ELŻBIETA JOLANTA B IELIŃ SK A , H EN R Y K D O M ŻA Ł
ZASTOSOWANIE TESTÓW ENZYMATYCZNYCH
DO OCENY ANTROPOGENICZNYCH
PRZEKSZTAŁCEŃ GLEB LEŚNYCH N A TERENIE
NADLEŚNICTWA PUŁAWY
APPLICATION OF ENZYMATIC TESTS IN EVALUATING
ANTHROPOGENIC CHANGES IN FOREST SOIL
IN PUŁAWY FOREST DISTRICT
Instytut G leboznaw stw a i K ształtow ania Środow iska Przyrodniczego, A kadem ia Rolnicza w Lublinie
A bstract: The long-term research was conducted on the enzymatic activity in the forest soil at
Puławy Forest District in 1998-2002. The aim was to determine changes in forest soil polluted by the nitrogen fertilizer plant ‘Puław y’ Inc. A noticeable increase in enzymatic soil activity was found in the course o f the research. The research will enable to choose the best methods to protect and renaturalize areas exposed to industrial nitrogen pollution.
Słowa kluczow e: gleba leśna, aktywność enzymatyczna, zanieczyszczenia przemysłowe Key words: forest soil, enzymatic activity, industrial pollution
WSTĘP
Zanieczyszczenia emitowane do atmosfery przez Zakłady Azotowe (ZA) „Puław y”, nieprzerw anie od 1967 roku, doprowadziły do klęski ekologicznej na dużych obszarach leśnych. Postępujące od 1990 roku zmniejszenie emisji umożliwiło samoczynne odnawianie się pionierskiej fali lasu w zaburzonym, synantropijnym ekosystemie [Kowalkowski i in. 1999]. Powierzchnia, na której obecnie w ystępują uszkodzenia drzewostanów je st w zasadzie stabilna i mieści się w granicach 8000-9000 ha [Płecha 1999].
L iteratura przedm iotu zaw iera liczne inform acje na tem at w pływ u zanieczyszczeń przem ysłow ych na w łaściw ości fizykochem iczne gleb leśnych [m.in. Franklin 1997; K ow alkow ski i in. 1999]. M ało uwagi pośw ięcono w dotychczasow ych badaniach zagadnieniu enzym atycznej aktyw ności gleb leśnych [O lszow ska 1997; B ielińska,
62 E. J. Bielińska, H. D om żał
Dom żał 1999; Januszek 1999]. Monitoring pedosfery z wykorzystaniem metod opartych na testach enzym atycznych pozw ala na kom pleksow ą ocenę zm ian, jak ie zachodzą w środowisku glebowym pod wpływem czynników antropogenicznych i m a bezpośrednie odniesienie do utrzym ania stabilności ekosystem ów [Gostkowska i in. 1998].
Celem w ieloletnich badań (1998-2002) aktywności enzymatycznej gleb leśnych na terenie N adleśnictw a Puław y była ocena przekształceń środow iska glebow ego w w arunkach znacznie zm niejszonej, aczkolw iek nadal trwającej emisji, pochodzącej z Zakładów A zotow ych „Puław y” S.A.
B adania zaplanow ano jako kontynuację wcześniej w ykonanych prac badaw czych, obejmujących także gleby na terenie Nadleśnictwa Puławy niepoddane bezpośredniem u oddziaływ aniu emisji azotowej [Bielińska, Dom żał 1999]. W poszukiw aniu, a także w celu weryfikacji w skaźników przem ian antropogenicznych w zakresie niniejszej pracy uw zględniono rów nież inne testy enzymatyczne.
