Zdzisław Wołk
Kultura pracy jako cecha osobowa
opisująca potencjał zawodowy
pracownika
Problemy Profesjologii nr 2, 13-24
U N IW ER SY TE T Z IE LO N O G Ó R SK I • PO LSK IE T O W A R Z Y S T W O PR O F E S JO L O G IC Z N E
Problemy Profcsjologii 2/2009
Z d zisła w W o łk
KULTURA PRACY JAKO CECHA OSOBOWA
OPISUJĄCA POTENCJAŁ ZAWODOWY PRACOWNIKA
S treszczenie
Funkcjonowanie człow ieka w środowisku zaw odowym jest związane z jeg o indywidualnymi dyspozycjami ogólnymi i zawodowym i. U względnienie znaczenia potencjału ludzkiego w pro cesie pracy zawodowej w ymaga jeg o rozpoznania i rozumienia jego złożoności oraz uw arun kowań. którym podlega. Kultura pracy jako cecha osobow a pozwala na oszacow anie indyw idu alnych możliwości ogólnych i zawodowych pracow nika lub kandydata do pracy. Jest to ważne w świetle niestałości pracy i zatrudnienia, zmiany miejsc i stanowisk, ja k też w zw iązku z reali zacją przez jednostkę jej rozwoju zawodowego.
Kultura pracy stanowi indyw idualną dyspozycję jednostki rzutującą zarówno na zakres m ożli wości podejm owania przez nią bieżących zadań zawodowych ja k również na mobilność zaw o dową i gotow ość do dalszego rozwoju. Działania na rzecz podnoszenia poziomu kultury pracy je st zadaniem instytucji edukacyjnych oraz polityki pracowniczej firm, ja k też sam ych pracow
ników.
W O R K C U L T U R E AS A F E A T U R E D E S C R IB IN G W O R K E R ’S P R O F E S S IO N A L P O T E N T IA L
S u m m ary
Human activity in work environm ent is connected with individual predispositions, both general and professional. Taking the m eaning o f human potential into consideration during the process o f professional work requires its diagnosis and understanding its complexity and determinants. Work culture as a personal feature allows to estim ate individual possibilities, both general and professional o f a w orker or a jo b applicant. It is especially important considering work and em ploym ent instability, w orkplace and positions changes, as well as individual developm ent. Culture o f work is an individual predisposition o f a man having an effect on the range o f possi bilities o f current professional activities. It also influences individual professional mobility and readiness to develop. A ctivities in order to increase the level o f work culture are the task o f edu cational institutions and em ploym ent policy o f firms as well as workers themselves.
O sobotw órcze znaczenie pracy zawodow ej
Praca z a w o d o w a sta n o w i je d n ą z g łó w n y c h i n ajb ard ziej d o m in u ją c y c h form a k ty w n o śc i ludzkiej. R e a liz o w a n a je s t o n a w o k re s ie d o ro s ło śc i, czyli w ty m o k re sie ży cia , w któ ry m czło w ie k c e c h u je się n a jw ię k s z y m i m o ż liw o śc ia m i d z ia ła n ia (B ee, 20 0 4 ). W p o lsk iej trad y cji praca ja k o w a rto ść c ie s z y ła się z a w sz e sz c z e g ó ln y m sz a c u n k ie m , w sp ó łc z e ś n ie ró w n ie ż je s t o b o k ro d z in y n ajc z ę śc ie j w sk a z y w a n a ja k o w a ż n a i n iezb ę d n a. L udzie, k tó rz y z ja k ic h ś p o
14 Z D ZISŁA W W O ŁK
w o d ó w tr a c ą p racę n a jc z ę śc ie j o b n iż a ją s w o ją sa m o o cen ę i p o c z u c ie w łasn ej w a rto śc i, p o d o b n ie te ż p o strzeg an i s ą w s p o łe c z e ń stw ie .
N ie sp o só b p rz e c e n ić ra n g ę p ra c y w ży ciu d o ro s łe g o c z ło w ie k a , w k tó ry m stan o w i o n a je d n o z w a żn iejszy ch zad ań ro z w o jo w y c h i p o d s ta w o w ą fo rm ę a k ty w n o śc i. P raca z a w o d o w a d aje m o ż liw o ść sa m o re a liz a c ji, sa ty sfa k c ji i zad o w o len ia. Z uw agi na to , że sp e łn ia fu n k cję e k o n o m ic z n ą w a ru n k u je re a liz a c ję p o trz e b je d n o s te k i g ru p sp o łe c z n y c h (P ie tra s iń sk i, 1992).
R ea liz o w a n y w sp ó łc z e ś n ie , w o k re s ie za a w a n so w a n y c h te c h n o lo g ii i o p artej n a w ie d z y o rg an izacji sp o łe c z e ń stw a s p o łe c z n y p o d z ia ł pracy w y m a g a od ludzi o d p o w ie d n ic h , c o ra z to w ię k sz y c h k o m p eten cji, czy li w ie d z y i u m ie ję tn o śc i, ja k ró w n ie ż w łaściw ej p o staw y w o b ec pracy. O d tych b o w iem c z y n n ik ó w z a le ż y , w ja k im sto p n iu w y k o n y w a n a p rz e z p o szczeg ó ln e je d n o s tk i p raca b ęd zie słu ż y ła w sz y stk im , z a ró w n o o d b io rco m re z u lta tó w p racy , ja k i je j w y
k o n aw co m .
P o stę p u ją c a g lo b a liz a c ja w zn a c z n y m sto p n iu d o ty c z y g o sp o d a rk i i tym sam y m rynku pracy. W zw iązk u z ty m ró w n ie ż p o d z ia ł p racy d o k o n y w a n y je s t w sk ali m ak ro sp o łe c z n e j. R zu tu je to na z a c h o w a n ia ludzi n a ty m c o ra z b ard ziej p o n a d lo k a ln y m i p o n ad p a ń stw o w y m ryn k u pracy. W y m a g a to s p e c y fic z n y c h k o m p e te n c ji, c zęsto z a sa d n ic z o o d m ie n n y c h od ty ch , które rz ą d z ą ry n k am i lo k aln y m i (P a rz ę c k i, 2001).
W sp ó łcześn ie o b s e rw u je m y sy tu a c ję , g dy ludzi z a m ie rz a ją c y c h p ra c o w a ć je s t w ięcej niż m iejsc pracy. Jest to sk u tk ie m p rz y ro stu liczby ludności w w iek u p ro d u k cy jn y m z je d n e j stro n y , a z drugiej c o ra z w ię k sz y m u d ziałem te c h n ik i w p ro cesach p racy , p rz e d e w szy stk im p ro d u k cy jn ej. P o w o d u je to. że s k ra c a się czas p racy , n a to m ia s t w y d łu ż a c zas w o ln y , ja k im d y sp o n u ją ludzie. T o z ja w is k o b ę d z ie n arastać i w y m a g a k sz ta łto w a n ia u m ie ję tn o śc i k o rz y sta n ia z niego. W p e rs p e k ty w ie m o ż e p ro w a d z ić do k o n iecz n o ści e d u k a c ji do czasu w o ln eg o , któ reg o n a d m ia r m o że sta n o w ić p o w a ż n y p ro b lem w y m a g a ją c y p ro fe sjo n a ln e g o w sp arcia. (M ik ro e le k tro n ik a , 1987). N ie z a le ż n ie je d n a k od teg o , że w sp ó łc z e ś n ie je s t to w arem d e fic y to w y m , p raca z a w o d o w a z racji w ielu fu n k cji, ja k ie sp e łn ia w d alszy m ciąg u b ęd zie p o s z u kiw an y m d o b rem p rz e z w sp ó łc z e s n e g o c z ło w ie k a , d o św ia d c z e n ie n ie z b ę d n y m do w sp ó łc z e sn eg o św ia d o m e g o , s a m o ste ro w n e g o ż y c ia (R ifk in , 2 0 0 1 ).
P raca je s t n ie z b ę d n a ta k p o sz c z e g ó ln y m lu d zio m , ja k i całym sp o łe c z n o śc io m . P raca z a w o d o w a je s t z n a c z ą c ą fo rm ą a k ty w n o śc i c z ło w ie k a z uw agi na to, że sp e łn ia n a stęp u jące funkcje:
■ w y z n a c z a p o zio m i c h a ra k te r ak ty w n o ści czło w ie k a; ■ w y z n a c z a je g o p o z y c ję z a w o d o w ą i sp o łeczn ą;
■ je s t źró d łe m d o c h o d ó w u m o ż liw ia ją c y c h rea liz a c ję i ro zw ó j p o trzeb ■ stan o w i ź ró d ło sa ty sfa k c ji i sa m o sta n o w ie n ia ;
■ sp rz y ja ro zw o jo w i o so b o w o śc i w e w szy stk ich je j sferach ; ■ u m o ż liw ia re a liz a c je z a in te re s o w a ń i zam iło w ań .
