g ra fii histo ry czn ej i s ta ty s ty k i12. P oza ty m w y k azy te u m o ż liw ia ją n am w g ląd w sto su n k i w yznaniow o-etniczne, w rozw ój obrotów h an d lo w y c h . W reszcie d o k u m e n ty te m a ją znaczenie d la b ad a ń h isto ry czn o -języ k o zn aw czy ch . Z a w ie ra ją c w iele n az w m iejscow ych i im ion m ogą służyć za p u n k t w y jśc ia do p ra c z z a k re su o n o m a sty k i i to p o n o m asty k i. Z dru g iej znów stro n y d a ją one n a m — ta k w zak resie ję zy k a w ęgierskiego ja k i tu re c k ie go — b ez p o śred n i m a te ria ł h isto ry czn o -języ k o w y , le k sy k aln y , o k re śla ją nazw y p ew n y c h p rzedm iotów , u m o ż liw ia jąc ściślejsze ich o k reśle n ie i p o w iąz an ie z d a n y m i k a te g o ria m i to w aro w y m i.
J a k ie znaczenie te b a d a n ia m ogą m ieć dla n as w iPolsce? Po pierw sze, aczkol w iek bezpośrednio rd z e n n ie polsk ie te re n y do im p e riu m osm ańskiego n ig d y nie w chodziły, to je d n a k P o lsk a ja k o b ez p o śred n i są siad daw n ej T u rc ji w p rz e ciąg u k ilk u stu leci, m u si być z a in te re so w a n a w b a d a n ia c h w e w n ę trz n y c h h isto rii tego k r a ju 13.
A rc h iw a i zbiory polskie, poza m n ó stw e m o rie n ta ln y c h d o k u m e n tó w d y p lo m atycznych, z a w ie ra ją p ew n ą ilość tu re c k ic h d o k u m e n tó w a d m in istra c y jn y c h i skarb o w y ch , pochodzących p rze w a żn ie ze zdobytych k an c elarii, tow arzy szący ch w o jsk o m tu rec k im , ja k np. r e je s tr y sk arb o w e, k tó re z d aw n e j b ib lio te k i .Schaff- g otschów w C ieplicach Ś lą sk ic h d o sta ły się do B ib lio te k i N arodow ej. N iew ą tp liw ie tego p o chodzenia je s t rów nież d e fte r z sa n d ż a k u srem skiego z końca X V I w., k tó ry n a b y ty sw ego czasu a n ty k w a ry czn ie, z n a jd u je się dziś w p o sia d an iu p isz ą cego te słow a. η O z n a c z e n i u t y c h d o k u m e n t ó w d l a d z ie jó w z i e m o n g iś p o z o s t a j ą c y c h p o d w ła d z ą T u r k ó w zob,. L . F e k e t e , B a lk a n k u t a t â s és tö r ö k t ô r t é n e t k u t a t à s , „ M a g y a r S z e m le “ , 194a, n r 3; J . K a b r d a , T u r e c k e p r a m e n y к b u lh a r s k y m d e j i n a m a j e j i c h s p r a c o v a n i v B u lh a r s k u , „ C a s o - p i s A r c h iv n i Sikoly“ t . X V — X V I, Ί939; B . D j u r d j e v , D ie K a n u n n a m e s d e r O s m a n e n u n d ih r e B e d e u t u n g f ü r d ie W ir ts c h a f ts g e s c h ic h t e d e r B a lk a n lä n d e r , „ Q o d i s n j a k I s t o r i s k o g D n u z s tv a B o s n e i H e r c e g o v in e “ t . V II, 1955; J , K a b r d a , L es c o d e s ( k a n u n - n a m e ) o t t o m a n s e t le u r i m p o r ta n c e p o u r l'h is to ir e é c o n o m iq u e e t s o c ia le d e la B u lg a r ie , [w :] S b o r n ik v c e s t n a a k a d . N . W . M ie h o v , S o f ia 1959; t e g o ż , L es c o d e x tu r c s (K a n u n n a m e ) r e la t if s à l ’A lb a n ie e t le u r
i m p o r ta n c e p o u r l'h is to ir e n a ti o n a le , „ S b o r n i k p r a c é filo so -fick é f a k u l t y Brne-n&ké U n i v e r s i t y ’*
n r 6, 1959 ( h i s t . ) ; t e g o ż , L e c o d e o t t o m a n d e L a m ia . C o n t r i b u t i o n à l’é t u d e d e s s o u rc e s h is to r iq u e s tu r q u e s r e la t if s à l’h is to ir e d e la G rè c e , t a m ż e , n r 8, 1-961.
