Jakub Lewicki
Zabytkowa kamienica w Polsce
międzywojennej : badania,
konserwacja, adaptacje
Ochrona Zabytków 55/3/4, 241-260
ARCHITEKTURA
Jakub Lewicki
historyk i konserw ator architektury Politechnika Warszawska
ZABYTKOWA KAMIENICA W POLSCE MIĘDZYWOJENNEJ.
BADANIA, KONSERWACJA, ADAPTACJE
W
1 poł. XX w. ro zp o częto w Polsce gru n to w n e badania nad architekturą mieszczańską. Podjęto wówczas pierwsze nowoczesne studia nad zabudow ą daw nych miast. Dotyczyły one pojedynczych kam ie nic i ich zespołów rozpatrywanych z punktu widzenia historii architektury. Prowadzone wówczas badania naukowe inspirowały konserwację dawnych kamienic. O bejm ow ała ona ich odbudow ę po zniszczeniach w o je n n y c h , odtworzenie i rekonstrukcję przekształco nych części budowli oraz konserwację zabytkowych zespołów kamienic wraz z sanacją zabudowy działek. Prace przeprowadzone wówczas przy kamienicach niejednokrotniewyprzedzały o bow iązującą teorię his torii i konserwacji architektury, a stosowane rozw ią zania zostały powtórzone po wojnie i praw dopodob nie miały duży wpływ na przyjętą koncepcję o d b u dow y zabytkowych miast.W niniejszym opracowaniu przedstawiono podej m ow ane wówczas badania nad dawnymi kam ienica mi i kierunki ich odbudow y po zniszczeniach I wojny św iato w ej1. Następnie przeanalizowano zabiegi kon serwatorskie przy zabytkowych kamienicach, zw ra cając uwagę na ich zakres i stosowane metody oraz zaprezentow ano zestawienie najw ażniejszych w y k o nanych wówczas prac konserwatorskich. Ostatnim za sygnalizow anym zagadnieniem jest szeroko ów cześ nie podejm ow any problem sąsiedztwa nowoczesnej architektury i zabytkowych kamienic.
Badania
Przegląd XX-wiecznych badań nad zabytkowymi ka m ienicami należy rozpocząć od Stanisława Tomko- w i c z a 2. W szeregu sw oich prac zw racał on uwagę
1. Temat pt. Konserwacja kamienicy mieszczańskiej w Polsce w okre
sie dw udziestolecia m iędzyw ojennego. Teoria a p raktyka byt
badany w ramach pracy statutowej realizowanej w Zakładzie Archi tektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Skrócony tekst opracowania referowano podczas międzynarodowej konferencji Kamienica w krajach Europy Północnej (Gdańsk, 16 18 XI 2000) i ukaże się on w przygotowywanych materiałach kon ferencyjnych. Niniejszy tekst oddano do publikacji w marcu 2002 r. 2. Por. Spis prac Stanisław a Tom kowicza. Zestawił J. Szabłowski, „Rocznik Krakowski” , T. XXV. 1934, s. 163-183 oraz J. Remer.
Stanisław Tom kowicz. Sylweta konserw atora, „Ochrona Zabytków
Sztuki” , 1930-31, cz. I, s. 34-51.
3. Por. „Architekt” , VIII, 1907, nr 7, s. 12 i tabl. 2 - dom przy ul. Szewskiej nr 9 w Krakowie; tamże, VIII. 1907. nr 12, s. 72 i tabl. 13, dom Anczewskiego w Rynku nr 4 we Lwowie (tzw. Czarna kamie nica); tabl. 16, kamienica w Rynku nr 31 w W arszawie i widok na Rynek.
4. Por. T. Zarębska, Badania historyczno-urbanistyczne m etodą
analiz przestrzennych, „Kwartalnik Historii Kultury M aterialnej” ,
43, 1995, nr 1, s. 15-17.
na piękno zabudowy miejskiej, potrzebę jej ochrony i konieczność szczegółowych badań nad zabytkowy mi kamienicami. O zabudowie mieszczańskiej pisano w różnych polskich czasopismach architektonicznych. Od 1907 r. na dołączonych do krakowskiego „Archi tekta” tablicach „ ogłaszano szereg najciekaw szych
za b ytkó w b u d o w n ictw a m ieszcza ń sk ieg o d o tą d za ch o w a n ych w n aszych m ia s ta c h ”3. Dużą rolę w poz
naniu dawnych kamienic odegrały też zarówno docie rające na nasze tereny najwcześniejsze zagraniczne o pracow ania urbanistyczne4, jak i pierwsze polskie badania nad historią budowy miast podejmowane przez architektów, budow niczych, techników, higie nistów i historyków sztuki. Szereg wykładów na ten temat wygłosili m.in. Ignacy Drexler i Adam Kühnei, którzy nie tylko relacjonowali badania dotyczące zabudowy dawnych miast prowadzone w innych kra jach, ale także prezentowali wyniki swoich studiów5.
Prace te pośrednio dotyczyły zabytkowych kamienic - zwracały uw agę na stan zab u d o w y m iast, czym in sp iro w a ły z a in te re s o w a n ie d a w n ą a rc h ite k tu rą mieszczańską.
Zniszczone miasta i znajdujące się w nich kam ie nice o p isy w ał T ad eu sz Szydłow ski w y m ieniając zabytki zrujnowane podczas I wojny światowej*. Należałoby tutaj także wspomnieć o szeregu wzorni ków architektonicznych wydawanych w celu upow szechnienia wzorców nowej architektury opartej na tradycyjnych rozwiązaniach, która miała powstawać w miejscu zniszczonej wówczas zabudowy7. Wzorniki wprawdzie nie inspirowały badań, ale upowszechnia ły tradycyjne formy planów i elewacji dawnych ka mienic, które wcześniej zostały pomierzone, przeana lizowane, a niekiedy rozwarstwione.
5. Por. informacje na ten temat w kolejnych numerach wydawanego we Lwowie „Czasopism a Technicznego” w latach 1914-1918. 6. T. Szydłowski, Ruiny Polski. Opis szkód wyrządzonych przez
wojnę w dziedzinie zabytków sztuki na ziemiach M ałopolski i Rusi Czerwonej, Kraków, ok. 1919.
7. W ybrane opracowania dotyczące proponowanych kierunków od budowy zabudowy miejskiej: cykl Zagadnienia techniczne odbudo
wy kraju, miesięcznik „Odbudowa kraju” ; Odbudowa polskiego miasteczka. Projekty dom ów, red. J. Gałęzowski, Kraków br. r. wyd.; Wieś i m iasteczko. W arszawa 1916. Pominięto tutaj wydawnictwa
z zakresu odbudowy mniejszych miejscowości i wsi. O recepcji tych wydawnictw por. rozważania T. Rudkowskiego zawarte we wstępie do tomu Wieś i miasteczko u progu zagłady, Materiały Konfe rencji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, W ojnowice, marzec 1988, W arszawa 1991, s. 7-9. Śzeroki wykaz podobnych opracowań podaje Polska Bibliografia Sztuki 1801-1944, t. IV, Architektura, cz. 1, Źródła. O pracowania ogólne. H istoria. A rchi
tekci i budow niczow ie, red. J. W iercińska. Wrocław 1991; Szereg
prac o odbudowie i konserwacji kamienic podaje także t. IV, cz. 2, niniejszej bibliografii. W arszawa 2001.
1. Fragment modelu panoramy plastycznej dawnego Lwowa. W tle widoczna odtworzona zabudowa mieszczańska. Fot. Janusz W itwicki, przed 1945 r.
1. Fragment of a model of the plastic panorama o f old Lvov, in the background: visible recreated town-house development. Photo: J. W it wicki, before 1945
Dlatego już wtedy stw ierdzono, że dużo lepiej zostały poznane i zbadane zabytki zniszczone przez wojnę, a pozostałe budowle nie doczekały się in w en taryzacji i naukowego opracowania8. Także w związku z działaniami wojennymi i koniecznością odbudowy kamienic zagrożonych ruiną lub niewłaściwą przebu dową nawoływano do inwentaryzacji tej architektury4. W ramach szeroko prowadzonej akcji odbudow y powstały też pierwsze polskie podręczniki urbanistyki i opracowania poświęcone odbudow ie miast będące efektem konkursu na najlepsze opracowanie z tej dzie dziny"’. Zwracano uwagę na zabudowę daw nych miast i ich rolę w kształtowaniu miejskiego krajobrazu.
Były to prace Rom ana Felińskiego z 1916", Ignacego Drexlera z 1916 (wyd. 2, 1921 )12 i A dam a K ühnela z 1918 r.13 W opracowaniach tych na marginesie ro z w ażań urbanistycznych podkreślano znaczenie d a w nej zabudowy miejskiej, postulując jej ochronę. Na tradycyjne wzorce zabudowy mieszczańskiej zw raca no też uwagę podczas dyskusji nad o dbudow ą K a lisza14 oraz w pierwszych polskich syntezach z his torii architektury, które wzmiankowały o kamienicach m ieszczańskich. Na rzecz poznania, ochrony i k o n serwacji dawnych kamienic działało Tow arzystw o Opieki nad Zabytkami Przeszłości, które szczególną op iek ą o toczyło m .in. zabytki starej W a r s z a w y 1".
