Jerzy Starnawski
Z dziejów sławy Łukasza Górnickiego
Prace Naukowe. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury 1, 21-26
Seria: FILOLOGIA PO L SK A — H istoria i teo ria litera tu r y 1985 z. I
JERZY STARNAWSKI
Z dziejów sławy Łukasza Górnickiego *
Sławę Łukasza Górnickiego u trw alił pierwszy Jan Kochanowski w 13 elegii ksiąg III, w ym ieniając go jako poetę opiewającego „Germanos (...) certamine victos”, jako jednego z trzech najw ybitniejszych we współ czesności, obok Reja i Trzecieskiego. "Wzmianka wywołała literatu rę przedmiotu. Łączono z Górnickim pieśń polską o bitwie pod G runwaldem ,
dziś przypisywaną raczej — choć też bez dowodu rozstrzygającego ■—
Stanisławowi K łe ry c e 1. Rzecz charakterystyczna, że inform ację o po ezjach Górnickiego u trw alił również P io tr Rojzjusz w epigramacie Ad
Lucam Gornicium. Tu naw et leksyka podobna do leksyki Kochanowskie
go:
Orphaea fingit carm ina digna lyra/C um canit ionia carm ina docta ly ra
Kochanowski Rozjusz
Kochanowski sławił Górnickiego-poetę również w epigramacie cztero- wierszowym w Foricoeniach.
Nie poskąpił biogram u autorow i Dworzanina polskiego Szymon S ta rowolski w Scriptorum Polonicorum Hekatontas, w S etn iku pisarzów pol
skich (1625,2 1627). Biogram stosunkowo zwięzły w ym ienia Wśród dzieł
pisarza: Rzecz o dobrodziejstwach z Seneki wziętą, Rozm owę o elekcji,
Dworzanina i zagadkową Retorykę polską, może dialog pt. Raczył. Tenże
biograf w dziełku De claris oratoribus Sarmatiae (O sław nych mówcach
polskich, 1628) krótko wspomina o „biegłości w języku ojczystym ” autora Dworzanina polskiego i R e to ry k i.2 W ykorzystuje obficie Dzieje w Ko ronie Polskiej Stanisław Lubieniecki w łacińskiej Historii reformacji polskiej (wyd. pośmiertne: 1685).
W sto lat po Starowolskim Dawid Braun, au to r dzieła De scriptorum
Poloniae et Prussiae (...) virtutibus et vitiis catalogus et iudicium (...) —
(1723), zna Dworzanina polskiego jedynie z edycji z 1639 roku; Dzieje
w Koronie Polskiej pisane są, według niego, „antiquo candore et stylo
fam iliari aevo”. Rozwiązał datę powstania Rozm owy Polaka z W łochem (1587), ale to dzieło potraktow ał jako anonimowe. Pochodzący również z gdańsko-pruskiej dynastii uczonych czasów saskich Jan Daniel Hoff mann w dziele De typographiis earumque initiis et increm entis in Regno
* P race J. S ta rn a w sk ieg o i В. K u b ick iej-C zek aj w y g ło szo n e z o sta ły na se sji ku czci Ł ukasza G órnickiego w O św ięcim iu w 1977 r. N a leża ły ta m do cy k lu o dziejach sła w y au tora D w o r za n in a p o ls k ie g o , cy k lu zak oń czon ego refera tem z p ozn ań sk iego ośrodka o R om anie P o lla k u jako o w y d a w c y i badaczu Ł. G órnickiego. (R eààkcja).
1 Por. H. K a p ełu s(ió w n a ), S ta n is la w z B o c h n ie k le r y k a k r ó le w s k i, W rocław 1964. S tu d ia s ta ro p o ls k ie , t. 13, s. 131— 143.
2 Por. Sz. S ta ro w o lsk i, S e t n i k p is a r z ó w p o ls k ic h , K ra k ó w 1970, s. 97— 98. T am że w p rzy p isa ch i(k. 12172) p rzy to czo n y p a ssu s z dziełka O s ła w n y c h m ó w c a c h .
22 J e r z y S ta r n a w s k i
Poloniae et Magno Ducatu Lithuaniae (...) — (1740), pisząc (s. 16) o Janie
Januszowskim, wspomina w związku z Ortografiją polską (1594) o zasłu gach na polu ortografii Górnickiego i Kochanowskiego.