MATERIAŁ I METODY
Badania aktyw ności enzymatycznej gleb w zniszczonym przez em isję azotow ą ekosystem ie leśnym N adleśnictwa Puławy prowadzono w latach 1998-2002. N a terenie Nadleśnictwa Puławy, na około 70% powierzchni w ystępują gleby wytworzone z różnej miąższości piasków eolicznych, miejscami słabo gliniastych, zalegających na piaskach fluwioglacjalnych w podłożu z mozaikowo rozmieszczonymi płatami glin zwałowych moreny dennej i czołowej [Płecha 1999]. Badania zlokalizowano na linii migracji skażonego przez em isje powietrza w III strefie zagrożenia lasu, w kierunku wschodnim od Zakładów Azotow ych „Puław y” S.A., w obrębie leśnym Puławy, na glebach bielicowo-rdzaw ych o zawartości frakcji (wartości średnie): 1,0-0,5 mm - 14,1%), 0,5-0,25 m m - 45,8%, 0,25-0,10 mm - 29,7%), 0,10-0,02 mm - 6,1 %, <0,02 m m - 4,3%).
W ytypow ano następujące punkty badawcze:
- odległość od ZA - 0,5 km, siedlisko boru suchego (Bs), pojedyncze sam osiew y brzozy brodawkowatej z pojedynczą czeremchą amerykańską, gleba porośnięta zw artą darnią trzcinnika, klasa bonitacyjna IV;
- odległość od ZA - 0,8 km, siedlisko bom suchego (Bs), pojedyncze naloty brzozy brodawkowatej z pojedynczą czerem chą am erykańską, nieudana upraw a sosnowa w bruzdach, gleba porośnięta zw artą darnią trzcinnika, klasa bonitacyjna IV;
- odległość od ZA - 1,0 km, na południow ym stoku wału w ydm ow ego z upraw ą sosnow ą założoną w 1994 roku i dosadzoną brzozą brodaw ko watą, gleba zaliczona je st do klasy bonitacyjnej IV;
- odległość od ZA - 2 km, siedlisko bom mieszanego świeżego (BMśw.), drzewostany sosnow e z dębem w dm gim piętrze i w podrostach, gleba zaliczona je st do klasy bonitacyjnej II;
W okresie prowadzonych badań próbki glebowe do analiz enzymatycznych pobierano z każdego punktu badaw czego w trzech pow tórzeniach, z w arstw y m ineralnej gleb (z głębokości 5 -2 0 cm), w drugiej lub trzeciej dekadzie września. A nalizy enzym atyczne obejm owały oznaczenia aktywności: dehydrogenaz [Thalmann 1968], fosfatazy kwaśnej
i alkalicznej [Tabatabai, B rem ner 1969] i ureazy [Zantua, B rem ner 1975]. D odatkow o oznaczono w ybrane właściw ości chemiczne gleb: zawartość w ęgla organicznego [ISO 14235] i azotu ogółem [ISO 13878] oraz pH w 1 mol • dm -3 KCl [ISO 10390].
W edług danych pochodzących z N adleśnictw a Puławy, w arunki k lim aty czn e tow arzyszące badaniom kształtow ały się następująco: średnia roczna tem peratura pow ietrza 8,5°C, roczna sum a opadów 650 mm. N ajcieplejszym m iesiącem był lipiec (1 8 -1 9 °C ), a n ajzim n iejszy m styczeń (-3 °C ). D o m in ow ały w iatry zach o d n ie i południow o-zachodnie. Średnie m iesięczne tem peratury pow ietrza i sum y opadów we w rześniu (okres pobierania próbek gleby do badań) w latach 1998-2002 w ynosiły odpow iednio: 1 2 ,5 ,1 4 ,9 ,1 1 ,2 ,1 2 ,1 ,12,9°C, (średnia w ieloletnia 12,9°C) i 60, 37, 65, 125, 41 m m , (śre d n ia w ielo letn ia 42 m m ). W arunki atm o sfery czn e b yły w ięc zróżnicow ane w poszczególnych latach, a zw łaszcza ilość opadów, co jest istotnym czynnikiem m odyfikującym aktywność m ikroflory glebowej.
W celu większej porównywalności wyników uzyskiwanych w poszczególnych latach badań, próbki glebowe do analiz enzymatycznych pobierano w okresie, w którym gleba zn ajd o w ała się w stanie dynam icznej rów now agi, utrzym ującej bieg pro cesó w biochem icznych tego środow iska w granicach um iarkow anego nasilenia.