8. Por. J. Remer. Program inw entaryzacji zabytków sztuki w P ol
sce, „Ochrona Zabytków Sztuki” , 1930-31, cz. II, s. 413-414.
9. J. M uczkowski, Wniosek w spraw ie inwentaryzacji dom ów m ie
szczańskich w P olsce, „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki” ,
t. 9, 1915, s. CLXXIII.
10. Por. dane o konkursie fundacji Romana barona Gostkow skiego na napisanie pracy nt. Zasady odbudow y wsi lub m ałych m ia st, wkładka do „Czasopisma Technicznego” (Lwów) XXXIV, 1916, nr 2, 25 II; Konkurs im. ś. p. Gostkow skiego, „Czasopismo Tech niczne” (Lwów) XXXIV, 1916, nr 5, 25 V, s. 50.
11. R. Feliński, Budowa m iast z ilustracjam i i planam i m iast, Lwów 1916.
12. I. Drexler, Odbudowanie wsi i m iast na ziem i naszej, Lwów 1916, seria: „Zagadnienia Techniczne Odbudowy Kraju” , nr 10; wyd. 2, Lwów 1921.
13. A. Kühnei, Zasady budowy m iast m ałych i m iasteczek z 136
rysunkam i, Lwów 1918, seria: „Zagadnienia Techniczne O dbudo
wy Kraju” , nr 15. Rec., „Przegląd Techniczny” , t. 56, 1918, s. 113. 14. T. Zarębska, Sprawa odbudow y zabytkow ego centrum Kalisza
po zniszczeniu w 1914 roku, „Rocznik Kaliski” , t. X, 1977, s. 121
177; The reconstruction o f Kalisz, Poland, follo w in g its destruc
tion in 1914 [w:| Planning fo r Conservation, ed. by R. Kain,
London 1981, s. 75-96; Kalisz [w:] Zabytki urbanistyki i a rchitek
tury w Polsce. O dbudowa i konserw acja; t. 1- M iasta historyczne, red. W. Kalinowski, s. 163-172.
15. E. Furmańska, Problem atyka architektoniczna w działaniach
Towarzystwa O pieki nad Zabytkam i P rzeszłości ( 1906-1914) [w:| Architektura X IX i początku X X wieku, red. T. Grygiel, W rocław
1991, s. 155-156. Por. В . W ierzbicka. D ziałalność konserw atorska
TO nZP w W arszawie w latach 1906-1914 [w:] O calić p rzeszłość dla przyszło ści. Towarzystwo Opieki nad Zabytkam i Przeszłości
Dzięki o p ra c o w a n io m p o w stały m w różnych zabo rach jeszcze przed wybuchem I wojny światowej lub podczas jej trwania, problem atyka związana z zabu dow ą dawnych miast i kamienicami mieszczańskim i była u progu powstania II Rzeczpospolitej doceniona i szkicowo rozpoznana.
Pierw sze polskie m ięd z y w o je n n e o p ra c o w a n ia architektury kamienic powstały w kręgu wydziałów architektury Politechnik Lwowskiej i W arszawskiej. Pomiary kam ienic uznanych za zabytkow e p ro w a dzono we Lwowie już u schyłku XIX w ieku16. W okre sie m iędzyw ojennym działania te zostały zintensy fikowane. Prace inwentaryzacyjne objęły nie tylko sporządzanie pom iarów poszczególnych budowli, ale także fragmentów miast, grup budowli i całych pa n o r a m 17. Przeprow adzono wówczas kom pleksow e po miary zabudowy Lw ow a, Żółkw i, Krzemieńca i in nych miast. Akcja systematycznej inwentaryzacji ka mienic została jeszcze zintensyfikowana podczas prac p o m ia ro w y c h p ro w a d z o n y c h przez p o szczególne urzędy konserw atorskie18. O pracow ane pomiary i fo tografie były eksponow ane w Dziale Państwowej Opieki Nad Zabytkami podczas Powszechnej W y s tawy Krajowej w Poznaniu w 1928 r o k u 19. W ykonane w ów czas prace były jednak tylko grom adzeniem materiału źródłowego, który mógł służyć przyszłym badaniom .
Z a najważniejsze w dziedzinie badań dawnych kamienic w ypada uznać dwie inicjatywy: lw owską, jak ą było sporządzenie panoramy plastycznej miasta Lw ow a pod kierunkiem inż. arch. Janusza Witwickie- go i pomiar zabudowy Starego Miasta w Warszawie przeprowadzony z inicjatywy O skara Sosnowskiego.
Sporządzenie modelu czy raczej p a n o ra m y p la s
ty c z n e j d a w n e g o L w o w a w edług stanu z 2 poł.
XVIII w. obejm ow ało w ykonanie po raz pierwszy
w tak szerokim zakresie studiów i badań kartogra ficznych uwzględniającymi dawne plany i widoki Lwo wa oraz archiwalne pomiary pojedynczych budow li20. Uzupełnieniem była kwerenda archiw alna, podczas której zgrom adzono kilka tysięcy wypisów archiwal nych. Badania historyczne uzupełniały badania tere nowe in situ 2'. Model, obok murów miejskich i świą tyń, ukazywał także ówczesny stan zabudowy m iesz czańskiej z podziałem na poszczególne działki, ich zabudowę i XVIII-wieczne przekształcenia elewacji ważniejszych kamienic. Współcześni doceniali zna czenie badań prowadzonych przez inż. Janusza Wit- wickiego i rolę zgromadzonych przez niego materia łów. Witwicki za prowadzenie badań zapłacił cenę naj wyższą, gdyż został skrytobójczo zamordowany przez N K W D w 1944 г., a celem akcji było przejęcie zgro m a d z o n y c h przez niego m a teriałó w i w y ników studiów nad architekturą Lw ow a. Podobny model wykonano kilka lat później (1937) pod kierunkiem Jana Z achw atow icza w ramach badań nad dawną architekturą Z am ościa22, jednak architekturę m iesz czańską potraktowano w nim bardziej szkicowo, niż na rozpoczętym wcześniej modelu lw owskim (ciągle rozbudow anym i realizowanym do 1945 r.).
Drugim niezmiernie ważnym przedsięwzięciem służącym poznaniu dawnej kamienicy mieszczańskiej było sporządzenie pod kierunkiem Oskara Sosnow skiego pomiaru zabudowy dawnej W arszaw y23. Jak głosi ustny przekaz do pomiaru tego przystąpiono na w yraźne życzenie p rofesora, który przerażony k a tastroficznym snem obrazującym totalne zniszczenie W arszaw y, nakazał zmianę d otychczasowych planów inwentaryzacyjnych Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej i przystąpienie na szeroką skalę do wykonywania pomiarów poszczególnych za bytkowych kamienic stolicy. W tym celu corocznie
16. Por. W. Łoziński, Sztuka lwowska w XVI i X V II wieku. A r
chitektura i rzeźba , Lwów 1901; J. Sas-Zubrzycki, Skarby a rchi tektury w Polsce, i- I-IV, Kraków 1907-1916; Tenże, Zabytki m ias ta L w o w a , Lwów, 1928. Wcześniej na przekształcenia dawnych
kamienic zwracano uwagę na łamach „Teki Konserwatorskiej Rocznika Koła C. K. Konserwatorów Starożytnych Pomników G a licji W schodniej” - np.. W. Abraham, Lw ów (Rekonstrukcje i de-
m olacye starych kam ienic), ibidem, t. 3, 1910, styczeń-grudzień,
nr 8 8 -9 9 .s. 15-16.
17. J. L ew icki, Inw entaryzacja zabytków w okresie d w u d ziesto
lecia m iędzyw ojennego, „Ochrona Zabytków ” , LII, 1999, nr 4,
s. 382-383. ' 18. Ibidem, s. 378.
19. Por. J. Renter, Z a gadnienia geo g ra fii i inw entaryzacji za
b ytkó w sztuki w P olsce (w zw iązku z działem p a ń stw o w ej opieki na d sztuką na P ow szechnej W ystaw y K rajow ej w P oznaniu),
„W iadomości Konserw atorskie” (dod. do „Ziemi”), 1929, nr 10-12, s. 44-48; II Ogólnopolski Zjazd Konserwatorów w W arszawie, 1927 r. (uchwały i rezultaty), „Ochrona Zabytków Sztuki” , 1930-3 1 .c z . II.s . 1930-358-1930-360.