C z ło w ie k w sam ej sw ej n atu rze je s t isto tą a k ty w n ą, a k ty w n o ść tę w y z n a c z a ją je g o po trzeb y . A n a liz u ją c w y z n a c z n ik i p ra c y n ajcz ęściej o d w o łu je m y się do ty p o lo g ii p o trzeb A .M aslo w a, k tó ry w y ró ż n ił p o trz e b y n iż sz e g o rzędu /p o trz e b y b io lo g ic z n e -p o p ę d y / i p o trz e by w y ż sz e g o rzędu - sp o łe c z n e , do k tó ry ch z a lic z a p o trzeb ę afiliacji, p o z n a w c z ą , u zn an ia i p restiżu , p rzeży ć e ste ty c z n y c h . W p ro c e sie p racy czło w ie k m a m o ż liw o ść realizacji w
la-K ultura p ra c y ja k o cecha osobowa. 15
snych z a in te re so w a ń , z n a jd u je w nim sa ty sfa k c ję , c z u je w ła s n ą p rz y d a tn o ść i u ż y te c z n o ść , ro zw ija się p o p rz e z cią g łe ro z w ią z y w a n ie p ro b lem ó w .
N a skali w arto ści p ra c a m o ż e p rz y jm o w a ć ró żn e sta n y od „ p ra c a złem k o n ie c z n y m ” do „p ra c a sen sem ż y c ia ” (S z e w c z u k , 1978). W ty m p ierw szy m p ra c a je s t tra k to w a n a ja k o p rz y kre zad an ie, n ie p o ż ą d a n y o b o w ią z e k . Je s t k o n ie c z n o śc ią , do której p raco w n ik p o d c h o d z i n ie ch ętn ie, bez z a a n g a ż o w a n ia i z a in te re so w a n ia . D o ty czy to z a ró w n o o só b , d la k tó ry ch a k tu a l nie w y k o n y w a n a praca n ie ty lk o n ie stan o w i w a rto śc i a u to te lic z n e j, ale stan o w i k o n ie c z n o ść , pod p ręg ierzem której p o z o sta ją n ie z a le ż n ie od w łasn ej w o li. W tej g ru p ie z n a jd u ją się p ra co w n ic y , k tó rzy z ró żn y ch p o w o d ó w trafili d o za w o d ó w lub p o d jęli p racę, której nie a k c e p tu ją , k tó ra ich nie in teresu je, a c z ę sto m ęcz y i w y w o łu je p o czu cie u p rz e d m io to w ie n ia . W d ru gim p rzy p ad k u w śród w a rto śc i ty lk o i w y łą c z n ie p raca m a d la je d n o s tk i zn a c z e n ie , na niej się k o n cen tru je, w niej re a liz u je się najp ełn iej. G dy p racy z a b rak n ie, a z tak im i z ja w isk a m i w sp ó łc z e śn ie m o ż n a w ie lo k ro tn ie się sp o tk ać, d a n a je d n o s tk a teg o sen su nie z n a jd u je , braku p racy nie po trafi m u s k o m p e n so w a ć ż a d n a inna fo rm a a k ty w n o ści.
Praca je d n o c z e ś n ie k sz ta łtu je o so b o w o ść c z ło w ie k a . D zięki niej b o w iem c z ło w ie k k ształtu je sw o je w y o b ra ż e n ia o św ie c ie i o sw o im na nim m iejscu , w a rto śc iu je g o, p o d p o rz ąd k o w u je so b ie św iat, re alizu je, re g u lu je i k o n tro lu je w y m ia n ę m aterii z p rzy ro d ą. T w o rz y tym sam ym sieb ie, b o w iem relacje ze śro d o w isk ie m p racy z a c h o d z ą c e w tra k c ie p ro c e su p ra cy s ą w zajem n e, w y n ik i pracy, je j e fe k ty w y m u sz a ją na c zło w ie k u d a ls z ą a k ty w n o ść , z m ia n y sp o so b ó w p racy , tw o rz e n ie n o w y ch n arzęd zi i sp o so b ó w ich o b słu g i. P raca p rz y c z y n ia się w ięc do ro zw o ju je d n o s tk i. M o że te ż p rzy n o sić k o n se k w e n c je n eg aty w n e, p o w o d o w a ć ró ż n e go typu za g ro ż e n ia , k tó ry ch u n ik n ię c ie w y m a g a le g ity m o w a n ia się o d p o w ie d n im i k o m p e te n cjam i (B ań k a, 1997).
P raca w y z n a c z a p o zy cję sp o łe c z n ą i z a w o d o w ą je d n o s tk i. W iąże się o n a z o rg a n iz a c ją sp o łeczn ą, z której w y n ik a ją p rz y p isa n e p o sz c z e g ó ln y m c z ło n k o m sp o łe c z n o śc i role s p o łe c z ne. S ą on e b ard zo ró ż n o ro d n e , fo rm a ln e i n iefo rm a ln e. Je d n a k ż e je d n y m z g łó w n y c h w y zn a c z n ik ó w tych ról je s t w ła śn ie praca. W o p arciu o sp o só b realizacji p racy w a rto ś c io w a n i s ą ludzie, o ce n ia n e s ą ich o s ią g n ię c ia i m o żliw o ści. Z w ią z a n a z p ra c ą p o z y c ja z a w o d o w a w y zn acza sto su n ek innych ludzi d o je d n o s tk i (S c h u lz i S ch u lz, 2 0 0 2 ). O so b y u w a ż a n e z a d o brych sp e c ja listó w , rz e teln y ch p rac o w n ik ó w c ie s z ą się sp o łeczn y m sza c u n k ie m , ch ętn iej s ą im p o w ie rz a n e z a d a n ia i p o trzeb y ludzi, częściej ich się w y b iera na p rz e d sta w ic ie li sp o łe c z e ń stw a do rad, sa m o rz ą d ó w i innych o rg a n ó w w y b ieraln y ch .
P raca je s t w re sz c ie źró d łem d o c h o d ó w d la p ra c o w n ik a i je g o rodziny. W a ru n k u je w ięc je g o eg z y ste n c ję , w y z n a c z a je j p o zio m . U m o ż liw ia realizację p o trzeb , ja k i ich re d u k cję
w p rzy p ad k u d o c h o d ó w n iew y sta rc z a ją c y c h .
W szy stk ie w y m ie n io n e fu n k cje w y stę p u ją w e w zajem n y m zw iązk u i rz u tu ją na w y s o k ą rangę p racy w lu d zk im ży ciu . W łaściw e w a rto ś c io w a n ie p racy i p raw id ło w e je j u sy tu o w a n ie w śród innych form ak ty w n o śc i c z ę sto p ro w ad zi do k o n iecz n o ści o d w o ła n ia się do p o m o c y innych. W y n ik a to stąd , ż e z a ry s o w a n a z ło ż o n o ść sp raw i p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z brak iem pracy, k o n ie c z n o ś c ią je j p o z y sk a n ia , p rz y g o to w a n ia się do niej ja k i je j w y k o n a n ia czy n i ludzi bezrad n y m i.
16 Z D ZISŁA W W OLK
Kultura pracy jako cecha osobow a
S p o so b y u c z e stn ic tw a c z ło w ie k a w p ro c e s ie p ra c y s ą w g łó w n ej m ierze z a le ż n e od k u ltu ry p racy, j a k ą re p re z e n tu je p ra c o w n ik , n ie z a le ż n ie od w y k o n y w a n e g o z a w o d u ja k i z a jm o w a n e go stan o w isk a.
P o ten cjał p ra c o w n ic z y c z ło w ie k a w y n ik a z je g o d y sp o z y c ji o so b o w y c h o raz z je g o k o m p eten cji z a w o d o w y c h . K u ltu ra p ra c y w iąże j e ze so b ą, je s t bo w iem sp e c y fic z n ą , in d y w i d u a ln ą i n ie p o w ta rz a ln ą w ła ś c iw o ś c ią c z ło w ie k a w y ra ż a ją c ą je g o w ie lo ra k ie o d n ie s ie n ia do p ra c y zaw o d o w ej.
K u ltu ra p racy w lite ra tu rz e sp o łe c z n e j nie je s t in te rp re to w a n a je d n o z n a c z n ie . W sz e ro kim ro zu m ien iu k u ltu ra p racy to cz ę ść d o ro b k u p o k o le n io w e g o lu d zk o ści p o w ią z a n e g o z p ra cą. W tym ro z u m ie n iu p o ję c ie to o b e jm u je g o to w e w y tw o ry p racy lu d zk iej, n a rz ę d z ia , o rg a n izac ję pracy, a ta k ż e sp o s o b y m y śle n ia , w zo ry zach o w a ń o ra z c e c h y o so b o w o śc i k s z ta łto w a ne i ro zw ijan e w p ro c e sie p racy (K o w a lc z u k i S ieczy ń sk i, 1984).