Dzieło zmarłego w 1735 r. Ephraim a Oloffa pt. Beiträge zu der pol
nischen weltlichen Kirchen- und Gelehrtengeschichte w ydane zostało po
śm iertnie w г. 1744 i pod zmienionym tytułem w 20 lat' później. Rękopis Biblioteki Kórnickiej PAN o sygnaturze 542 zanotowany w katalogu jako
Polnische Schriftsteller zawiera addenda Oloffa, których włączyć już
nie zdołał, oraz dodatki pismem Walentego Schlieffa (zm. 1750).
Tu ręką Oloffa zanotowano (k. 26 r. — 27 r.) o Górnickim: „(...) ein Pole, von Adel, Commendant zu Tykoczyn, im 16 seculo w ar nicht n u r ein guter Philosophus, Ju rist und O rator, sondern m achte auch Verse”. Schlieff wzbogacił notkę, dodając po ty tu le „Com mendant” — „und S ta rost”, po „Tykoczyn” — „und Wasilkov”. Oloff wym ienił dzieła Górnic kiego w liczbie czterech, pow tarzając za Starowolskiego Hekatontas ty tu ł
Rhetorica Polona. Schlieff dopisał pozycję piątą — Drogę do zupełnej wolności.
Nie pominął Górnickiego w swej działalności edytorskiej Józef An drzej Załuski: w ydał (1750) Dzieje w Koronie Polskiej i Rozmowę o elek
cji. Stanie się to przyczyną obszernych recenzji, jakie dziełom tym po
święcił Christian Gottlieb Friese w w ydanym w Warszawie „Journal L ittéraire de Pologne (...)”. O trzym ały tu przeszło stustronicowe omówie nie (s. 60— 195) Dzieje w Koronie Polskiej. Zgodnie ze zwyczajem osiem nastowiecznym „recenzja” jest w początkowej części streszczeniem. Uwy puklone zostały konterfekty osób przez Górnickiego przedstawionych; szczególnie wiele uw agi poświęcono Tarnowskiem u (por. s. 63—69), któ rego sławili „les plus grands orateurs, tels qu’Orzechowski et Maricki, les m eilleurs poetes, comme Janicki et Vigilantin de Sambor, et les plus fam eux iuris consultés H erburt et P rzyłuski” . L iteratu ra przedm iotu do tycząca zwycięzcy spod O bertyna zestawiona wcale interesująco: Orze chowskiego Annales (dzieło pt. Ż yw o t i śmierć Jana Tarnowskiego nie było jeszcze ogłoszone); dzieło łacińskie o nim Warszewickiego (1585) i dialog tegoż autora De origine generis et nominis Poloni (1601); Kocha nowskiego elegia IV 2; Paulo Giovio; Roizjusz; Starowolski i inni.
Recenzent konfrontuje relacje Górnickiego z innym i dziejopisami, których obficie cytuje. W długim przypisie (s. 90—92) rozważa sprawę mowy Samuela Maciejowskiego na pogrzebie Zygm unta I, wygłoszonej według Orzechowskiego po polsku a według Górnickiego po łacinie. Omówiona została spraw a przem ówienia Orzechowskiego w sprawie Wa lentego z Krzczonowa (s. 98— 104). A utorem Annalium zajął się Friese w obszernym passusie. Napisał o Orzechowskim: „grand auteu r mais pas sans fautes” (s. 188). Stwierdził, że jest to autor dobrze znany, bowiem biogram jego u Bayle’a (t. 3, s. 538) jest jednym z najlepszych w całym dziele Bayle’a. Przyw ołał też Friese Niesieckiego, polemizując z nim co do ortodoksyjnego katolicyzmu pisarza. Przyw ołał Starowolskiego, nazyw a jącego Orzechowskiego „drugim Demostenesem”. W ypominał błędy szes nasto wiecznego prozaika: 1) w sprawie mowy Samuela Maciejowskiego uw ierzył Górnickiemu a nie Orzechowskiemu; 2) nieprawdziwe jest os karżenie biskupa kujawskiego Łukasza z Górki o wzbogacenie rodziny przekazaniem jej członkom dóbr biskupich (tu odsyłacz do Damalewicza
i do Niesieckiego); 3) błędne jest u Orzechowskiego przedstawienie refo r macji — w ystąpienie L u tra było bowiem k arą za grzechy w ielu władców Niemiec. Obszerna praca Górnickiego Dzieje w Koronie dotyczy przeto w znacznej mierze Orzechowskiego, którego 23 dzieła wyliczył Friese, traktując oczywiście Apocalypsis jako dzieło Orzechowskiego, po-dając przy Apologii Quincunxa mylnie datę druku (razem z Q uincunxem — 1564). Wspomniał też o rękopisach autora przechowywanych w Bibliotece Załuskich, wśród których jest „vita propria Stanislai Orzechowski”.