20. Por. J. W itwicki, R ekonstrukcja Lwow a z potow y X V III wieku, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury", I. 1932/33, nr 3, s. 238-239. Por. też M. Osiński, Istota i znaczenie p anoram y plastycznej daw
nego Lw ow a, Lwów 1936; idem. Panoram a plastyczna dawnego Lw ow a, „Kuryer Literacko-Naukowy” , dodatek do „Ilustrowanego
Kuriera C odziennego” , 13, 1936, nr 2, s. I-II; Panoram a p la s
tyczna daw nego Lw ow a, Lwów 1938; J. W itw icki, P anoram a plastyczna dawnego Lwow a, „Przegląd Krajoznawczy” , 2, 1938,
nr 6-7, s. 107-1 16; M. Freudman, Panoram a plastyczna dawnego
Lw ow a, „W schód” , 3, 1938, nr 102, s. 4-5; M. Kruczkowski, P a noram a p la styczn a L w ow a, „A rkady” , 5, 1939, nr 50, s. 55-60.
M. Osiński był ponoć jednym z inicjatorów powstania Panoramy - S. M. Brzozowski, hasło Osiński M arian [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXIV, 1979, s. 346-347.
21. Inform acje inż. arch. M. W itw ickiego z W arszaw y, za które uprzejm ie dziękuję. Należy przypom nieć, że ostateczna wersja modelu realizowanego przez wiele lat była kończona w 1945 r. M. W itwicki, Janusz Witwicki, architekt, historyk sztuki, twórca
Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa. Materiały do życia i twór czości. W arszawa 1944, na prawach rękopisu.
22. Por. Jan Zachw atow icz. W stulecie urodzin, W arszawa 2000, il. 15 na s. 53, s. 145; S. Herbst, J. Zachwatowicz, Twierdza Z a
mość, W arszawa 1936 i M odel Zam ościa na w ystawie w Paryżu 1937 r., „Teka Zamojska” , 1938, nr 2, s. 121-123.
23. Por. A rchitekt Oskar Sosnowski (1880-1939). Profesor Po
litechniki Warszawskiej, Tw órczość i dzielą, red. M. Brykowska,
W arszawa 2000. Podsumowanie działalności badawczej i konser watorskiej w kamienicach staromiejskich w Warszawie zawarto w pracy: Katalog Zabytków Sztuki. M iasto W arszawa, część I Sta
grupy studenckie podzielone na 2 -3 o sobow e zespoły systematycznie sporządzały rzuty wszystkich kon dygnacji, przekroje oraz widoki elewacji p oszczegól nych kamienic. Wykonano wówczas pomiary na tere nie Starego Miasta i w kilku innych rejonach W arsza wy24. Była to najszersza akcja tego typu w II R ze c z pospolitej różniąca się od podobnych przedsięwzięć prowadzonych we L w ow ie, Żółkwi czy K rzem ieńcu skalą przedsięwzięcia i systematyczną dokum entacją zabudowy miasta. Om aw iane działania miały ch arak ter wstępnych prac badawczych. Polegały na zebraniu materiału roboczego, który później mógł stać się przed miotem dalszych studiów i analiz25. Nieco bardziej zaawansowane były prace prowadzone we Lwow ie, gdzie w postaci modelu odtworzono stan z a b u d o w y m iasta u schyłku XVIII w., a zgro m ad zo n e źródła stanowiły gotowy materiał do studiów i analiz.
W stosunku do często podejm ow anej inw entary zacji zabytków, dużo rzadziej badano daw ne k am ie nice z punktu widzenia historii architektury. Świadczą o tym ówczesne syntezy z historii sztuki i architektu ry, w których kamienice prezentowane były rzadko26. W ydane studia analizują wyróżniającą się dekorację elewacji kamienic (np. kamienic lwowskich) lub też czasem prezentują niektóre wnętrza o wartości zabyt kowej i artystycznej uznanej za wybitną. Opracowania układu przestrzennego kamienic czy też prace ana lizujące ich wygląd ukazywały się sporadycznie27. Stosunkowo najwięcej z nich dotyczyło kamienic kra kowskich28. Rzadko też pojedyncze kam ienice były przedmiotem opracowań monograficznych pisanych
przez historyków, architektów, historyków sztuki24. Czasem podejm ow ano też studia poświęcone różnym elem entom wystroju zabytkowych kam ienic30.
Konserwacja i współczesne przebudowy
Obok w ym ienionych prac inwentaryzacyjnych i stu dialnych zabytkowych kamienic prow adzono w ó w czas szersze prace konserwatorskie. M ożna je p o dzielić na kilka grup:■ O dbudow a kam ienic ze zniszczeń w ojen n ych .
Celem prac było przywrócenie budowli do stanu przed zniszczeniem. Największą wagę przywiązywano do fa sady kamienic i do uczytelnienia jej układu przestrzen nego przez usuwanie niektórych wtórnych podzia łów wnętrz. Z reguły nie zwracano uwagi na zabudo wę działki. Zdjęcia kamienic odbudowanych po znisz czeniach wojennych chętnie publikowano (m.in. w w y dawnictwach poświęconych zabytkowej architektu rze)31. Także inne dawne kamienice (np. tzw. Batorów- ka w Grodnie czy tzw. Dom Gdański w Nieświeżu) ze względu na ich wyróżniającą się architekturę lub związek z w ydarzeniami historycznymi szybko o d n o wiono i otoczono opieką, a ich wizerunki publikowano. Jednym z pierwszych kom pleksow ych działań na rzecz zniszczonej zabudowy miejskiej był o gólnopol ski konkurs na odbudow ę Kalisza, spalonego podczas działań I wojny światowej w 1914 r. Zaprezentowa ne projekty zostały dokładnie przeanalizowane pod kątem znaczenia dawnej architektury miejskiej oraz odtwarzanych i now o projektowanych kam ienic32.
24. Materiały Archiwum Zakładu Architektury Polskiej Politech niki W arszawskiej. Niektóre rysunki z tego jednolitego zbioru tra fiły po wojnie do A rchiwum Pom iarów M uzeum H istorycznego w W arszawie.
25. A. M iłobędzki, Oskar Sosnow ski - polski historyk architektu
ry [w:] M yśl o sztuce, Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków
Sztuki. Warszawa 1976, s. 283-294.
26. Np. F. Kopera, Sztuka polska w X VII i X VIII wieku |w: | Polska,
je j dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do chw ili o b ecn ej,
Warszawa 1927; M. W alicki, J. Starzyński, D zieje sztuki p o lsk ie j, Warszawa 1936.
27. Cz. Thullie, Jak wyglądały dom y w daw nych m iastach p o l
skich , Lwów 1914; H. Jasieński, Kilka uwag o typowym układzie starszej kam ienicy m ieszczańskiej w Polsce, „A rchitekt” , t. XX II,
1929,z. 5 , s. 17-25.
28. S. Tomkowicz, Domy i mieszkania w Krakowie w pierw szej po
łowie XVII wieku z 14 tablicami, Lwów 1922, Archiwum Towarzyst
wa Naukowego, Dział I Filologiczny, t. I, z. 5: Rec.: Adam Chm iel, „Rocznik Krakowski” , t. XIX. 1923, s. 185-186; S. Tom kow icz,
Ulice i place K rakowa w ciągu dziejów, ich nazw y i zm iany p o staci, Kraków 1926, seria: „Biblioteka Krakowska” nr 63/64; H. Ja
sieński, D awna kam ienica krakowska, j e j układ i w nętrze, Kraków 1934, seria: „Biblioteka Krakowska” nr 83; Rec.: R. Piotrowski, „Biuletyn Historii Sztuki” , III, 1934/35, nr 1, s. 51-59 i polemika: H. Jasieński, W sprawie genezy układu daw nej kam ienicy m iesz
czańskiej. (W nawiązaniu do uwag inż. arch. R. Piotrow skiego w zeszłorocznym wrześniowym zeszycie ..Biuletynu IV, 1935/36, nr 1, s. 51-61. Kilka prac poświęci! kam ienicy krakow skiej A. Chmiel. Idem, D om y krakow skie. Ulica F loriańska (cz. 1 i 2 - zesz. 1-2, 1917, 1919, 1920), Św. Jana (cz. 1-2, 1925), Sław kow
ska (cz. 1-2, 1931, 1932), G rodzka (cz. 1-2, 1934, 1935), seria:
„Biblioteka Krakowska” nr 5 4 ,5 7 ,5 8 ,6 1 ,6 2 ,7 3 ,7 5 ,8 1 ,8 5 . Por. też recenzje prac A. Chmielą pisane przez S. Tomkowicza (patrz przyp. 2). 29. Opracow ania książkowe: M. Baruch, J. W ojciechowski, K a
mienica K siążąt M azow ieckich, W arszawa 1928, Biblioteka His
toryczna im. T. Korzona, nr 20; J. Siennicki, Kam ienica Celejows-
ka w K azim ierzu Dolnym , Lublin 1929; J. W ojciechowski, O ka m ienicy B oryczków , „Architektura i Budownictw o” , t. X, 1934, nr
3-4, s. 90-96; Ł. Charewiczow a, Czarna kam ienica i je j m iesz
kańcy, Lwów 1935; B. Sicińskij, Wieża i dim K orniakta u Lw ow i,
Lwiw 1933.