W sz e ro k im ro z u m ie n iu k u ltu rę p racy m o ż n a ro z p a try w a ć w ró żn y ch asp e k ta c h , m .in. w y ró ż n ia ją c w je j ram ach k u ltu rę te c h n ic z n ą , k u ltu rę o rg a n iz a c ji, k u ltu rę k iero w an ia, k u ltu rę w sp ó łż y c ia ludzi w p ro c e s ie p ra c y i bh p , k u ltu rę w y p o c z y n k u po pracy.
W innym , a c z k o lw ie k z b liż o n y m ujęciu , n a k u ltu rę p ra c y w sen sie o g ó ln y m sk ła d a ją się w sz y stk ie d o k o n a n ia z w ią z a n e z p ra c ą z a w o d o w ą n a g ro m a d z o n e n a p rz e strz e n i d z ie jó w . S ą w ięc to z a ró w n o n a rz ę d z ia i m a s z y n y , fabryki i z a k ła d y rz e m ie ś ln ic z e , te c h n o lo g ie w y tw a rzan ia i w y d o b y w a n ia s u ro w c ó w , o rg a n iz a c ja pracy, b e z p ie c z e ń stw o i sp o łe c z n y p o d z ia ł pracy, je j re a liz a to rz y . O g ó ln ie m ó w ią c , ca ły d o ro b e k z w ią z a n y z te o r ią i p ra k ty k ą p racy , ja k i lu d zk o ść stw o rz y ła p rz e z w iek i sw o je g o c y w iliz a c y jn e g o ro zw o ju . K u ltu ra p racy w ro z u m ie niu w ęższy m je s t c e c h ą o s o b o w ą je d n o s tk i. W y n ik a stąd, że k aż d y c z ło w ie k d y sp o n u je p e w nym i in d y w id u aln y m i w ła śc iw o ś c ia m i, któ re w y z n a c z a ją sp o só b re a liz o w a n ia p rz e z n ieg o p ro cesu pracy.
K u ltu ra p racy s ta n o w ią tria d ę w z a je m n ie p o łącz o n y ch ze s o b ą sk ła d n ik ó w , z k tó ry ch k a żd y w' zn ac z n y m sto p n iu w p ły w a n a p o zio m o m aw ian e j c e c h y o so b o w e j. N ie sp o só b ich od sie b ie o d d zielić, b o w iem w y s tę p u ją on e łą c z n ie , w z a je m n ie się p rzen ik ają.
N a k u ltu rę p racy ro z u m ia n ą ja k o c e c h a o so b o w a s k ła d a ją się n a stę p u ją c e trz y k o m p o nenty:
■ O p e ra ty w n a w ie d z a o p racy , o p a rta na szero k iej w ie d z y o g ó ln e j, p o z w a la ją c a ro z u m ie ć z ja w is k a z a c h o d z ą c e w p ro c e s ie p racy , o ce n ia ć ją , je j w y tw o ry i z ja w is k a i k sz ta ł to w a ć o raz ro zw ijać tw ó rc z y d o niej sto su n ek ;
■ In te le k tu a ln e i m a n u a ln e u m ie ję tn o śc i p ra c o w n ic z e , u m o ż liw ia ją c e ra c jo n a ln e p o d e jm o w a n ie i w y k o n y w a n ie d z ia ła ń z a w o d o w y c h ;
■ P o staw a w o b e c p ra c y , p rz e ja w ia ją c a się w z a in te re s o w a n ia c h i z a a n g a ż o w a n iu w pracę o raz w o so b iste j o d p o w ie d z ia ln o śc i z a sp o s o b y re alizacji zad ań z a w o d o w y c h i ich k o n sek w en cje. P o sta w a w o b e c p racy c h a ra k te ry z u je ety c z n o ść i p ra w o ść p raco w n ik a.
P raco w n ik re a liz u je sw o je z a d a n ia z a w o d o w e w tra k c ie trw a n ia c a łe g o p ro cesu pracy, n iek ied y naw et w y k ra c z a p o z a je g o fo rm a ln e ram y . Id e n ty fik o w a n ie się z ro lą z a w o d o w ą w y m a g a ciąg łej reflek sji z a ró w n o w o b e c n a p o tk an y c h sy tu acji ja k i w o d n ie sie n iu do sw o je g o p o stęp o w an ia.
K ultura p ra c y ja k o cecha osobowa.. 17
W sp ó łc z e śn ie o b se rw u je m y d ą ż e n ie do p ro fe sjo n a liz m u , a w ięc do o sią g a n ia w y so k ic h k o m p eten cji z a w o d o w y c h (W ia tro w sk i, 2 0 0 5 ). W y m a g a się o d p ra c o w n ik a w y so k ie g o p o zio m u w ie d z y z a w o d o w e j p rz e d e w sz y stk im p o z w a la ją c e j n a p o ra d z e n ie so b ie z z a d a n ia m i na stan o w isk u p racy a k tu a ln ie z a jm o w a n y m , ale te ż u m o żliw iającej szy b k ie z a a d o p to w a n ie się na innym sta n o w isk u p racy . Z teg o p o w o d u z n a c z ą c a je s t o p e ra ty w n o ś ć w ied zy , m o ż liw o ść p an o w a n ia n ad n ią i u m ie ję tn o ść je j ro z s z e rz a n ia , in te rp re to w a n ia , sto so w a n ia . S p e c ja lis ta m usi nie ty lk o le g ity m o w a ć się sz e ro k im h o ry z o n te m w ied zy , z n a c z n ie szerszy m n iż a k tu a ln e o czek iw an ia, m usi nie ty lk o zn ać d z ie d z in ę w ied zy , k tó rą u p raw ia, ale p rz e d e w sz y stk im um ieć j ą s to so w a ć (W o łk , 20 0 0 ).
E d u k acja, re a liz o w a n a w p a ra d y g m a c ie k sz ta łc e n ia u sta w ic z n e g o je s t sp e c y fic z n y m sp o so b em n a b y w a n ia k o m p e te n c ji, w y m a g a ją c y m w ła sn e g o zaa n g a ż o w a n ia , o ra z z n aczn ej sam o d z ie ln o śc i (B e d n a rc z y k , 2 0 0 5 ). P rz y s p o sa b ia n ie do sa m o d z ie ln e j pracy - re g u lo w a n ia je j tem pa, zak resu sta n o w i c e n n y w a lo r k sz ta łc e n ia , z w ła sz c z a stu d ió w w y ższy ch , sp rz y ja ją c y k sz ta łto w a n iu liczn y ch k o m p e te n c ji k lu c z o w y c h , w w ielu p rz y p a d k a c h p rz e są d z a ją c y c h 0 obecnej i p rzy szłej p o m y ś ln o śc i zaw o d o w ej.
W ied z a je s t p o d s ta w ą u m iejętn o ści. A b y b o w iem n ab y ć u m iejętn o ści z a w o d o w e k o n iecz n a je s t z n a jo m o ść p raw i zasad rząd z ą c y c h d an y m i z d a rzen iam i i c z y n n o śc ia m i. C o ra z rzad ziej z d a rz a się, że p rzy w y k o n y w a n iu z a d a ń p ra c o w n ic z y c h n ie m o ż n a o p rz e ć się n a in tu icji, b ąd ź w y k sz ta łc ić ty lk o u m ie ję tn o śc i, b ez o p ie ra n ia się na św iad o m o ści. T a k ie p o d e jś c ie nie ty lk o m a c e c h y p rz e d m io to w e g o tra k to w a n ia p ra c o w n ik a , a le te ż sp raw ia, ż e je g o m o ż li w ości s ą w ą sk o sp e c ja listy c z n e i w p rz y p a d k u k o n ie c z n o śc i z m ian y m ie jsc a lub c h a ra k te ru p racy staje się on b e z ra d n y . W y k o n u ją c p racę w c ią ż trz e b a m y śleć, p rz y w o ły w a ć z n a n e in form acje, p rz e tw a rz a ć j e na p o trz e b y ak tu a ln y c h sy tu a c ji z a w o d o w y c h . B ieg ło ść, w y tre n o w a - n ie w y k o n y w a n ia ja k ie jś cz y n n o śc i m o ż e p ro w a d z ić d o perfek cji w je j w y k o n y w a n iu , j e d n ak że k o n k re tn e sy tu a c je z a w o d o w e w y m a g a ją a n g a ż o w a n ia w ied zy . P raco w n ik , n ie z a le ż n ie od teg o na ja k im sta n o w isk u pracu je, j e s t z m u s z o n y u a k tu a ln ia ć s w o ją w ie d z ę z a w o d o w ą . G o to w o ść d o d o sk o n a le n ia sw o ic h k w alifik acji staje się je d n ą z n ieo d zo w n y ch cech w sp ó ł cz e sn e g o p ra c o w n ik a (S a ra p a ta , 1993). D o sk o n a le n ie k w alifik acji m o że p rz e b ie g a ć z a ró w n o w p lacó w k ach k sz ta łc ą c y c h , p o p rz e z sz k o le n ia w z a k ła d z ie pracy, ja k i w e w łasn y m zak resie. P raca nad p o d n o sz e n ie m p o z io m u w łasn y ch k o m p e te n c ji z a w o d o w y c h w c o ra z w ię k sz y m sto p n iu staje się z a d a n ie m sam e g o p ra c o w n ik a , k tó ry a k tu a ln o ś c ią p o siad an ej w ie d z y i u m ie ję tn o ś c ią je j a k tu a liz o w a n ia z d o b y w a p o z y c ję w śro d o w isk u zaw o d o w y m .