13 Z n -ac z e n ie t u r e c k i c h k o n s k r y p c j i p o d a tk o w y c h d l a b a d a ń w z a k r e s ie s t a t y s t y k i i d e m o g r a f i i h i s t o r y c z n e j o m a w ia ją O . L. B a r k a n , T ü r k iy e d e I m p e r a to r lu k d e v i r le r in in b ü y ü k n ü f u s
v e a r a z i td h r ir le r i v e H a k a n a m a h s u s i s t a t i s t i k d e f te r l e r i, „ I s t a n b u l U n iv e rs i-te si Ik -tis a t F a k ü l -
t e s i M e c m u a s i“ t . I I (1-940— 1941.-); H . I . n a l c l k , O tto m a n M e th o d s o f C o n q u e s t, „S-tudi-a I s l a -
m i c a “ t . I I , 1954; I. M é s z â г о s, T ö r t e n e t i S t a t i s z t i k a i fo r r ä s o k a tö r ö k h o d o lt s a g k o r a b ö l, „ S t a t i s z t i k a i S z e m le “ , I960, n r 5 1 9; - K â l d y - N a g y , A d z s i z i j e d e f te r e k és a ta h r i r d e f t e r e k n e p e s s é g s z t a t i s z t i k a i f o r r ä s e r te k e , „ T ö r t e n e t i S t a t i s z t i k a i K ö z lö n y “ t . I I I , 1959-, n r 1-—2. 13 Z r o z u m ia ł t o s w e g o c z a s u o r i e n t a lis t a p o ls k i, J . G r z e g o r z e w s k i , w y -d ając p i o n i e r s k ą p u b l i k a c j ę s z e r e g u d o k u m e n t ó w t u r e c k i c h , o d-raoszących s ię d o h i s t o r i i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e j B u łg a r ii, Z s i d ż y l l a t ó w r u m e l i j s k i c h e p o k i w y p r a w y w ie d e ń s k ie j, .Lwów 1913.
A le p a m ię ta ć trze b a, że aczk o lw iek z ziem obecnej P o lsk i żad en sk ra w e k nie w ch o d ził n ig d y do T u rc ji, to je d n a k część ziem u k ra in n y c h , w chodzących w ów czas w sk ła d d aw n e j w ielo n aro d o w ej R zeczypospolitej (to je s t część P odola z K a m ieńcem ), u sc h y łk u X V II w. w łączona b y ła przejściow o do T u rc ji i rozciągał się n a n ią je j sy stem a d m in istra c y jn o -sk a rb o w y . Z b ad a n ie fu n k c jo n o w a n ia tego sy s te m u n a ziem iach p o lsk o -u k ra iń sk ic h byłoby w dzięcznym zad an iem h isto ry k ó w i o rie n ta lis tó w ta k P olski, ja k i U k ra in y , w e w sp ó łp rac y z uczonym i tu re c k im i. Je ste ś m y w szczęśliw ym położeniu, bo dziw n ą ja k ą ś drogą, poprzez k r a je b a łty c kie, tr a f ił po o sta tn ie j w o jn ie do n a s w ła śn ie je d e n z d e fte ró w odnoszących się do re jo n u K a m ie ń c a z czasów w ład z y tu re c k ie j n a P o d o lu . In n e d e fte ry k a m ien iec k ie z n a jd u ją się podobno w c e n tra ln y m a rc h iw u m R ad y M in istró w (B açvekalet anjivi) w S ta m b u le 14.
J a n R e y c h m a n
Jo se f V â 1 к a, H o sp o d â fska poU tika fe u d â ln îh o v e lk o s ta tk u , B rn o 1962, S tś tn i P ed ag o g ick é N a k la d a te lstv i, s. 264.