30. M.in.: S. Nodzeński, D awne wejścia do kam ienic. Bram y m iej
skie. Wrota i fu rty . Kołatki. Judaszki. G aśniki, „Kurier literacko-
naukowy” (dod. do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” , 1929, nr 69), 1929, nr 10, s. IX; Zwiedzanie podziem i historycznych po d
kam ienicą rodu Fukierów i ks. M azowieckich w Rynku Starego M iasta ..., [Warszawa 1930]; S. Dąbrowski, Portale, bram y i sienie toruńskie X VII wieku, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w T o
runiu", t. IX, 1933, z. 7/9 oraz osobna nadbitka Toruń 1934; H. Ja sieński, Zagadnienie styków dom ów szczytowych (na przykładzie projektów miejscowych dla Lanckorony), „Biuletyn Historii Sztu ki”, VI. 1938, nr 4, s . 335-349 .
31. M.in.: T. Szydłowski. Opieka nad zabytkam i sztuki [w:] „D zie
sięciolecie Polski Odrodzonej. Księga Pam iątkowa 1918-1928",
W arszawa 1928, s. 730 .
32. T. Zarębska, Sprawa odbudow y zabytkow ego centrum Kalisza
po zniszczeniu w 1914 roku, „Rocznik Kaliski” , t. X, 1977, s. 121
177; The reconstruction o f Kalisz, Poland, fo llo w in g its destruc
tion in 1914 [w:] „Planning for C onservation", ed. by R. Kain,
London 1981, s. 75-96; Kalisz [w:] Zabytki urbanistyki i a rchitek
tury w Polsce, Odbudowa i konserw acja, t. I , M iasta historyczne,
2. Kazimierz nad W isłą, ulica Senatorska. A. Stan po zniszczeniach I wojny światowej. Wg „Ochrona Zabytków Sztuki” , 1930-1931, cz. II, fot. 259 na s. 268; B. Stan obecny po odbudowie w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej. Fot. J. Lewicki 2000
2. Kazimierz on the Vistula, Senatorska Street. A. State after World W ar I devastation, according to “Ochrona Zabytków Sztuki” 1930-1931, part II, photo 259 on p. 268; B. Present-day state after reconstruction carried out during the inter-w ar period and after W orld W ar II. Photo: J. Lewicki 2000
Dyskusja nad kierunkami odbudow y Kalisza rozpo częła ewolucję poglądów konserwatorskich na kierun ki odbudowy zabytkowej zabudowy miejskiej. Później wielokrotnie podejmowano problem odbudowy innych zniszczonych przez wojnę centrów zabytkowych miast (m.in. na południowych terenach daw nego Królest wa Polskiego i dawnej Galicji). Najbardziej znanym przykładem odbudow y centrum miasta wraz z jego kamienicami jest Kazim ierz nad Wisłą, w którym szereg projektów konserwatorskich wykonał m.in. Karol Siciński (był także autorem projektów o dbu dowy i konserwacji kamienic w innych m iastach)’3.
■ O chrona i konserw acja daw nych kam ienic jako
działania na rzecz uporządkowania i podniesienia zn aczen ia z a n ied b an y ch dzielnic starom iejskich. Starano się to osiągnąć przez podejmowanie prac rem ontowych i konserwatorskich przy poszczegól nych budowlach. Propagowano również osiedlanie się na terenie dzielnic staromiejskich i w dawnych kamienicach przedstawicieli elit społecznych i artys tycznych, co w pływałyby na podniesienie rangi za niedbanych starówek i poszczególnych kamienic34.
■ R estauracje p ojedynczych k am ien ic. Prace obej
mowały naprawę i konserwację elewacji budowli, a niekiedy konserwację pojedynczych detali (kamie- niarka, stropy). Niekiedy konserwowano pojedyncze wnętrza usuwając ich wtórne podziały i uczytelniając zabytkowy wystrój wnętrz. Najciekawszym przy kładem była kom pleksow a konserwacja Kamienicy Królewskiej we Lwow ie, która objęła także odtw o rzenie jej arkadowego dziedzińca35 oraz konserwacja kilku innych kamienic na lw owskim R ynku36.
■ W spółczesne aranżacje daw nych kam ienic. Były
to przebudowy w duchu historycznym (dowolnie kom ponowano elementy neorenesansowe, neobarokowe, neoklasycystyczne i współczesne). Z wielu podob nych polskich prac należy wspomnieć o przebudowę jednej z czynszowych kamienic przy Placu Katedral nym w Wilnie na rezydencję arcybiskupa wileńskie go (lata 1932-35, arch. Stefan Narębski), której nada no historyzujący wystrój37. Niekiedy kamienice i ich elewacje otrzymywały współczesny, m odernistycz ny lub nawiązujący do formy historycznej wystrój
ЗА. Lwów, kamienica Królewska (Rynek 6), dziedziniec. Stan przed pracami konserwatorskim i. Wg „Ochrona Zabytków Sztuki” , 1930
1931, cz. I, fot. 94 n a s . 120
ЗА. Lvov, the Królewska (Royal) town house (6 Market Square), courtyard. State prior to conservation, according to “O chrona Zabytków Sztuki” 1930-1931, part I, photo 94 on p. 120
- np. przebudow a fasad kamienic przy zachodniej pierzei rynku lw o w s k ie g o 38, których elew acje o z d o biono współczesną dekoracją.
Najszerszą realizacją z w ykorzystaniem sztuki współczesnej było wykonanie polichromii na fasadach kamienic w Rynku Starego Miasta w W arszaw ie"’. Prace przeprowadzono w 1928 г., a pretekstem by ło upiększanie miasta z okazji dziesięciolecia odzys kania niepodległości. Polichromie wykonało 16 tw ór ców należących głównie do ugrupow ania „R y tm "411.
33. Por. G. Jonkajtys-Luba, hasło: Siciński Karol (w:] „Polski Słow nik Biograficzny” , t. XXXVI, 1995, s. 464-466.
34. Często dotyczyło to centrów starówek i ulic przyrynkowych. Przykładowo przy rynku staromiejskim w W arszawie w kamienicy nr 24 osiedlił się architekt R. Św ierczyński, co było pretekstem do wykonania w 1919 r. remontu tej kamienicy (prace pod kier. J. Dziekońskiego, Z. Kalinowskiego i E. Okunia) - Monika Kuhn- ke, R u d o lf Św ierczyński (1883-1943). Życie i twórczość. Praca do ktorska pod kier. prof. dr hab. arch. Jadwigi Roguskiej, Warszawa 2000, mps w zbiorach Biblioteki Wydziału Architektury Politech niki W arszawskiej, s. 43.
35. J. Piotrowski, Budowa krużganków w Kam ienicy Królewskiej
we L w ow ie, „Ochrona Zabytków Sztuki” , 1930-31, cz. I, s. 115
129. Por. też K am ienica Królewska w now ej szacie, „Dziennik Pol ski” , R .3 , 1937, nr 159, s . 5.
36. Por. przypis 38.
37. J. Poklewski. Polskie życie artystyczne w międzywojennym Wil
n ie, Toruń 1994, s. 180, il. 76-78 na s. 177-179.
38. M. Orłowicz, Ilustrow any przew odnik po L w ow ie, Lwów 1925, wyd. 2 rozszerzone, s. 71-76; Nowa fa sa d a dom u w rynku Iwow-
skim , „Architekt” , X IX , 1924, z. l ,s .4 , 9 ( d o m nr 31, arch. В. W ik
tor). Szereg informacji o przebudow ie lw ow skich kam ienic za mieszczały różne codzienne pisma lw o w sk ie -p o r. A. Biedrzycka,
Bibliografia pom ników kultury dawnych kresów południow o- wschodnich R zeczpospolitej. Kraków 2000, s. 149-176.
39. B. Wierzbicka, Polichromia Rynku Starego Miasta w 1928 roku [ w : I H istoryczne p la ce W arszaw y. U rbanistyka. A rch itektu ra .
Problem s konserwatorskie, red. B. Wierzbicka, Warszawa 1995,
s. 57-65.'
40. Por. Katalog wystawy Stowarzyszenia Artystów Polskich „Rytm” 1922-1932, oprać. K. N ow akow ska-S ito, M uzeum N arodow e w W arszawie, W arszawa 2001.