W ied z a i u m ie ję tn o śc i s ą cech am i in stru m e n ta ln y m i, sw o isty m i „ n a rz ę d z ia m i” , k tó ry m i po słu g u je się k a żd y p ra c o w n ik w tra k c ie w y k o n y w a n ia sw ojej p racy z a w o d o w e j. S ą o n e k lu czo w e w k ażd y m p ro c e s ie pracy. Ich p o zio m w a ru n k u je ja k o ś ć i sk u te c z n o ść w y k o n y w a n e j p racy z a w o d o w ej. P o d le g a ć o n a m usi p e rm a n e n tn e j a k tu a liz a c ji i w y m a g a c ią g łe g o w e ry fi k o w an ia. U m ie ję tn o śc i n a to m ia s t s ą z w ią z a n e ze sp o so b a m i pracy. W a ru n k u ją o n e tra fn o ść 1 b ieg ło ść p o d e jm o w a n y c h d ziałań .
S z c z e g ó ln ie d u ż ą ran g ę m a je d n a k ż e trzeci k o m p o n e n t k u ltu ry p racy - p o staw a. Jest o n a d y s p o z y c ją k ie ru n k o w ą i w y z n a c z a k ieru n k i w y k o rz y sta n ia n arzęd zi w y c h o w a n ia . S ta now i w ięc s w o is ty d ro g o w sk a z w y z n a c z a ją c y sp o so b y p o stę p o w a n ia o raz w y k o rz y sta n ia d y sp o zy cj i i n stru m en tal n y c h .
18 Z D Z IS Ł A W W OLK
P o staw a w o b e c p ra c y ja k o d y sp o z y c ja k ie ru n k o w a w a ru n k u je s p o s o b y p o siłk o w a n ia się w ie d z ą i u m iejętn o ściam i.
P o staw a je s t ró żn ie d e fin io w a n a w literatu rze. W se n sie n a jo g ó ln ie jsz y m je s t o n a „ s p o so b em z a c h o w a n ia się je d n o s tk i w o k re ślo n e j sy tu a c ji” (S illa m y , 1994). C zęście j sp o ty k a m y się z ro zu m ien iem p o sta w y ja k o „ w z g lę d n ie trw ały m sto su n k ie m o so b y do innych o só b lub z ja w is k ” (N o w ack i, 2 0 0 3 ) lub u w a ż a ją c , że p o staw a to z w e ry fik o w a n y w d z ia ła n iu sto su n ek je d n o s tk i do o k reślo n ej sfery rz e c z y w is to śc i. P o sta w a w innym n ieco ro z u m ie n iu to „ sto su n e k
e m o c jo n a ln y lub o c e n ia ją c y w o b e c o k re ś lo n e g o p rz e d m io tu lub sp raw y ” (M ik a , 1984, s.7 5 ). P o staw a w o b e c p ra c y n ie m o ż e je d n a k być re d u k o w a n a do sto su n k u w o b e c w łasn ej p racy w y rażo n y m n a skali p o m ię d z y stan am i: „ p ra c a złem k o n ie c z n y m ” do „ p ra c a sen sem ż y c ia ” . T ra k tu ją c p o sta w ę ja k o k o m p o n e n t k u ltu ry p racy w y ró ż n ić n a le ż y d w a je j asp ek ty : o d p o w ie d z ia ln o ść i g o to w o ść .
K ażd eg o c z ło w ie k a , sz c z e g ó ln ie d o jrz a łe g o ce c h u je o d p o w ie d z ia ln o ść za sieb ie, za s w o ją d zia ła ln o ść i je j re z u lta ty (P ie tra s iń sk i, 1992). W literatu rze p o ję c ie o d p o w ie d z ia ln o śc i p raco w n iczej u ż y w a n e je s t n ajc z ę śc ie j p rzy a n a liz ie ja k o ś c i p racy (M ik ro e le k tro n ik a , 1987, s. 2 4 1 ).O d p o w ie d z ia ln o ść p ra c o w n ic z a w literatu rze n ie je s t p rz e d s ta w io n a je d n o z n a c z n ie . P o jaw ia się m .in. p o ję c ie o d p o w ie d z ia ln o śc i c z ło w ie k a d o ro słe g o , o d p o w ie d z ia ln o śc i p ra c o w n iczej i o d p o w ie d z ia ln o śc i z a w o d o w e j. O d p o w ie d z ia ln o ść p ra c o w n ic z a m a g łó w n ie w y m ia r p raw n y i w ią ż e się z n ie d o p e łn ie n ie m p rzez p ra c o w n ik a sw o ich o b o w ią z k ó w z a w o d o w ych. O d p o w ie d z ia ln o śc i z a w o d o w e j n ad a w a n e je s t zn a c z e n ie „ k a te g o rii ety cz n ej i p ra w n e j” , p rzy czym p o ję c ie to j e s t sz e rsz e od o d p o w ie d z ia ln o śc i p ra c o w n ic z e j. W n aszy ch ro z w a ż a niach n ajb ard ziej p rz y d a tn e je s t o d w o ła n ie się do o d p o w ie d z ia ln o śc i c z ło w ie k a d o ro słeg o . Je s t to c ech a w y ró ż n ia ją c a c z ło w ie k a d o ro s łe g o od osó b , k tó re je s z c z e nie d o ro sły , czyli s ą je s z c z e n ied o jrzałe. C z ło w ie k „ o d p o w ie d z ia ln y to c zło w ie k z o b o w ią z a n y m o ra ln ie lub p ra w
nie a lb o je d n o c z e ś n ie m o ra ln ie i p ra w n ie do o d p o w ia d a n ia z a sw o je czy n y i z a n ie d b a n ia , o d p o w ied zia ln y w o b e c sie b ie , w o b e c s p o łe c z e ń stw a lub w o b e c ko g o ś. N a o d p o w ie d z ia ln y m m o ż n a p o leg ać, bo m a on św ia d o m o ść i p o c z u c ie o b o w ią z k u ” (N o w y , 2 0 0 5 ).
P o staw ę w o b ec p ra c y w y z n a c z a ją p rz e d e w sz y stk im o d p o w ie d z ia ln o ść i g o to w o ść . O d p o w ie d z ia ln o ść w p racy o d n o si się d o w ielu sfer i d o ty c z y w sz c z e g ó ln o śc i:
- o d p o w ie d z ia ln o śc i z a w sp ó łp ra c o w n ik ó w ;
- o d p o w ie d z ia ln o śc i z a p ro c e s p racy , je g o p rzeb ieg , o rg a n iz a c ję i c zas trw an ia; - o d p o w ie d z ia ln o śc i z a k o ń c o w e rezu ltaty p racy i ich k o n se k w e n c je ;
- o d p o w ie d z ia ln o śc i z a ja k o ś ć p racy ; - o d p o w ie d z ia ln o śc i za e w a lu a c ję p ro cesu ;
- o d p o w ie d z ia ln o śc i z a sie b ie ja k o u c z e stn ik a p ro cesu pracy;
- o d p o w ie d z ia ln o śc i za k o sz ty m a te ria ln e i k o n se k w e n c je fin a n so w e p o d e jm o w a n y c h d ziałań .