Znacznie krótsza jest recenzja Górnickiego R ozm ow y o elekcji (s. 196—217), również za sprawą Załuskiego wznowionej (1750). Friese przy pomina historię ustalenia autorstw a. Dzieło wydane anonimowo w 1587 roku chciał sobie przywłaszczyć A ndrzej Suski; autorstw o Górnickiego ujaw nił list dedykacyjny opublikowany w edycji z 1616 roku, dokonanej przez synów autora. P rzy tej okazji zauważa trafnie, iż B raun traktow ał dzieło jako anonimowe, znał bowiem jedynie wydanie z 1587 roku. W długim przypisku (s. 197—200) obszerny cytat z Brauna. W głównym tekście recenzji omówienie podziału utw oru na 3 dialogi: 1) o wolności w Polsce, 2) o sprawiedliwości, 3) o obyczajach. W art zacytowania dłuż szy ustęp charakteryzujący utwór:
„Ce ne sont pas des dialogues inventés pour passer le temps, mais fort instructifs et utiles. On peut par là voir îe caractère de ces Polonais, qui ne veulent connaître ni loix ni vertus. On n ’y trouve point de term es élevés; ils se lisent néanm oins avec plaisir à cause de la simplicité n atu relle, avec laquelle ils sont écrits. Il fau t avouer que l’auteur parle quel que fois sans ordre et répète les choses plusieurs fois, mais les. circonstan ces le dem andent souvent et les exemles, par lesquels il prouve tout, e t qui quelque fois sont fort intereéssants et rem arquables, sont oubliés tout cela et dédommagent bien les lecteurs. O utre cela il fau t adm irer sa gran de connaissance, qu’il a eû de l’état de cette République et louer la bonne intention, qu’il a m ontré de rem édier par ses conseils à de tels désordres, qui, quoique pas toujours pratiquables, m éritent néanm oins leurs éloges, étant fortis d’une bonne volonté.
Nous souhaitions que ce livre soit lû pas une, mais vingt fois de cha que Polonais, et que la Noblesse et les gens de robe ne le qu itten t jamais; car j’ose assurer, q u ’il n ’y a aucun au teu r polonais, qui ait si bien dit de la vérité et parlé avec ta n t de franchise, que celui. Voilà la raison, que ce livre n ’a pas été d ’abord imprimé! Plusieurs seigneurs, auxquels l’auteur avait m ontré le m anuscript, le déconseillèrent”.
N astępuje streszczenie i rozbiór zaw ierający przede w szystkim w yjaś nienia historyczne. Znamienne, że Dzieje w Koronie Polskiej otrzym ały omówienie obszerne, w którym mało wszakże powiedziane zostało o dzie le samym, natom iast krótsze omówienie Rozm ow y Polaka z W łochem za warło wnikliwą charakterystykę utw oru. Do recenzji w „Journal...” od syła Józef Aleksander . Jabłonowski w Bibliotheca Jablonoviana (t. 1, Lipsiae 1755 s. 180).
Franciszek Bohomolec wspomina o Górnickim w Rozmouńe o ję zyk u
polskim (...) — (1758) w dialogu Twardowskiego z Kochanowskim w 'sp ra
wie makaronizmów. Zâpytuje Twardowski: „Alboż to za twego życia nie był Polakom znajomy ten sposób mówienia? — Wszak ci to za twoich czasów ów w ielki mąż, niemniej naukam i jako sprawiedliwością światu
24 J e r z y S ta r n a w s k i
zalecony Łukasz Górnicki (...) w swoim Dworzaninie polskim bije prze ciwko tym , którzy język polski obcymi słowy psowałi”. Interesująco w y korzystana tu nauka o języku zaw arta w Dworzaninie polskim.
Jezuita Józef Boreyko w Nauce o krasom ówstwie z ksiąg M. T. Cice-
rona [...] na polski ję z y k , w ytłum aczonej (1763) powołuje się we wstępie
na au to ry tet Górnickiego postulującego w Dworzaninie polskirp udosko nalenie języka polskiego przez przyjm owanie „łacińskich nauk”.