3 В. Lwów, kamienica Królewska (Rynek 6), dziedziniec. Stan obecny po zbudowaniu krużganków w okresie międzywojennym, proj. Ludomit Gyurkovicb. Fot. J. Lewicki 2000
3 B. Lvov, the Królewska (Royal) town house (6 Market Square), courtyard. Present-day state after the construction o f the arcades during the inter-war period, project: Ludomil Gyurkovich. Photo: J. Lewicki 2000
Malowidłam i pokryto fasady 35 kamienic przyrynko wych (pomijając 2 kamienice, które wcześniej po d dano konserwacji uzupełniając na nich historyczne sgrafittowe dekoracje). Na pierzejach Barssa i Z a krzew skiego zastosowano jaskraw e ostre kolory, po zostałe pierzeje otrzymały bardziej stonowane barwy. M alow idła przedstawiały głównie m otywy ornam en talne i architektoniczne, zdarzały się też dekoracje roślinne i figuralne. Ta współczesna aranżacja fasad uznanych powszechnie za zabytkowe przyczyniła się do zw rócenia uwagi na zaniedbaną wówczas zabu dow ę staromiejską, podniosła w oczach społeczeń stw a wartość fasad kamienic rynkowych i je d n o cześnie stanowiła szeroką prezentację nowoczesnej twórczości plastycznej. W spółczesne dekoracje w y konano także na fasadach kilku kamienicach na rynku lw owskim (stylizowana dekoracyjna ornam en tyka w ykonana w narzucie) i w centrum miasta (np. ulica Boim ów), gdzie nie zaw ahano się w ykonać d e koracji w m odnym po 1925 r. stylu art deco.
■ W zm o cn ien ie k on stru k cji b u d o w li. Były zw ią
zane ze w s p ó łc z e sn y m i a ran żacjam i d aw n y c h
kamienic. Polegały one na wprowadzeniu współczes nych elementów konstrukcyjnych (np. żelbetonowych stropów), tynków, elementów wyposażenia i n o w o czesnych instalacji. Było to konsekwencją zastosowa nia w praktyce uchwał międzynarodowego kongresu (Ateny, 21-30 października 1931), poświęconego na ukowym metodom badania i konserwacji dzieł sztu ki. Aktywny udział w obradach kongresu zorganizo wanego przez Biuro Muzeów (O ffice International des
M usees) M iędzynarodow ego Instytutu Współpracy
Intelektualnej przy Lidze Narodów brali dwaj Polacy: dr Alfred Lauterbach i Jarosław Wojciechowski (na czelnik Wydziału Sztuki w Ministerstwie Wyznań Re ligijnych i Oświecenia Publicznego i wykładowca kon serwacji zabytków na Politechnice W arszawskiej)41.
N owej techniki w zabytkach dotyczyła przede wszystkim uchwała czwarta dopuszczająca przy utrw a
la n iu z a b y tk ó w (...) ro zw a żn e k o rzy sta n ie z w s z e l kich środków n o w oczesnej techniki, a w szczeg ó ln o ś ci z żela zo -b eto n u . Zabudow y dawnych miast i m.in.
zabytkowych kamienic dotyczyły także inne uchwały - szósta, która zwracała uwagę na k o n ie c zn o ść
41. M. Lalew icz, Sprawozdanie z Międzynarodowej Konferencji posiedzeniu Polskiej K om isji M iędzynarodow ej W spółpracy zwołanej w roku 1931 w Atenach w sprawie Ochrony i Konserwacji Intelektualnej w W arszawie, W arszawa 1932, s. 5.
4. Warszawa. Rynek Starego M iasta, stan po wykonaniu malowideł fasad w 1928 roku. Strona Dekerta. Repr. wg B. W ierzbicka, op. cit. 4. W arsaw. Old Town Market Square, state after the completion o f façade murals in 1928. The Dekert side o f the Market Square
lic ze n ia się p r z y z a b u d o w ie m ia s t z c h a ra k te re m i obliczem m ia sta ja k o całości, w szczeg ó ln o ści
w tych dzieln ica ch , któ re za w iera ją za b ytki p r z e d
sta w ia ją ce p rze d m io t szc ze g ó ln e j o p ieki oraz uch
wała druga zalecająca u sza n o w a ć h isto ryczn e i a r
tystyczne o blicze, któ re p r ze szło ść za b ytko w i nadała i nie n a r z u c a ć m u sty lu je d n e j r ę k i42. Pow yższe
uchw ały dość szybko u p o w sz e c h n io n e w Polsce w płynęły na p ro w ad zo n e prace k onserw atorskie m.in. w da w n ych d o m a c h , czyli zabytkowych ka mienicach. W ypracow ane wówczas podstawy d o k trynalne obowiązywały w okresie międzywojennym . Z nowoczesnych konstrukcji, które w ykonano wtedy w zabytkowych kamienicach należy przykładowo w y m ien ić b u dynki przy R ynku S tarego M iasta w W arszawie, zajęte później przez M uzeum His toryczne. W zm ocniono konstrukcje budowli, w yko nując nowe że la zo -b e to n o w e stropy i montując no woczesne instalacje we wnętrzach.
■ Porządkow anie zaniedbanych zabytkow ych sta rów ek m iast w latach 30. Prace dotyczyły zabudowy
w rejonie rynków, ważniejszych placów i głównych ulic. Zabiegi konserw atorskie były często związane z opracowaniem tzw. planów regulacyjnych, które po urzędowym zatwierdzeniu stanowiły podstawę do uporządkowania poszczególnych ośrodków m iejs kich. Do najbardziej znanych tego typu działań
należą podjęte u schyłku lat 30. prace na terenie Starego Miasta w W arszaw ie, prow adzące m.in. do odsłonięcia m urów obronnych. Prowadził je Jan Z a chw atow icz43. Sporządził on projekt sanacji kilku bloków staromiejskich, np. Szeroki Dunaj i Wąski Dunaj44. Prace obejm ow ały uporządkow anie z a b u d o wy staromiejskiej wraz z rem ontem poszczególnych kamienic. Najważniejszym postulatem była je d n a k sanacja zabudow y wewnątrz blokowej, którą w ó w czas uważano za bezwartościową. Likwidacji miały ulec oficyny kamienic oraz murki oddzielające po szczególne działki. W miejsce usuniętej zabudow y miała powstać jednolicie z ak o m p o n o w an a przestrzeń w ypełniona zielenią. Projekty te pozostały na papie rze. Zdołano je dynie zrealizować sanację zabudow y działek kilku kamienic przylegających do m urów obronnych Starego Miasta. Projekt ten ma szczególne znaczenie, gdyż zapoczątkował nowy sposób m yśle nia o zabudowie m ieszczańskiej, który został p o w tó rzony w szerokim zakresie podczas powojennej o dbu dowy ośrodków miejskich, w jakich o g ro m n y udział miał także Jan Z achw atow icz45.
Omawiane kierunki działań konserwatorskich mia ły nie tylko znaczenie pionierskie, ale zap o c z ątk o w a ły odm ienne sposoby postępow ania z zabytkow ym i kamienicami. M etody te na szeroką skale powtórnie zastosowano po II wojnie światowej.
42. Ibidem, s. 10-12.
43. J. Roguska, O dsłonięcie i konserwacja murów obronnych
W arszawy według Jana Zachwatowicza i następców , „Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki” , t. XXXVIII, 1993, z. 3-4, s. 279-283. 44. J. Zachwatowicz, Szkic do projektu sanacji bloku staro
miejskiego przy ul. D unaj Szeroki i Wc/ski D unaj, 1937. Projekt w
zbiorach Muzeum Architektury we W rocław iu, sygn. III b - 472.
Reprodukowany w pracy J. Roguskiej, op. cit., il. 15 na s. 285. 45. К. Pawłowski, Zasady ochrony, odbudow y i rew aloryzacji his
torycznych zespołów urbanistycznych [w:) Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserw acja, t. 1, M iasta h is toryczne, red. W. Kalinowski. W arszawa 1986, s. 48-72. Por. też
B. Rymaszewski, O przetrw anie daw nych m iast. W arszaw a 1984, passim.
Obok prac prowadzonych przy udziale i za zgodą urzędującego konserwatora podejmowano wiele samo wolnych rem ontów . Ich program nie był uzgadniany z odpow iednim i władzami konserwatorskim i, a prace prow adzone często na podstawie projektu architek tonicznego pow odow ały bezpowrotne niszczenie za bytkow ych kamienic. Próbow ano przeciw działać tej praktyce przez odpowiednie interwencje władz kon serw atorskich, społecznych towarzystw zajm ujących się zabytkami i upiększaniem miast46. Zwracano bacz ną uw agę, aby nie w ydaw ać pojedynczych, prece densow ych decyzji zezwalających na niewłaściw ą
przebudowę lub zburzenie zabytkowej kamienicy. Słusznie obaw iano się fali kolejnych naśladownictw inspirowanych niewłaściwie prowadzonymi pracami remontowymi, które wcześniej uzyskały stosowne ze zwolenia. Czasem konserwator zmuszony był po sunąć się dalej, proponując „właściwe” sposoby adap tacji zabytkowej budowli, do której w prowadzano nowe funkcje i rozbudowany program użytkowy47. Starano się w ten sposób przekonać nie tylko użyt kowników i właścicieli dawnej kamienicy, ale także architektów, że możliwe jest sporządzenie projektu adaptacji, która nie niszczyłaby zabytkowej budowli.
f---\ \ X X
y
— -\il
_ _
4— r1 J5. Przykładow y pomiar kamienicy na terenie Starego Miasta w W arszawie wykonany pod kierunkiem Oskara Sosnkowskiego w Zakładzie Architektury Polskiej Politechniki W arszawskiej. Rynek Starego Miasta 12, wyk. W ładysław Araszkiewicz i Kazimierz Zalewski, rzut i elew acja, zbiory ZAP P. W., sygn. I4993/V i 14994/V
5. Exemplary m easurement of a town house in Old Town in W arsaw conducted under the supervision of Oskar Sosnkowski in the Department o f Polish Architecture at Warsaw Polytechnic. 12 Old Town Market Square, 1932, prep, by W ładysław Araszkiewicz and Kazimierz Zalewski, ground plan and elevation, coll. of Department o f Polish Architecture at Warsaw Polytechnic 14993/V and 14994/V
46. Z szeregu artykułów można przykładowo wymienić wcześ niejsze prace: J. W., Zeszpecenie pięknej fa sa d y .„Architekt", XIV, 1913, z. 8, s. 116-117; F. Klein, O dom u weneckim , „Architekt", X IV , 1913, z. 9-10, s. 133-134 i tabl. 27.