P raco w n ik w y k o n u ją c s w o ją p ra c ę p o św ię c a sw o je w łasn e z a so b y p sy c h ic z n e i fiz y c z ne. W ielo k ro tn ie, sz c z e g ó ln ie przy ro z w ią z y w a n iu tru d n y ch , n ie ty p o w y c h p ro b le m ó w d o św ia d c z a z m ęc zen ia, stresu . O d p o w ie d z ia ln o ść z w ią z a n a z p rz y ję ty m i z a d a n ia m i z a w o d o w ym i i k o n se k w e n c ja m i ich w y k o n a n ia d o d a tk o w o o b c ią ż a je g o p sy c h ik ę . C z ę sto d o ś w ia d c z a on w ątp liw o ści co d o słu sz n o śc i p o d ejm o w a n y c h ro zw iązań ja k i d o b ra n y c h m eto d p o s tę p o w an ia. Z o d p o w ie d z ia ln o ś c ią z a sie b ie w ią ż e się ró w n ież
K ultura p ra c y ja k o cecha osobowa. 19
p o sz a n o w a n ie z asad e ty c z n y c h . Ich sto so w a n ie k sz ta łtu je b o w iem w iz e ru n e k k o n k re t nego p raco w n ik a. E w a lu a c ja stan o w i n ie o d łą c z n e o g n iw o k ażd eg o w ła śc iw ie d z ia ła n ia . T ak by ło z aw sze, ch o ć sa m o sło w o „ e w a lu a c ja ” u p o w sz e c h n iło się w o statn ich latach . Je s t o n a niczym innym , ja k je d n ą z c zy n n o ści z a k o ń c z e n io w y c h k ażd e g o sp ra w n e g o d z ia ła n ia . S ta n o wi „ re fle k sy jn e sp o jrz e n ie w s te c z ” - co m o ż n a z ro b ić , a b y p o p raw ić, u sp raw n ić k o ń c z ą c e się d ziałan ie. W y m a g a w łasn ej k ry ty czn ej o cen y , j a k i o d w o ła n ia się do op in ii o d b io rc ó w teg o d ziałan ia. C zęsto b o w ie m ich o b ra z je s t in n y , n iż w ła sn e p rz e św ia d c z e n ie . O d p o w ie d z ia ln o ść p raco w n ik a d o ty c z y e w a lu a c ji w tym sen sie, ż e n ie m o ż e on je j un ik ać ani z an ie d b ać.
W w aru n k ach g o sp o d a rk i ry n k o w ej nie w o ln o zan ie d b a ć o d p o w ie d z ia ln o śc i z a k o szty m aterialn e p ro cesu p o n o sz o n e z a ró w n o p rz e z klien ta, p u b liczn e, ja k i w łasn e. K a lk u la c ja k o sztó w sta n o w ić z a c z y n a w a ż n y sk ła d n ik k ażd e g o p ro jek tu pracy, co od n o si się ró w n ie ż do p racy w k ażd y m zaw o d z ie .
D rugim o b sz a re m re p re z e n tu ją c y m p o sta w ę w o b e c p racy je s t g o to w o ść.
G o to w o ść w S ło w n ik u ję z y k a p o lsk ie g o je s t o k re ś la n a ja k o „stan n a le ż y te g o p rz y g o to w an ia do czeg o ś; z d e c y d o w a n ie na coś, ch ęć, sk ło n n o ść , z a m ia r” . G o to w o ść ró w n ie ż m a c h a rak ter w ie lo w y m ia ro w y i w p rzy p ad k u p racy z a w o d o w e j o d n o si się do:
- sto so w a n ia zasad ; - so lid n o śc i; - ed u k acji, w ła sn e g o ro zw o ju ; - z m ia n y (e la sty c z n o śc i); - in n o w acy jn o ści; - p o d d a n ia się o c e n ie innych; - w sp ó łd z ia ła n ia ; - p o sz a n o w a n ia o d b io rc y re z u lta tó w w y k o n a n e j p racy ; - p rz y z n a n ia się do w ła sn e j b ezrad n o ści.
G o to w o ść d o s to so w a n ia re g u ł i zasad p racy je s t w aru n k iem k o n iecz n y m w k ażd y m z aw o d zie, na k ażd y m s ta n o w isk u pracy. W sp ó łc z e śn ie p ra c o w n ik w ie lo k ro tn ie sam d e c y d u je o sw o im p o stę p o w a n iu z a w o d o w y m i o d p o w ia d a z a je g o p o p ra w n o ść p rz e d e w sz y stk im przed sam y m sobą. M ó w im y w ię c w tym p rz y p a d k u o sa m o k o n tro li w pracy. Jej z ło ż o n o ś ć z a w ie ra w się w ty m , że re z u lta t p racy nie z a w sz e je s t m o ż liw y do je d n o z n a c z n e g o ro z p o z n a nia, w ie lo k ro tn ie je s t „ o d ło ż o n y ” na p ó źn iej. Z teg o w z g lę d u s a m o k o n tro la p ra c o w n ik a nie m o że o g ra n ic z a ć się do b ie ż ą c e g o c z u w a n ia ad sw o im p o stęp o w an iem w c zasie p racy , lecz p o w in n a się w ią z a ć z p rz e w id y w a n ie m k o n se k w e n c ji o b e c n ie w y k o n y w a n y c h d ziałań w p rzy szło ści, co w liczn y ch p rz y p a d k a c h m o ż e zac h o d z ić ju ż n ieza leżn ie od n ieg o , b ez m o żliw o ści s k o ry g o w a n ia ew e n tu a ln y c h b łęd ó w . W ra ż liw o ść na n a stę p stw a p o d e jm o w a n e j p racy w iąże się z o d w o ły w a n ie m się do w ie d z y , z u św iad am ian iem e w e n tu a ln y c h n eg aty w n y ch n a stę p stw w y k o n y w a n e j pracy, z w sk a z y w a n ie m sp o so b ó w ich re d u k o w a n ia o ra z p rzed e w sz y stk im z k sz ta łto w a n ie m w ra ż liw o śc i o raz ro ztro p n o ści i p rz e z o rn o śc i. Ich p o m ijan ie lub b a g a te liz o w a n ie m o ż e p ro w a d z ić do b e z w zg lęd n o ści w re a liz o w a n iu zad ań z aw o d o w y ch n a w e t w p rz y p a d k u p o te n c ja ln y c h z a g ro ż e ń , do k tó ry ch m o g ą o n e p ro w ad zić.
G o to w o ść do so lid n o śc i, rzeteln o ści p o stę p o w a n ia stan o w i ró w n ież w ażn y d ro g o w sk a z m ający u n iw e rsa ln y c h a ra k te r, je d n a k ż e k o n ie c z n y do w y a rty k u ło w a n ia w o d n ie s ie n iu do p ro fe sjo n a ln e g o p o d e jś c ia do p racy . Je s t to d ą ż e n ie do c ią g łe g o d o sk o n a le n ia sw o je g o w a rsz
20 Z D Z IS Ł A W WOŁK.
tatu , in d y w id u aln e i n ie p o w ta rz a ln e tra k to w a n ie k lie n ta i je g o p rzy p ad k u . S o lid n o ść w d z ia łan iu zd an ie m T a d e u sz a K o ta rb iń sk ie g o w ią ż e się z m istrzo stw em w p racy , k tó re stan o w i d z ia ła n ie p rzy n o szące o p ty m a ln e re z u lta ty , c z y li z a w ie ra ją c e w sz y stk o to , co n ie z b ę d n e dla w ła śc iw e g o fu n k c jo n o w a n ia , ja k te ż nie z a w ie ra ją c e n icze g o , co k o n ie c z n e nie je s t (K o ta rb iń sk i, 1984).
G o to w o ść do z m ian y , do d z ia ła ń in n o w acy jn y c h i do e d u k a c ji s ą ze s o b ą ściśle p o w ią zan e i ro zw ażać j e n a le ż y łą c z n ie . Z m ia n ę m o ż n a ro z p a try w a ć ja k o p rz e c iw ie ń stw o stało ści, stag n acji. Jest o n a c e c h ą w sp ó łc z e s n o śc i w e w szy stk ich o b sz a ra c h ż y c ia i p o zn an ia . G o to w o ść d o zm ian y w y z n a c z a w ię c p o zio m e la sty czn o ści p raco w n ik a, k tó ry m usi się liczyć ze z m ie n n o ś c ią p o d ejść, m eto d , te c h n ik i n arzęd zi p racy ja k i ze z m ian am i na ryn k u p racy . N a j bard ziej zn a c z ą c e w y d a je się by ć je d n a k z a a k c e p to w a n ie k o n ie c z n o śc i p erm a n e n tn e j p racy nad s o b ą sam y m , n a c ią g ły m d o sk o n a le n iu się. W iąż e się to z g o to w o ś c ią d o e d u k a c ji. K ażd y p raco w n ik , z uw agi na d y n a m ik ę zm ian w o b sz a rz e , który się z a jm u je sto i w o b lic z u k o n ie c z ności c ią g łe g o a k tu a liz o w a n ia sw o jej w ie d z y o ry n k u p racy ja k i w za k re sie sw o je g o w a rsz ta tu pracy. O g ra n ic z e n ie się d o za so b u k o m p e te n c ji u zy sk a n e g o na d o w o ln y m p o z io m ie k s z ta ł cen ia p ro w ad zić m o ż e b a rd z o s z y b k o d o z d e z a k tu a liz o w a n ia się n a b y ty c h k o m p e te n c ji, p o m im o n a b y w a n ia p o p rz e z p ra k ty k ę n o w y c h , w a rto śc io w y c h d o św iad czeń .
G o to w o ść do p o sz a n o w a n ia k lie n ta , w sp ó łd z ia ła n ia , ja k i p o d d a n ia się je g o o c e n ia sta now i w y z n a c z n ik p o sta w y p ra c o w n ik a , n ie z a le ż n ie od w y k o n y w a n e g o z a w o d u i z a jm o w a n e go p rzez niego sta n o w isk a .