Polska adaptacja dzieła Juvenela de Carlancas w ydana w 1766 r. pt.
H istoryja nauk w yzw olonych (...), przeznaczona jako podręcznik w Szkole
Rycerskiej, w ymienia Górnickiego (s. 348) na liście mówców, który „kilka ksiąg w ydał'’. Dzieje w Koronie Polskiej wymienione tamże (s. 498) z cha rakterystyczną uwagą: „W dziele tym zawiera się wszystko, co się na dworze Zygm unta A ugusta działo a od innych dziejopisów, jako m niej szą sposobność do wypowiedzenia się o ty m mających, jest zaniechano i opuszczono”.
W rok później Stanisław Kleczewski w rozprawie pt. O początku,
dawności, odmianach i w ydoskonaleniu języka polskiego zdania (1767)
zaleca autorom posługującym się zbyt często słowami obcymi dobieranie słów „z ksiąg dawnych Kochanowskiego (...), Górnickiego, Skargi (...)” 3.
Górnickiemu — tłumaczowi Seneki hołd składał w przedmowach do własnych tłum aczeń z r. 1771 i 1775 Dawid Pilchowski, nazyw ając pisa rza szesnastowiecznego „uczonym” Polakiem, sławnym „z wielu pism swoich”, lub też „znajomym ojczyźnie z uczonych pism swoich (...)”. 4 Ignacy Krasicki w Zbiorze potrzebniejszych wiadomości (powst. 1777, wyd. 1781) szedł w haśle poświęconym Górnickiemu (t. 1 s. 325) wyraźnie za Starowolskim. Dzieje w Koronie Polskiej znał i powoływał się na nie (np. w haśle o Stanisław ie Czarnkowskim, t. 1 s. 221). W części I Pana
Podstolego, opisując bibliotekę gospodarza, pominął książę biskup w ar
m iński dzieła Górnickiego, naw et Dworzanina polskiego, którem u powieść tak wiele zawdzięcza. N apraw ił to pominięcie w części II (1784), w roz dziale 13. księgi II,' w kładając w usta Podstolego passus rozpoczęty sło wami: „Z rozrzewnieniem nieraz mi czytać przyszło ową księgę D worza
nina polskiego napisaną przez Górnickiego”, passus przedstaw iający ide
alny dwór młodego ziemianina. Po latach napisał Krasicki prawdziwy hym n pochwalny na cześć Górnickiego, w studium pt. O tłumaczeniu
ksiąg, ogłoszonym dopiero po śmierci autora w VI tomie Dziel w wy
daniu dokonanym przez Franciszka Ksawerego Dmochowskiego 5. P rze kładowa twórczość Górnickiego doznała tu gorącej aprobaty. W „dwo- istnym ” dziele swego życia, tj. w przekładzie Seneki „o dobroczynności” i B altazara K astylione (sic) Dworzanina dał on — zdaniem księcia bis kupa warmińskiego — „przykład praw ideł tłum aczenia”. Seneka bowiem „(...) w yborną polszczyzną, zwięźle, bez żadnego dodatku i ujm y jest wy- łuszczony”, zaś „Dworzanina (Górnicki) zupełnie przekształcił i z włoskie go tak kunsztow nie uczynił polskim, iż m u się chwała i kopiji, i oryginału należy”.
Jednym z ostatnich przedsięwzięć Towarzystwa do Ksiąg Elem
entar-3 Cyt. za an to lo g ią L u d z ie O św ie c e n ia o j ę z y k u i s ty lu , oprać. Z. F lo r- czak(ów na) i L. P szczo ło w sk a , t. 1. W arszaw a 1958, s. 403.
4 Por. L u d z ie O św ie c e n ia ..., t. 1, s. 43.2, 444. 5 Por. L u d z ie O św iecen ia ..., t. 1, s. 528— 532.
nych było opublikowanie (1792) części I dzieła Grzegorza Piramowicza pt. W ym ow a i poezyja dla szkół narodowych. W ytraw ny pedagog zacy tował (s. 366—380) w swych „wypisach o wymowie z dawniejszych auto rów polskich” sporè fragm enty I księgi Dworzanina polskiego, w yjaśnia
jąc w przypisie, że dzieło Castiglionego na polski język przełożył
z odmianami i przystosowaniem do rzeczy i do obyczajów polskich w y
borny dziejów i innych dzieł pisarz Górnicki ¥7 II części dzieła,
napisanej prawdopodobnie równocześnie z częścią I, ale wydanej dopiero- w 1815 r., wyliczone m. in. „mowy rozliczne w Orzechowskim, Górnic kim, Bielskim i innych” (s. 561).