47. H. Jasieński, Parę przygodnych uwag o restaurowaniu i adapto
w aniu starych kam ienic, „Architekt", XXII, 1929, z. 2-3, s. 70-75;
Przy ulicy Wiślnej, „Architekt” , XXII, 1929, z. 4, s. 35. L. W oj
tyczko i S. Żeleński, Przebudowa domu „Pod Ja szczuram i" , „Architekt", XXIV, 1931, z. 1, s. 14-17; B. Treter, Przebudowa
portali sklepowych w parterze domu przy ul. Sław kow skiej nr 4,
6. Lwów, Rynek, kamienica nr 31 poddawana konserwacji w 1923 r. (arch. Bronisław Wiktor), kiedy odnowiono jej fasadę uzupełniając o współczesne elementy. Stan współczesny, fot. J. Lewicki 2000 6. Lvov, 31 Market Square, conserved in 1923 (architect Bronisław Wiktor) when the façade was renewed and supplemented with con temporary elements. Present-day state. Photo: J. Lewicki 2000
Wykaz prac prowadzonych
w kamienicach w II Rzeczpospolitej
Ówczesne w ydaw nictw a konserw atorskie, d ru k o w a ne sp raw ozdania konserw atorskie o raz nieliczne opracowania z historii architektury um ożliw iają p o z nanie prac w ykonanych przede w szystkim w latach 20. Mniej znany jest bilans zabiegów ko n serw ato rs kich p o d e jm o w a n y c h przy k a m ie n ic a c h m i e s z czańskich w latach 30. i tuż przed w ybuchem II w o j ny światowej.N iektóre z a k o n s e rw o w a n e k a m ie n ic e m ie s z
48. J. W ojciechowski, Co zrobiono w Polsce w zakresie odbudow y,
restauracji i konserwacji zabytków sztuki w latach 1919-1929,
„Ochrona Zabytków Sztuki", 1930-31, cz. II, s. 243-319.
49. Ibidem - por. wykaz zniszczeń wojennych opracowany wg poszczególnych województw - s. 251-274.
50. Ibidem - por. wykaz zabytków nie zniszczonych przez wojnę.
czańskie opisano w 1931 r. w ramach podsum ow ania prow adzonych do 1929 r. prac konserwatorskich na terenie II Rzeczpospolitej48. Kamienice określane j a ko d a w n e d o m y w ym ieniono w dwóch grupach. Najpierw zestawiono budynki zniszczone podczas działań wojennych. D a w n e d o m y w ym ieniano z re guły w ramach sp a lo n e j lub zn iszc zo n e j za b u d o w y
za b ytko w eg o m ia sta . W yjątkow o podaw ano nazwy
pojedynczych budowli, a z reguły były to m o n u m en talne m urow ane kamienice z bogatym wystrojem fa sad i wnętrz, pochodzące z okresu gotyku, renesansu lub baroku49. Później szereg kamienic wymieniono w ramach prezentacji zabiegów restauracyjnych i kon serwatorskich podejm ow anych przy budowlach nie zniszczonych podczas I wojny światowej"’. Mówiono tam o pracach k o n s e rw a to rsk ic h przy fa s a d a c h
sta rych d o m ó w lub p rzy ich szczeg ó ła ch , ja k p o r tale, rzeźby, sztu ka terie itp. Z kamienic krakowskich
w ym ieniono budowle znajdujące się przy Rynku i na obszarze śródmieścia - przy ul. Św. Jana, Szcze p ań sk iej, S zew sk iej, S ła w k o w sk ie j i K a n o n iczej51. Z kamienic lwowskich w ym ieniono restaurowaną kamienicę Królewską w R ynku, a także inne kam ie nice rynkowe - nr 24 (partie gotyckie i renesansowe) i numery 2, 3 , 4 , 6, 10, 12, 1 8 ,2 1 , 34, 38 oraz szereg dom ów przy ulicy Krakowskiej, Piekarskiej, Halic kiej, O rmiańskiej, Jagiellońskiej i w innych miejs cach52. W spom niano także o konserwacji fasad d o
m ó w za b ytko w ych na terenie Starego i Nowego
Miasta w W arszaw ie, przy ulicach M iodowej, Se natorskiej, Długiej, Bielańskiej, Lesznie, przy Kra kow skim Przedmieściu. Polegały one na u suw aniu
szp etn ych n a lecia ło ści, g łó w n ie w szelkiego rodzaju szyld ó w , reklam itp. z fasad53. Wiele zabiegów kon
serw atorskich przy k am ienicach przeprow adzono w Wilnie. O bejm ow ały one remont niemal wszyst kich kamienic w śródmieściu, gdzie przemalowano je
w ła ściw ym ko lo rem i w yd o b yto cen n e fra g m e n ty d e k o r a c y jn e ja k o b r a m ie n ia p o r ta li, o kien itp.
Dokładnie odnow iono m.in. tzw. dom y kapitulne (np. przy ul. Zam kow ej nr 4), szereg pałaców miejs kich, dom y przy ul. O strobram skiej, Z am kow ej, W ielkiej, Uniwersyteckiej, św. Jacka, itd.54
W opracowaniu w spom niano też o następujących kamienicach z mniejszych miast, które wówczas konserwowano:
■ w ojew ództw o krakowskie - kom pleksow a k o n serwacja dom u M arcina Krom era w Bieczu ( X V I - XVII w.), konserwacja i mniejsze roboty restaura cyjne domu w rynku w Kętach, odnowione domy przy katedrze w Tarnowie.
które były restaurowane i konserwowane - s. 277-316. 51. Ibidem, s. 278.
52. Ibidem, s. 278. 53. Ibidem, s. 286. 54. Ibidem, s. 307.
■ województwo lwowskie - kom pleksow a konser wacja „zew nętrzna” kamienicy przemyskiej w R y n ku w Przemyślu,
■ województw o kieleckie - kom pleksow a konser wacja zewnętrzna i remont podcienia dom u w Rynku (prawdopodobnie dotyczyło to kamienicy przy R yn ku nr 18, powstałej około 1767 roku),
■ województwo łódzkie - kom pleksow e odnowienie Gmachu Starostów Kaliskich z końca XVI w. i prze budowanego w stylu klasycy stycznym,
■ województw o lubelskie - kom pleksow a restauracja domu Pod Świętym Krzysztofem w Kazim ierzu nad Wisłą oraz prace w kamienicach przy Rynku nr 6, 10, 18, przy ulicy Jezuickiej nr 17 i 19, przy Królewskiej 21 w Lublinie oraz w kamienicach przy Rynku i ul. Ormiańskiej w Zam ościu,
■ w ojewództwo nowogródzkie - konserwacja Domu Radziwiłłowskiego w Rynku w N ow ogródku wraz z jego adaptacją na biura starostwa. W ym ieniono także k o m p le k so w e u p o rz ą d k o w a n ie zab u d o w y miast: Nowogródka, Lidy, Słonimia i Stołpiec, Dereczyna, Kiecka i Mira. O drem ontow ano wówczas elewacje kamienic znajdujących się przy rynkach i przy w aż niejszych placach tych m iast wraz z dobraniem w łaś ciwej kolorystyki fasad zabytkow ych d om ów , ■ w ojewództwo toruńskie - konserwacja tzw. pałacu biskupiego przy ul. Żeglarskiej, która polegała na restauracji fasady z przyw róceniem dwóch okien i uzupełnieniem dekoracji sztukaterii.
W ym ienione prace dotyczą tylko tych kamienic, które już wówczas uznano za zabytkowe i wpisano do rejestru zabytków. Ich konserwacja była prow a dzona pod nadzorem konserwatora i przy udziale środków państwowych. Przyjęcie takiego kryterium znacznie zawęża przedstawiony tutaj wykaz, bowiem rzeczywista liczba prowadzonych do tego czasu prac k o n s e rw a to rs k ic h , ja k ie p o d jęto w zan ie d b a n y ch wówczas centrach historycznych miast i znajdują cych się tam zabytkowych kamienicach była dużo szersza. P ro w a d z o n o je w ram ach p o rz ą d k o w a n ia miast po przygotowaniu i uchwaleniu planów regula cyjnych poszczególnych ośrodków miejskich.