P o sz a n o w a n ie k lie n ta je s t w a ru n k ie m o c z y w isty m , n ie z b ę d n y m . W g lo b a ln y m św iecie ad resatam i p racy sp o so b y w y w o d z ą c e się z ró żn y ch ku ltu r, le g ity m u ją c e się ró żn y m i cech am i sp o łe c z n o -k u ltu ro w y m i. N ie z a le ż n ie od teg o , ja k ie m a ją c e c h y i z ja k ie g o ch a ra k te ru p o trz e bam i się zg łaszają, p ra c o w n ik m usi ich sz a n o w a ć i z a a k c ep to w ać. P rzy p o d m io to w y m p o d e j ściu do k lien ta m o ż liw e o k a ż e się w sp ó łd z ia ła n ie z n im , z a a n g a ż o w a n ie g o do a k ty w n e g o u d ziału w ro z w ią z y w a n ie p ro b le m u , z któ ry m się zg łasza, lep sze sp ro s ta n ie je g o o c z e k iw a niom i tym sam y m p rz y c z y n ie n ie się do u zy sk a n ia w ięk szej sa ty sfa k c ji z w y k o n an ej pracy. A k c e p ta c ja k lien ta to ró w n ie ż a k c e p ta c ja je g o k ry ty c z n e g o sp o jrz e n ia n a firm ę na p ra c u ją cych w niej p raco w n ik ó w .
G o to w o ść d o p o d d a n ia się o c e n ie p rz e z k lie n ta je s t w aru n k ie m ew a lu a c ji p ro cesu k a ż dej pracy.
T ru d n ą w y d a je się g o to w o ść d o w łasn ej b e z ra d n o śc i. S y tu a c je p ra c o w n ic z e c o ra z c z ę ściej m a ją c h a ra k te r n ie p o w ta rz a ln y , rz a d k o u m o ż liw ia ją o d w o ły w a n ie się d o ru ty n y , a lg o ry tm ó w , sc h e m a tó w p o stę p o w a n ia . W e d u k acji d o m in u je o b e c n ie k sz ta łc e n ie o g ó ln e , co sz c z e g ó ln ie je s t w id o c z n e n a p o z io m ie w y ższy m . K ształcen ie a k a d e m ic k ie stoi na sta n o w i sku, że so lid n a w ie d z a o g ó ln a s tw a rz a m o ż liw o ść ro z w ią z y w a n ia p o te n c ja ln y c h p ro b le m ó w ży cio w y ch i z a w o d o w y c h , w z a le ż n o śc i od o k o lic z n o śc i, w k tó ry ch o n e w y stą p ią . N ie d ąży w ięc do p rz e k a z y w a n ia stu d e n to m g o to w y c h re c e p t i ro z w ią z a ń , lecz p ro p o n u je sa m o d z ie ln e ro z w ią z y w a n ie p ro b le m ó w z a w o d o w y c h przy o d p o w ie d n im w y k o rz y sta n iu w ie d z y o g ó ln ej p o p rzez d o b ó r tych je j s k ła d n ik ó w , k tó re w d a n y c h o k o lic z n o śc ia c h s ą n a jk o rz y stn ie jsz e .
N ależy się liczyć z ty m , że k lien ci w o b liczu różn y ch p ro b le m ó w , z k tó ry m i się z g ła s z a j ą m o g ą reag o w ać w s p o s ó b n ie ty p o w y , tru d n y , a w rę c z n ie m o ż liw y d o p rz e w id z e n ia . S w o
K ultura p ra c y ja k o cecha osobowa.. 21
Z d arzy ć się je d n a k m o ż e , ż e c h a ra k te r p ro b le m u , lub sp e c y fik a o so b o w o śc i k lien ta sp raw ią, że w y k o n u ją c y na je g o rz e c z p racę p ra c o w n ik n ie je s t w sta n ie sp ro sta ć zad an iu . W ó w czas z ach o d zi k o n ie c z n o ść o k a z a n ia p o k o ry w o b e c z ło ż o n o śc i i n ie p rz e w id z ia ln o śc i zaistn iałej sy tu acji. T rz e b a się do teg o p rz y z n a ć przed k lien tem i p rzed sam y m so b ą. P o sz u k iw an ie ro zw iązań z a stę p c z y c h , o d w o ły w a n ie się do intuicji, ry zy k o w an ie n ie je d n o z n a c z n y m ro zw iązan iem p ro b le m u czy sto so w a n ie m eto d y p ró b i b łęd ó w w tym p rzy p ad k u je s t b ard ziej szk o d liw e n iż p rz y z n a n ie się do n iem o cy .
W ied z a o g ó ln a i p ro fe sjo n a ln a , u m ie ję tn o śc i k lu c z o w e i u m iejętn o ści z a w o d o w e , ja k i p o staw a w o b e c p racy w y ra ż o n a p o p rz e z o d p o w ie d z ia ln o ść i g o to w o ść łą c z n ie w y z n a c z a ją p o ten cjał z a w o d o w y p ra c o w n ik a . W z a je m n ie się o n e u z u p e łn ia ją i w a ru n k u ją , je d n a k ż e d o p iero ich w s p ó łw y stę p o w a n ie w a ru n k u je rz e c z y w is te m o ż liw o śc i tk w ią c e w c z ło w ie k u k a n d y d u jący m do p racy ja k i j ą w y k o n u ją c y m . D eficy t w o b sz a rz e k ażd e g o z nich m o ż e z n iw e low ać n aw et d u ż e m o ż liw o śc i z w ią z a n e z p o zo stały m i.
W ychowanie w kulturze pracy
K u ltu ra pracy je s t śc iśle p o w ią z a n a z k w a lifik a c ja m i z a w o d o w y m i, je d n a k ż e n ie je s t z nim i to żsam a. K w alifik acje z a w o d o w e s ą d e fin io w a n e ja k o „ u k ła d p o staw , w aru n k ó w z d ro w o tn o - fizy czn y ch , s tru k tu r u m ie ję tn o śc i se n so m o to ry c z n y c h , p ra k ty c z n y c h i u m y sło w y ch , p o z w a la ją c y c h na ro z w ią z y w a n ie zad ań n a sta n o w isk a c h p racy , p rzezn a c z o n y c h d la o k re ś lo n e g o ro dzaju c zy n n o ści, k tó ry c h cało ść tw o rż y z a w ó d ” (N o w ack i, 2 0 0 3 ). Z b liż o n e sta n o w isk o p re zen tu je S. K w iatk o w sk i p o d a ją c , ż e k w a lifik a c je z a w o d o w e to „ u k ła d u m ie ję tn o śc i, w ia d o m ości i cech p sy c h o fiz y c z n y c h n ie z b ę d n y c h d o w y k o n y w a n ia zestaw u zad ań z a w o d o w y c h (K w ia tk o w sk i, 2 0 0 4 ).
K w alifik ację w ty m ro z u m ie n iu o d n o s z ą się w ięc do k o n k retn eg o z a w o d u , k u ltu ra p ra cy n ato m iast nie m a ta k ie g o z a w ę ż e n ia . W y d aje się je d n a k , że d u żo b ardziej z n a c z ą c a ró ż n ic a kryje się w ty m , ż e k w a lifik a c je m a ją c h a ra k te r fo rm a ln y , o p is u ją o c z e k iw a n ia w o b e c p ra co w n ik a, n a to m ia st k u ltu ra p racy je s t in d y w id u a ln ą d y sp o z y c ją k o n k retn ej je d n o s tk i, e k s p o n u je je j p o d m io to w o ść w p ro c e sie pracy.
P rz y g o to w a n ie d o w y k o n y w a n ia p racy w y n o sz o n e z o k resu ed u k acji w sy s te m ie s z k o l nym je s t o b e c n ie z ró ż n ic o w a n e - m o ż e b y ć w ą sk o sp e c ja listy c z n e o ra z co ra z c z ę śc ie j sz e ro k o p ro filo w e. P rz y g o to w a n ie w ą sk o sp e c ja listy c z n e re a liz o w a n e w sy ste m ie sz k o ln y m je s t ad re so w a n e d o sto su n k o w o m ałej liczb y zad ań z a w o d o w y c h , to te ż sz c z e g ó ln e z n a c z e n ie d la k sz ta łto w a n ia k u ltu ry p ra c y o d g ry w a k sz ta łc e n ie u staw iczn e. B ierze się to stąd , ze w raz z d y n a m ic z n ie z m ie n ia ją c y m się ry n k ie m p ra c y zach o d zi k o n ie c z n o ść s k ró c e n ia o k resu p o m ięd zy m o m en tem p o d ję c ia d e cy zji o w y b o rz e p racy i zaw o d u a m o m en tem p o ja w ie n ia się na ry n k u pracy. Z teg o w z g lę d u w c o ra z w ię k sz y m sto p n iu z a u w a ż a ln e je s t k o n c e n tro w a n ie się na k ształcen iu o g ó ln y m , od k tó re g o ła tw ie j w y jść do k sz ta łto w a n ia k o n k re tn y c h w ą sk o - s p e c jalisty czn y ch d y sp o z y c ji o c z e k iw a n y c h na k o n k re tn y sta n o w isk u pracy. T e c o ra z czę śc ie j s ą re a liz o w a n e p o p rz e z k ró tk ie fo rm y e d u k a c y jn e na te re n ie zak ła d u p racy lub na je g o z le c e nie. T ym sa m y p rz y g o to w a n ie sp e c ja listy c z n e m o ż e być p ro w a d z o n e pod kątem b a rd z o k o n k retn eg o z a p o trz e b o w a n ia firm y i ty sam y m n ie z a w ie ra zb ęd n y ch sk ła d n ik ó w , z czy m trz e b a