P ra c a n a p isa n a zo stała jeszcze w 1958 r., w zw iązku z czym a u to r nie m ógł u w zględnić doro b k u o sta tn ic h la t w zak resie b a d a ń n a d szesnastow iecznym z w ro te m w d ziejach g ospodarczych E uropy. M im o to p ra c a jego nie stra c iła nic ze św ieżości u jęcia, nie ty lk o w o d n iesien iu do p re z e n ta c ji m a te ria łó w źródłow ych, lecz w ró w n y m sto p n iu w dziedzinie o g ólniejszych w y ja śn ie ń , k tó ry c h w a lo r n a u kow y p rze k ra c z a znacznie ra m y M oraw , sta n o w iąc y ch te ry to ria ln y za k res bad ań . D zięki u m ie ję tn e m u p o łą cz en iu p ro b lem ó w ogólniejszych z an a liz ą szczegółow ą stu d iu m J. V â 1 к i zalicza się do p rac , do k tó ry c h sięgać będzie k aż d y h isto ry k p ró b u ją c y u sta lić genezę i w y ja ś n ia ć w y k sz ta łc a n ie się d u alizm u w ro zw o ju gospo d arczy m E u ro p y do ko ń ca średniow iecza. W raz ze z n a k o m itą k sią ż k ą F. M a t e j k a („F eudalni v e lk o sta te k a p o d d a n y n a M o rav ë“, P ra h a 19'59) d a je o n a całościow y o b raz p rz e m ia n n a w si m o ra w sk ie j p rze d B iałą G órą. D otyczy ona te re n ó w o ty m sa m y m co w P olsce ty p ie sto su n k ó w g o spodarczo-społecznych, za raze m je d n a k odm iennych. Z n ajo m o ść czy n n ik ó w leżących u p o d sta w te j odm ien n o ści przy czy n ić się m oże do p o g łę b ien ia a n a liz y p rz e m ia n ta k ż e n a n aszy c h ziem iach. A u to r w p e łn i zd a je sobie sp ra w ę z po ró w n aw czej w ag i sw y ch b a d a ń i w ie lo k ro tn ie w cią g a do ro zw aż ań m a te r ia ł obcy, a ta k ż e u s ta le n ia i p o g lą d y h isto ry k ó w in n y c h k ra jó w , w ty m z dużym z n a w stw em h isto ry k ó w polskich. N iezależnie od tego p ra c a je s t n a m osobiście blisk a, bow iem p o tw ie rd z a u z a sa d n ia n ą p rze z n a s n a in n y m m ie jsc u te zę o w zroście ak ty w n o śc i ek onom icznej sz lac h ty w X V I w. w całej E u ro p ie ja k o r e a k c ji n a p o stę p u ją c y w o sta tn ic h la ta c h śred n io w iecza sp a d e k je j dochodów . A k ty w n o ść ta w różn y ch k r a ja c h p rz e ja w ia ła się w o d m ie n n y ch fo rm a c h i ró żn e d a ła re z u lta ty , p o w sta ła je d n a k n a w sp ó ln y m , ogólnie rzecz b iorąc, podłożu. A u to r pisze ex p re ssis v e rb is: „W łość f e u d a ln a ro zw ią zała w X V I w . k ry z y s dochodów po p rzez rozw ój p ro d u k c ji w ła s n e j i k o n ta k tó w z ry n k ie m ” (s. 84). S zk o d a ty lk o , że a u to r choćby w części w stę p n e j n ie z a ją ł się sp ra w ą ow ego k ry z y su dochodów , z k tó ry m sz la c h ta m u sia ła w alczyć, je śli ch c ia ła u trz y m a ć p rze w a g ę klasow ą. Na M o raw ach u d ało się je j to, ja k k o lw ie k n ie p o ciąg n ęło za so b ą ta k d o tk liw ie n e g a ty w n y c h ja k w P olsce sk u tk ó w d la ro zw o ju gospodarczego k r a ju . O dm ienności
ty c h a u to r n ie w y ja ś n ia b liżej, chociaż w p ra c y p o d a je m a te ria ł w p ełn i p o zw a la ją c y n a ta k ie w y ja ś n ie n ia . P isze, że p rze d B iałą G ó rą fo rm y p o d d a ń s tw a i s tr u k tu r a w łości fe u d a ln e j n a M o raw ac h d a le k ie b y ły od b ru ta ln o śc i fo rm o b se rw o w a