Pełniejszy bilans zabiegów konserw atorskich podejm owanych w pozostałych miastach pozwalają poznać inne wydaw nictw a, m.in. zbiorcze zestawie nie prac z terenów II Rzeczpospolitej opublikowane za lata 1929 i 193055. Pozostałe opracowania dotyczą najczęściej pojedynczych miast. Najdokładniejsze wykazy opracowano dla dużych miast o powszechnie wówczas uznanej wartości zabytkowej. Prace kon serwatorskie przy kamienicach krakowskich przed
stawiane były w sprawozdaniach zamieszczanych na łamach regionalnych wydawnictw, m.in. w „Roczniku K rak o w sk im ”, gdzie cyklicznie prezentowano zakres konserwacji kamienic podejmowanych w poszczegól nych latach56. W analogicznych wydawnictwach re gionalnych opisyw ano zabiegi konserwatorskie pro wadzone na terenie innych miast, np. na terenie w ojew ództw a tarnopolskiego (m.in. w Brodach, Pod- kam ieniu, Kozowie, B uczaczu, Jazłow cu, Jagiel- nicy, M ikulińcach, Tarnopolu, Budzanowie, Jano wie, T rem bow li, Załoźcach Starych, Złoczowie)57
7. Lwów, kamienica, ul. Boimów, fasada po odnowieniu uzupełnio na o w spółczesne elementy (dekoracja w stylu art deco, po 1925 r.), stan w spółczesny - dolny fragment fasady. Fot. J. Lewicki 2001 7. Lvov, town house in Boimów Street, façade after restoration, supplemented with contemporary elements (Art Deco decoration, after 1925), present-day state - lower fragment o f the façade. Photo: J. Lewicki 2001
55. Kronika konserwatorska za r. 1929 i 1930, „Ochrona Zabytków Sztuki” , 1930-1931.cz. II, s. 323-354.
56. T. Szydłowski, Kronika konserw atorska z lat 1925 do 1928, „Rocznik Krakowski” , t. XXII, 1929, s. 138-140, 142-143; J. Re nier, Kronika konserw atorska X 1937-X 1938: ibidem , t. XXX, 1938, s. 259-261.
57. J. Piotrow ski, Ochrona zabytków sztuki Woj. Tarnopolskiego [w:| W ojewództwo Tarnopolskie, Tarnopol 1931, s. 4 24.439- 452. Przy opisie szeregu miejscowości wymieniono zniszczone i odbu dowane „stare stylowe dom y", z których niektóre były kamienica mi, a pozostałe prezentowały praw dopodobnie typ domu m ało miasteczkowego.
8. Toruń, Stare M iasto, kamienica przy ul. Królowej Jadwigi 3. A. Stan przed pracami restauracyjnymi; B. Stan po restauracji. W idoczne uczytelnienie barokowego opracowania fasady i gotyckich detali. Fot. wg J. Chyczewski, op. cit.
Fig. 8. Toruń, Old Town, town house in 3 Królowej Jadwigi Street. A. State prior to restoration; B. State after restoration. Visible emphasis on the Baroque façade and Gothic details. Photo: J. Chyczewski, op. cit.
i na terenie w ojew ództw a p omorskiego (m.in. w B ro dnicy, Grudziądzu, Starogardzie, Toruniu, W ło cław ku)58. Wydawnictw a przewodnikowe opisujące zabyt ki także rejestrowały podejm ow ane prace nad u p o
rządkow aniem daw nej zabudow y m iast. Cenne infor
macje znajdują się wwielu przew odnikach o p ra c o w anych przez M ie c z y sła w a O rło w icza, który infor macje kon su lto w ał z w ydziałam i nadzoru b u d o w la n ego, inwestycji m iejskich i z władzami k onserw a torskimi odpowiednich miast. Dlatego też wiele p rze wodników przedstawiających np. miasta na w sch o d nich terenach, ma dziś znaczenie źródłowe, bowiem często wspom inają o zabiegach konserwatorskich
przy poszczególnych zabytkach w miastach i podają nazwiska nadzorujących je architektów54. C zęsto re produkow ano także zabudowę mniejszych m iejsco wości, która później uległa całkowitem u zniszczeniu. Dużo trudniejsze jest poznanie zakresu prow a dzonych wówczas prac przy kam ienicach miesz czańskich na podstawie materiałów archiwalnych. Poszczególne archiwa daw nych okręgów k o n serw a torskich zachowały się w różnym stopniu. Część tzw.
S p ra w o zd a ń kw a rta ln ych i ro czn ych z p oszczegól
nych okręgów konserwatorskich, w których precy zyjnie wym ieniono rem ontow ane i k onserw ow ane zabytki nie zachowała się lub uległa rozproszeń i uh0.
58. J. Chyczewski. Prace konserw atorskie na terenie W ojewódz
twa Pom orskiego w okresie od połow y 1937 do końca 1938 r.,
„Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” , t. XIV, 1948. z. 1 -4 ,s. 122, 130,135, 141-149.
59. Z licznych tego typu wydawnictw można przykładowo wy mienić; M. Orłowicz, Ilustrowany przew odnik po L w ow ie, Lwów 1925, wyd. 2 rozszerzone; idem Ilustrowany przew odnik po Wo
łyniu. Łuck 1929, ibidem ilustracje prezentujące zabudowę m niej
szych miast. Por. inne przewodniki tego autora oraz inne analo
giczne wydawnictwa.
60. Pozostałości w zbiorach Archiwum Akt Nowych w Warszawie i w Zbiorach Specjalnych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w W arszawie oraz przede wszystkim w Archiwach Państwowych i innych zbiorach archiwalnych i bibliotecznych (np. w Bibliotece Narodowej Ukraińskiej Akademii Nauk im. W. Stefanyka we Lwo wie), w których przechowuje się materiały archiwalne z dawnych okręgów konserwatorskich.
Także centralne archiwum konserwatorskie d a w n e go M inisterstw a W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zachow ało się w stanie szczątkow ym 61. Cennym źródłem mogą być materiały archiwalne daw nego T o w arzy stw a Opieki nad Zabytkami Przeszło ści62, jednak gruntowne prace badawcze są ograniczone trudnościami w szerszym dostępie do tych zbiorów.
Zakres prowadzonych prac
Podejmowane wówczas prace konserwatorskie doty czyły tylko niektórych elementów domu przedniego - elewacji i daw nych detali architektonicznych we wnętrzach. Nie zajm ow ano się układem przestrzen nym kamienicy. Niekiedy usuwano „szpecące nalecia łości” , za jak ie uznaw ano chaotyczne i bezplanowe podziały X IX i X X -w ieczne w niektórych wnętrzach. W obec nie rozpoznania cech charakterystycznych
układu przestrzennego kamienicy i nie docenienia jego znaczenia, niemożliwa była też jego konserw a cja i skuteczna ochrona. Nie zwracano także uwagi na pozostałą część działki, której zabudow a nie była przedmiotem zainteresowania i troski konserw ator skiej. Dopiero w latach 30. podjęto działania w kie runku uporządkowania zabudowy dawnych miast, w ramach których projektowano usunięcie zabudowy wewnątrz blokowej i rozebranie dom ów tylnych wraz z oficynam i kam ienic na terenie poszczególnych działek. W sporządzanych wówczas projektach (m.in. w y m i e n i o n e ju ż p r o je k ty J a n a Z a c h w a t o w i c z a uporządkowania wybranych bloków Starego Miasta w W arsz a w ie z 1937 r.)6- p o stu lo w an o połączenie przestrzeni w ew n ątrz p o szczeg ó ln y ch b lo k ó w , u s u nięcie zab u d o w y i obsadzenie tych terenów z ie lenią, dzięki czem u tw orzyłyby się now e obszary rekreacyjne.
SZKIC Dû PROJEKTU S A K A cj) frLOKü STAROM lCiSlcifcçÔ PR2V Ul. t>UNAJ JZtR O K I i
j m
-j£tf
i jt"---*'- «L . j * • » — i/
# * ’ . ‘ • ’ • JM - . , - -V9. Jan Zachw atow icz, szkic projektu sanacji bloku Starego Miasta przy ul. Szeroki Dunaj i Wąski Dunaj w W arszawie. 1937, zbiory Muzeum Architektury we W rocław iu, sygn. III b - 472. Repr. wg J. Roguska, op. cit., ryc. 15 na s. 285
9. Jan Zachw atow icz, sketch o f a project for reviving an Old Town bloc in Szeroki Dunaj and Wąski Dunaj streets in W arsaw, 1937, collections of the Museum o f Architecture in W roclaw, call no. Ill b - 472
61. W zbiorach Archiwum Akt Nowych w Warszawie i w Zbiorach Specjalnych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w W arsza wie.