22 Z D Z IS Ł A W WOLK.
b y ło b y się liczyć, g d y b y m iało o n o m ieć m iejsce p o z a firm ą i b ez k o n tak tu z nią. P rzy g o to w a n ie do realizacji za d a ń z a w o d o w y c h n ie je s t ak tem je d n o ra z o w y m . K u ltu ra p racy je s t b o w iem k a te g o rią d y n a m ic z n ą . K o m p e te n c je z a w o d o w e w y m a g a ją c ią g łe g o d o s k o n a le n ia i a k tu a liz a c ji, czeg o c ię ż a r c o ra z c z ę śc ie j s p a d a na bark i p ra c o w n ik a . Z w ię k s z a się w ie c z ak res sa m o k sz ta łc e n ia , tw o rz ą się n ie fo rm a ln e z e sp o ły p ra c o w n ic z e p o d e jm u ją c e d z ia ła n ia o c h a rak terze sa m o p o m o c o w y m , d o sk o n a lą c y m i su p e rw iz o w a n ie m . D o sy tu acji c o ra z p o w sz e c h n iejszy ch za lic z y ć ró w n ie ż n a le ż y z m ie n ia n ie m ie jsc a p racy o ra z c o ra z c z ęściej zaw o d u . P ro w ad zi to do k o n ie c z n o śc i s tw o rz e n ia m o żliw o ści p rz e k w a lifik o w y w a n ia się. C h o d z i tu z a ró w n o o m o ż liw o śc i o rg a n iz a c y jn e ja k i m o ż liw o śc i tk w ią c e w m e n ta ln o śc i p raco w n ik a. T e o sta tn ie w y d a ją się być s z c z e g ó ln ie w a ż n e , b o w iem od nich zale ży g o to w o ść d o z m ia n y c h a rak teru p racy , do z d o b y w a n ia n o w y ch k o m p e te n c ji p o m im o p o sia d a n ia n a b y ty ch w cześn iej, c zęsto słu żący ch p rz e z w ie le lat. P rzy p rz e m ie sz c z a n iu się p o m ię d z y z a w o d a m i w y k o rz y sta ć m o ż n a tra sfe r k o m p e te n c ji d o c h o d z ą c y n ie k ie d y do 6 5% . Inaczej m ó w iąc, n ie z a le ż n ie od z a w o d u , k tó ry z a m ie rz a je d n o s tk a z d o b y ć , o p a n o w u ją c g o a p o tem w y k o n u ją c b ę d z ie m o g ła w z n aczn y m sto p n iu o d w o ły w a ć się d o k w a lifik a c ji n ab y ty ch w ram ach p o p rz e d n ie j profesji.
T ad e u sz N o w ack i p isz ą c o k u ltu rz e te c h n ic z n e j z w ra c a u w a g ę na je j trz y p o z io m y - p o zio m u ż y tk o w n ik a, p ro d u c e n ta i tw ó rc y . Z w ra c a przy ty m u w ag ę, że na k ażd y m z ty ch p o z io m ó w w y m a g a n e s ą inne k o m p e te n c je , a z w ła sz c z a in n a je s t o d p o w ie d z ia ln o ść (N o w ack i: 2 0 0 0 ). A n a lo g ic z n ie p rz e d s ta w ia się to w p rz y p a d k u k u ltu ry p racy . Im w y ż sz y p o zio m k u ltu ry p racy , ty m w ię k sz y je s t z a się g o d b io rc ó w je j re z u lta tó w i tym sam y m w ię k sz a p o ja w ia się o d p o w ie d z ia ln o ść z a je j rezu ltaty . S z c z e g ó ln a o d p o w ie d z ia ln o ść d o ty c z y p ra c o d a w c ó w , o r g a n iz a to ró w p racy , b o w iem o n i w y z n a c z a ją zak resy o d p o w ie d z ia ln o śc i p o sz c z e g ó ln y c h p ra co w n ik ó w i tym sam y m d e c y d u ją o z a k re s ie ich o d p o w ie d z ia ln o śc i i je d n o c z e ś n ie z a a n g a ż o w an ia. T o w y m a g a k o m p e te n c ji m e n e d ż e rsk ic h i z zak resu o rg a n iz a c ji i z a rz ą d z a n ia p e rs o n e lem p ra c o w n ic z y m . Je sz c z e n ie d a w n o n ie by ły o n e u w z g lę d n ia n e w k sz ta łc e n iu z a w o d o w y m na w sz y stk ic h s z c z e b la c h , n a to m ia s t o b e c n ie u m ie ję tn o ść k ie ro w a n ia z e sp o ła m i p ra c o w n i c zy m i tra k to w a n e je s t ja k o n ie z b ę d n y c z y n n ik w a ru n k u ją c y p o w o d z e n ie firm y . U m o ż liw ia ją o n e p o d m io to w e p o d e jś c ie do p ra c o w n ik a , stw a rz a n ie m u k o m fo rto w y c h w a ru n k ó w pracy i p o c z u c ia p rz y d a tn o śc i, c o w re w a n ż u w y z w a la id e n ty fik o w a n ie się z firm ą, z a a n g a ż o w a n ie i o d p o w ie d z ia ln o ść .
Kultura organizacyjna a kultura pracy
N ie sp o só b a n a liz o w a ć fu n k c jo n o w a n ie z a k ła d u p racy b ez o d w o ła n ia się do te rm in u „ k u ltu ra o rg a n iz a c y jn a ” . P o jęcie to w n a jo g ó ln ie jsz y m se n s ie w y raża k lim a t o rg a n iz a c ji, sw o is te g o „ d u c h a firm y ” . T ak ja k k u ltu ra p ra c y c e c h u je p ra c o w n ik a i o k re ś la je g o z a w o d o w ą in d y w id u aln o ść , tak k u ltu ra o rg a n iz a c y jn a c e c h u je k ażd e p rz e d się b io rstw o . S tan o w i o n a „ sw o isty , o b e jm u ją c y s p e c y fic z n e tab u , sp o s ó b ż y c ia i d y sc y p lin ę . K lim at czy k u ltu ra sy ste m u o d z w ie rc ie d la z aró w n o n o rm y i w a rto śc i sy stem u fo rm a ln e g o , ja k te z ich re in te rp re ta c ję d o k o n y w a n a sy ste m ie n ie fo rm a ln y m ” (K a tz , K ahn, 1979, s. 108). K u ltu ra o rg a n iz a c y jn a je s t w ięc „sy ste m e m z a ło ż e ń , w a rto śc i i no rm sp o łe c z n y c h b ęd ący ch sty m u la to ra m i tych z ach o w ań c z ło n k ó w o rg a n iz a c ji, k tó re s ą isto tn e z p u n k tu w id z e n ia realizacji fo rm a ln ie p rzy jęty ch c e
K ultura p ra c y ja k o cecha osobow a.. 23
lów . C h o d zi w ię c o z a c h o w a n ia , w y n ik a ją c e z norm k u ltu ro w y ch , k tó re b ąd ź to w s p ie ra ją z a c h o w a n ia w y n ik a ją c e z fo rm a ln y c h n orm o rg a n iz a c y jn y c h , b ą d ź że u z u p e łn ia ją , m o d y fik u j ą lub s ta n o w ią ca łk o w ite ich z a p rz e c z e n ie ” (S ik o rsk i, 2 0 0 1 , s. 235).