Dzieło niemieckie o literaturze polskiej w ydał w Grazu (1793) Jan Józef Kausch. W tomie I książki pt. Nachrichten über Polen w formie listów „Polonusa” pisze Kausch (s. 192—303) o naszych podstawowych autorach, stwierdzając, że czym Kochanowski był dla poetów swego w ie ku, tym był dla prozaików Górnicki.
Przypomniano z łat przedrozbiorowej Rzeczypospolitej stosunkowo nieliczne świadectwa znajomości i wysokiej oceny autora Dworzanina
polskiego, świadectwa wszakże znamienne. Istniejąca już wiedza o Gór
nickim stała u genezy ważnego posunięcia. edytorskiego z pierwszych lat XIX wieku. Tadeusz Mostowski w serii Wybór pisarzów polskich wydał w 1805 roku w jednym tomie Górnickiego Dzieje w Koronie Polskiej i Orzechowskiego Kroniki tj. Annales w przekładzie Zygm unta Aleksan dra Nałęcz Włyńskiego. Zestawienie obu dzieł niesłychanie, trafne: oba są obrazem dziejów współczesnych autorowi, oba wyszły spod pióra pisa rzy, u których historiografia nie stanowiła głównej domeny twórczości, aczkolwiek i na tym polu dokonali rzeczy w ybitnych. Ale z tym faktem wkraczam y już w nowy okres dziejów sławy Górnickiego, nie omawiany w niniejszym referacie.
JERZY ST A R N A W SK I
T h e A ccou n ts of Ł u k asz G ôrn ick i’s F am e
S U M M A R Y T h e a r tic le c o v e rs th e s to ry of Ł u k a s z G ô rn ic k i’s fa m e u p to th e e n d of th e 1 8-th c e n tu r y . I t w a s J a n K o c h a n o w s k i w h o le f t f i r s t re c o r d s o f it in h is E leg ies I I I p 13 (E legie I I I 13) Sz. S ta r o w o ls k i d e v ite d a b io g r a p h y to th e a u th o r of T h e P o lish C o u rtie r (D w o rz a n in p o lsk i) in S c r ip to r u m P o lo n ic o ru m H e k a to n ta s (1625). G ô rn ic k i’s w o rk s a tt r a c t e d a good d e a l o f a tt e n ti o n o f b o th D. B r a u n a n d J . D. H o f fm a n , r e p r e s e n ta t iv e s of D a n z ig (G d ań sk )- P r u s s ia n s c h o la rs ’ d y n a s ty of th e 18-th c e n tu ry . C h. G. F r ie s e p u b lis h e d a v e ry a m p le re v ie w o f T h e A n n a ls s in th e K in g d o m o f P o la n d (D zieje w K o ro n ie P o ls k ie j) a n d D isc u ssio n s a b o u t E le c tio n in J o u r n a l L it té r a i r e de P o lo g n e is s u e d in W a rs a w in c o n n e c tio n w ith J. A. Z a lu s k i’s e d itio n of th e a b o v e w o rk s.
W rite r s o f th e E n lig h te n m e n t, in c lu d in g F. B o h o m o lec, I. K ra s ic k i, a n d G. P i ra m o w ic z , in th e i r th e o r e tic re f le c tio n s u p o n la n g u a g e a n d l i t e r a t u r e r e g a r d e d G ó
r-26 J e r z y S ta r n a w s k i
n ic k i’s prose to be a m o d el o f P o lish la n g u a g e and a t th e sa m e tim e an e x a m p le o f his sk ills as a tran slator. T he au th or o f T h e P o lish Cou'rtier (D w orzan in p o l ski) w as con sid ered b y I. J. K lau tsch , th e G erm an author of „N achrichten über P o le n ” (Graz, 1973) to be th e b est o f th e 16-th cen tu ry prose w riters A lth ou gh the ev id en ce of k n ow led ge of G órn ick i’s w ork s, com in g from th e period before, the p artition s of P oland, had b een co m p era tiv ely slight, th e ap p reciation o f his w o r k s ’ w as con sid erab ly high.