62. Archiwum w zbiorach Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w W arszawie, zbiory częściowo rozproszone.
P A R T E R K A M I E N I C Y P R Z Y U L I C Y S Ł A W K O W S K I E J L. 9 . S K A L A 1 : 2 5 0 . a. U kład p i e r w o t n y , z a m ą c o n y t y l ko w y d z i e le n i e m z sieni w r. 1 8 5 7 w ą s k ie g o lo ka lu s k l e p o w e g o , co zm usił o do o b r ó c e n i a p i e r w sz e g o c ią g u sch o d ó w , p i e r w o t n i e z w r ó con ego na w p rost, o 90°. w sposób w s taryc h dom ach często spotykany.
b. Sta n ob ec n y po w y b u r z e n iu m u m p o m ię d z y sienią a s klep em wr az z o b o m a s k l e p ie n i a m i i w y - p ru ciu na ok na w y s t a w o w e c a łe g o m u r u f r o n t o w e g o w p a r t e rze. przez co p i e r w o t n y uk ła d i c h a r a k t e r d om u został zatarty.
o. S z k i c w y k a z u j ą c y , że ten sam e f e k t u ż y t k o w y m o żn ab y by ło os i ą g n ą ć bez w y b u r z a n i a sklep ień ub ik a c y i f r o n t o w y c h i doszc zę tne go a b e z p o w r o t n e g o z a c i e r a n i a p i e r w o t n e g o t y p o w e g o i c h a r a k t e r y s ty c z n e g o u k ła d u rzutu p r zy ziem ia.
10. Kraków, kamienica przy ulicy Sławkowskiej 9. A. Plan parteru przed remontem kamienicy; B. Stan po przeprowadzeniu dyskusyjnej adaptacji niektórych pomieszczeń na lokale sklepowe; C. Proponowany projekt właściwej adaptacji parteru na sklepy. Wg Henryk Jasieński,
Parę przygodnych uwag o restaurowaniu i adaptow aniu starych kam ienic, „Architekt , XXII, 1929, z. 2-3, s. 72
10. Cracow, town house in 9 Sławkowska Street. A. Ground plan of the ground floor before the repair ot the house, B. State alter the contro versial adaptation of some of the interiors for the purpose o f shops; C. Proposed project o f a suitable adaptation ot the ground floor tor the purpose of shops. According to Henryk Jasieński, Parę przygodnych uwag o restaurowaniu i adaptow aniu starych kamienic (Several remarks on the restoration and adaptation of old town houses), "A rchitekt” , XXII, 1929, fasc. 2-3, p. 72
11. Kraków, róg placu Szczepańskiego i ul. Reformackiej. Przykład międzywojennej współczesnej realizacji w otoczeniu zabytkowym (budynek Komunalnej Kasy Oszczędności, arch. Fryderyk Tadanier i Stefan Strojek, realizacja 1936).'Budynek dominujący nad otoczeniem spowodował protesty konserwatorów. Stan współczesny. Fot. J. Lewicki 2000
1 I . С racow, coi ner of Szczepański Square and Reformacka Street. Example of an inter-war realisation within a historical context (office build ing of the Communal Savings Bank, architects Fryderyk Tadanier and Stefan Strojek, realisation in 1936). The construction of an excessive ly soaring town house dominating over the surroundings produced the protest of conservators. Present-day state. Photo: J. Lewicki 2000
W ykonywane wówczas prace przy „fa sa d a c h sta
rych d o m ó w lub p rzy ich szczeg ó ła ch , ja k p o rta le, rzeźby, sztu k a terie itp ." Elewacje były z reguły prze-
m alow yw ane „właściwym kolorem ”. Podczas upo rządkow ania elewacji „ w ydobyw ano cen n e fr a g m e n
ty d e ko ra cyjn e j a k o b ra m ien ia p o rta li, okien itp .”
Analogiczne prace restauracyjne w ykonyw ano w za bytkowych wnętrzach „dawnych d om ów ” wydobyw a jąc uznane za cenne detale architektoniczne - średnio wieczne żebra sklepienne, dekoracje nowożytnych sklepień, rzeźbione portale, zabytkowe stropy czy też w yjątkow o wówczas odkryw ane m alowidła ścienne.
Zakres i sposób prowadzenia prac można poznać na przykładzie publikowanego precyzyjnego opisu konserwacji kilku kamienic toruńskich, którą w y k o nano u schyłku lat 30.M Objęła ona odnowienie fasad budow li, usunięcie zbyt agresywnych reklam i szyl dów. Niekiedy decydow ano się na usunięcie tynków, co pozwalało poznać wcześniejszą formę budowli. W przypadku odkrycia reliktów (np. gotyckich detali
- obramień okiennych) starano się je wyeksponować. Ta ekspozycja detali budynku, które pochodziły z wcześniejszych epok i nie zawsze były zharm oni zowane kompozycyjnie z ów czesną form ą kamienic, wynikała z chęci w ydobycia elementów najstarszych i udowodnienia wyższej wartości zabytku ze względu na jeg o czas powstania i rangę zastosowanych stylów historycznych (np. gotyku). Podobną praktykę utrzy m ującą się przez okres międzyw ojenny, stosowano już przed I wojną św iatow ą w Warszawie przy kamienicach staromiejskich odnawianych pod kie runkiem Tow arzystw a Opieki nad Zabytkami Prze szłości. Należy także zwrócić uwagę, że w Toruniu, jak i w innych polskich miastach unikano rekon
strukcji kamienic i ich fragm entów , jeżeli nie było
„ ścisłych d a n y c h ” o wyglądzie nie istniejących ele
mentów budowli (np. nie zachowanych szczytów i ich dekoracji lub też fragmentów wystroju elewacji).
12. Kraków, Rynek Główny, róg Rynku i ul. Św. Jana. Przykład międzywojennej współczesnej realizacji w otoczeniu zabytkowym (budynek Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Feniks” , arch. Adolf Szyszko-Bohusz, realizacja 1928-1932). Budowa dominującej nad otoczeniem bu dowli spowodowała protesty środowiska konserwatorskiego, które zakończyła dopiero osobista interwencja Prezydenta Ignacego M ościc kiego. Stan współczesny po rozebraniu attyki w 1941 r., fot. J. Lewicki 2000.
12. Cracow, Main Market Square, corner of Market Square and Świętego Jana Street. Example of an inter-war realisation within a historical context (building of the “Feniks” insurance society, architect Adolf Szyszko-Bohusz, realisation 1928-1932). The construction o f a building dominating over the surroundings produced the protest o f conservators, ended by the personal intervention of President Ignacy Mościcki. Present-day state after the pulling down of the attic in 1941. Photo: J. Lewicki 2000
Nowa architektura w sąsiedztwie
zabytkowych kamienic
Pozostaje do rozważenia jeszcze jeden problem - no woczesnej architektury wznoszonej w sąsiedztwie za bytkowej zabudowy miejskiej. Literatura ugruntowała przekonanie, że środowisko konserwatorskie w teorii i praktyce odnosiło się do nowoczesnej architektury wznoszonej na terenie starówek miast i w sąsiedztwie kamienic i innych zabytków nieufnie, a nawet wrogo. Bliższa analiza pozwala jednak zauważyć współpracę konserwatorów i architektów — projektantów oraz pro w a d z o n ą przez nich dyskusję o wzajem nych re lacjach między zabytkami, a now oczesną architektu rą i współczesnymi realizacjami architektonicznymi.
pojawiającymi się w sąsiedztwie budowli i k am ie nic zabytkow ych65. W ym ienione poniżej wypowiedzi nie dotyczyły bezpośrednio zabytkowych kamienic. Podejm ow ały one głównie problem ochrony zabytko wych układów urbanistycznych daw nych miast i ch a rakteru zabytkowej zabudowy, a więc pośrednio wpły wały także na relacje pom iędzy now oczesną architek turą a dawnym i kamienicami.
O pro blem ie w spółistnienia no w y ch budowli i dawnych pisał już u progu lat 20. Stanisław Tom- kowicz: nie n a leży do części n o w ej d o stra ja ć części
d a w n ych , ale ra czej p rze c iw n ie sta ra ć się do części d a w n ych d o sto so w a ć n o w e. N ie tyle idzie tu o z g o d n o ść stylo w ą , ile o p e w n ą w yższą h a rm o n ię p r o p o r cji i o g ó ln eg o w ra żen ia . Ta w yzsza, a lb o ra czej
65. Szczegółowe rozważania na ten temat - Jakub Lew icki, Nowa
architektura w otoczeniu zabytkow ym w świetle p olskiej teorii i praktyki ochrony zabytków okresu międzywojennego. Materiały
z Seminarium „Modernizm polski” , Wydział A rchitektury Po litechniki Warszawskiej 29 IX -30 IX 2000. „K wartalnik A rchitek tury i Urbanistyki” , t. XLV, 2000, z. 2, s. 141-148.