C z ło n k o w ie o rg a n iz a c ji, w tym p rzy p ad k u p ra c o w n ic y ró ż n ią się m ięd zy so b ą , ró ż n y te ż m a ją sto su n e k do d y so n a n s u k u ltu ro w e g o . T ra k tu ją c te n sto su n e k ja k o k ry te riu m , C z e sła w S ikorski w y ró ż n ił c z te ry ty p y k u ltu ry o rg a n iz a c ji - d o m in a c ji, ry w a liz a c ji, w sp ó łd z ia ła n ia i ad ap ta cji (S ik o rsk i, 2 0 0 6 , s. 2 4). K ażd y z ty ch ty p ó w w ią ż e się z innym i z a c h o w a n ia m i p ra c o w n ik ó w o ra z z ró żn y m i ich p o sta w a m i w o b e c p racy i o rg a n iz a c ji. W k u ltu rz e d o m in a c ji p raco w n icy nie z a w ie rz a ją w ła sn y m k o m p e te n c jo m rze c z y w isty m , to te ż z a c h o w a n ia ich s ą k o n fo rm isty c z n e , m a m ie js c e o d w o ły w a n ie się do ru ty n y , nie w y stę p u je in n o w acy jn o ść. W k u ltu rze ry w alizacji, k tó ra częściej m a m ie jsc e p rzy z ró ż n ic o w a n y c h d o św ia d c z e n ia c h p raco w n ik ó w i ró żn icach k u ltu ro w y ch je s t m ie jsc e d la w alk i i k o n k u re n c y jn o śc i sk u p io n ej na w e w n ą trz z a k ła d o w y c h p ro b le m a c h i z ad an iach . W śro d o w isk u ostrej k o n k u ren cji, w d ą ż e n iu do am b itn y ch ce ló w n ie u c h ro n n a je s t o rie n ta c ja na te ra ź n ie jsz o ść . P rz y s z ło śc io w e cele n ie k o n c e n tru ją a ż tak b a rd z o u w ag i, sk o ro na d ro d z e d o ich o sią g n ię c ia n a p o ty k a n ie w ie le p rz e szk ó d w p o staci d ziałań i zac h o w a ń innych ludzi (C z u b a k , 2 0 0 7 , s. 82). W z m a c n ia j e in te g ra c ja m ałych z e sp o łó w , n ie k ie d y n ie fo rm a ln y c h , k tó re s ą sp o so b em łą c z e n ia się w c e lu p o d o ła n ia ry w alizacji z in n y m i. W re z u lta c ie i w ty m p rz y p a d k u d o strz e c m o ż n a d z ia ła n ia z a c h o w aw cze n ie sp rz y ja ją c e ro z w ija n iu w łasnej inw encji.
W k u ltu rz e w s p ó łd z ia ła n ia o sią g a n ie ce ló w o rg a n iz a c ji w ią ż e się ze w s p ó łp ra c ą i k o n c e n tra c ją na realizacji z a m ie rz e ń . M a m iejsce a k c e p ta c ja i z ro z u m ie n ie d la ro z w ią z a ń p ro p o now an y ch p rz e z innych c z ło n k ó w o rg an izacji. T o w a rz y sz y tem u o tw a rto ść na in n o w acje , g o to w o ść do u cz e n ia się. N a to m ia s t w o rg a n iz a c ji ce c h u ją c e j się k u ltu rą z b liż o n ą do p o p rz e d niej, a je d n a k o d m ie n n ą - k u ltu rą a d a p ta c ji, m a m iejsce k o n ie c z n o ść d o sto so w y w a n ia się p ra co w n ik ó w do w y m o g ó w w y n ik a ją c y c h z rea liz a c ji c eló w fo rm aln y c h . W y m a g a to nie ty lk o p racy załogi ja k o g ru p y , ale ta k ż e p racy k ażd eg o p ra c o w n ik a nad so b ą, o tw arto ści n a z m ian y . P o jaw ia się k o n ie c z n o ść w n o sz e n ia p rz e z c z ło n k ó w o rg an izacji w łasnej in w en cji i a k ty w n o ści. W y m a g a g o to w o śc i d o p o n o sz e n ia ry z y k a i o d p o w ie d z ia ln o śc i w łasn ej k a ż d e g o z p ra co w n ik ó w . M a tu m ie jsc e tzw . e ty c z n y in d y w id u a liz m , w y ra ż a ją c y się w k o n c e n tra c ji na p o sz u k iw a n iu w łasn ej sa ty sfa k c ji z a w o d o w e j, przy zach o w a n iu sz acu n k u d la innych c z ło n k ó w org a n iz a c ji i ich d ążeń . Z n a jd u je p o tw ie rd z e n ie teza , że ży cie w o rg a n iz a c ji w „ s p o łe c z e ń stw ie ry zy k a", to ży cie z a n a lity c z n y m n a sta w ie n ie m do m o żliw y ch sp o so b ó w d z ia ła n ia , p o zy ty w n y ch i n e g a ty w n y c h , w o b ec k tó ry ch staje c z ło w ie k g lo b a ln ie i ja k o je d n o s tk a w to k u sw o jej e g zy sten cji (G id d e n s , 2 0 0 1 , s. 41).
K u ltu ra o rg a n iz a c y jn a je s t w ię c w zn a c z n y m sto p n iu z a le ż n a od k u ltu ry p racy w se n s ie o g ó ln y m , a w sz c z e g ó ln o śc i od p o zio m u k u ltu ry p racy re p re z e n to w a n e g o p rz e z p o s z c z e g ó l nych p ra c o w n ik ó w . U w z g lę d n ia n ie z n a c z e n ia „ o b u ty ch k u ltu r” je s t w ażn e d la p ełn ej re a liz a cji procesu p racy i u z y sk iw a n ia nie ty lk o e k o n o m ic z n y c h rezu ltató w .
L it e r a t u r a
24 Z D Z IS Ł A W W O ŁK
B ed n arczy k H., Z m ia n y w śro d o w isk u p racy i u staw iczn ej ed u k acji z a w o d o w e j, [w :] W y ższa S z k o ła P ed a g o g ic z n a Z N P , p od red. T. L ew o w ick ieg o , W a rs z a w a 2 0 0 5 .
B ee H., P sy c h o lo g ia ro z w o ju c z ło w ie k a , P o zn ań 2004.
G id d e n s A ., N o w o c z e sn o ś ć i to ż s a m o ść . „ Ja ” i sp o łe c z e ń stw o w ep o ce pó źn ej n o w o c z e sn o ści, W a rsz a w a 2 0 0 1 .
K atz, K ahn, S p o łe c z n a p s y c h o lo g ia o rg a n iz a c ji, W a rsz a w a 1979.
K o w a lc z u k R., S ie c z y ń sk i T ., P s y c h o lo g ia i so c jo lo g ia p racy , W a rs z a w a 1984.
K w a lifik a c je z a w o d o w e n a w sp ó łc z e s n y m rynku pracy, red. S .M . K w ia tk o w sk i, W arszaw a 2004.
M ik a S ., P sy c h o lo g ia sp o łe c z n a , W a rs z a w a 1984.
M ik ro e le k tro n ik a i sp o łe c z e ń stw o . N a d o b re czy n a złe? R ap o rt d la K lu b u R z y m sk ie g o , W ar sz a w a 1987.
N o w ack i T . W ., K o ra b io w sk a -N o w a c k a K ., B aran ia k B., N o w y sło w n ik p e d a g o g ik i pracy, W a rsz a w a 2 0 0 0 .
N o w a c k i T .W ., Z a w o d o z n a w stw o , R ad o m 2003.
P arzęcki R., U w a ru n k o w a n ia ro z w o ju k a rie ry zaw o d o w ej m ło d zieży . „ P e d a g o g ik a P ra c y ” , nr 3 8 ,2 0 0 1 .
P ed ag o g ik a. S u b d y sc y p lin y w ie d z y p e d a g o g ic z n e j, to m 3, red. B. Ś liw e rsk i, W a rs z a w a 2 0 0 6 . P ietrasiń sk i Z ., R ozw ój ludzi d o ro s ły c h , [w :] W p ro w a d z e n ie d o p e d ag o g ik i d o ro s ły c h , red.
T . W u jek , W a rs z a w a 1992.
P rz e d się b io rstw o w ro zw o ju z a w o d o w y m p ra c o w n ik ó w , pod red. S. M . S. K w ia tk o w sk ie g o , W arszaw a 2 0 0 7 .
R ifk in J., K o n iec pracy. S c h y łe k siły ro b o czej na św ie c ie i p o c z ą te k ery p o stro n k o w e j, W ro cław 2001.
S a ra p a ta A ., N o w o c z e sn o ś ć P o lak ó w , W a rs z a w a 1993.
S c h u ltz D u an e P., S ch u ltz S y d n e y E., P sy c h o lo g ia a w y z w a n ia d z isiejszej p racy , W a rs z a w a
2 0 0 2.
S ik o rsk i C ., Z a c h o w a n ia ludzi w o rg a n iz a c ji, W a rsz a w a 2001. S ik o rsk i C ., K u ltu ra o rg a n iz a c y jn a . W a rs z a w a 2 0 0 6 .
S illa m y N ., S ło w n ik p sy c h o lo g ii, W a rs z a w a 1994. S z e w c z u k W ., P sy c h o lo g ia , W a rs z a w a 1978.
W iatro w sk i Z ., P o d sta w y p e d a g o g ik i p racy , B y d g o sz c z 2005. W iatro w sk i Z., P o d staw y p e d a g o g ik i p racy , B y d g o szcz 2005. W ołk Z ., K u ltu ra p racy , S u le c h ó w 2 0 0 0 .