Ze względu na specyfikę procesów biochemicznych związanych z przem ianą materii organicznej i energii w glebach leśnych, term in jesienny pobierania próbek gleby do analiz enzymatycznych wydaje się terminem optymalnym [Koper, Siwik-Ziomek 2001 ].
WYNIKI
W badanych glebach, niezależnie od typu siedliskow ego lasu oraz odległości od Zakładów A zotow ych, zaznaczyła się tendencja w zrostu zawartości C org i N ogółem z upływ em lat (tab. 1). Średnie ilości tych składników w glebie w 2002 roku były ju ż statystycznie istotnie w iększe niż w latach 1998-1999.
Zaw artość Corg i N ogółem w glebach zw iększała się stopniowo w raz ze w zrostem odległości od Zakładów Azotow ych. Próbki gleby pochodzące z punktu badaw czego odległego o 2 km od ZA zawierały istotnie więcej tych składników niż gleby z punktów położonych bliżej zakładu - em itera (0,5,0,8 i 1 km).
W artości średnie stosunku C:N w badanych glebach m ieściły się w granicach od 13,8 do 19,0 (tab. 1). W yraźne zaw ężanie się wartości stosunku C:N z upływ em lat św iadczy o w zroście tem pa m ineralizacji i humifikacji m aterii organicznej.
W całym okresie badań monitorowane gleby charakteryzowały się odczynem bardzo kw aśnym , z pH w 1 mol-dm"3 KCl od 2,7 do 3,2 (tab. 1). N ajniższe w artości pH < 3,0, zanotow ano w glebach siedlisk boru suchego (w odległościach 0,5 i 0,8 km od Zakładów ). M ogło to m ieć zw iązek zarów no z intensyw nym w ym yw aniem Ca i M g przez kw aśne w ody opadow e, ja k też z pobieraniem tych składników przez zw artą darń rozłogow ych korzeni trzcinnika. Odległość od ZA nie m iała praktycznie w pływ u na w artość pH.
We w szystkich wytypowanych obiektach aktywność enzym atyczna gleby wzrastała system atycznie z upływ em lat badań (tab. 2). Statystycznie istotne wartości tych zm ian notow ano od 2001 roku. W obrębie analizowanych enzym ów najbardziej zm iennym i w
64 E. J. Bielińska, H. D om żał
TABELA 1. Zawartość węgla organicznego i azotu ogółem, stosunek C:N i pH
TABLE 1. Content of carbon, nitrogen, ratio C:N and pH Odległość od ZA Distance from ZA [km] Lata Years PHKC, С N С: N [ g - k g 1] 0,5 1998 2,8 8,12 0,42 19,3 1999 2,7 8,60 0,44 19,5 2000 2,7 8,95 0,46 19,4 2001 2,9 9,62 0,60 16,0 2002 2,8- 10,45 0,78 13,4 Średnia - Mean - 9,15 0,54 16,9 0,8 1998 2,9 8,90 0,45 19,7 1999 2,8 8,70 0,45 19,3 2000 2,8 9,38 0,50 18,7 2001 2,7 9,80 0,62 15,8 2002 2,9 11,72 0,84 13,9 Średnia - Mean - 9,70 0,57 17,0 1,0 1998 3,1 9,26 0,46 20,1 1999 3,0 9,23 0,45 20,5 2000 3,0 10,12 0,58 17,4 2001 3,2 10,94 0,64 17,1 2002 3,1 11,57 0,80 14,4 Średnia - Mean - 10,22 0,58 17,6 2,0 1998 3,1 10,58 0,64 16,5 1999 3,1 11,83 0,70 16,9 2000 3,0 12,06 0,75 16,1 2001 3,2 12,39 0,80 15,5 2002 3,2 12,84 0,94 13,6 Średnia - Mean - 11,94 0,76 15,7 Średnia z lat 1998 9,21 0,49 18,9 Mean for year 1999 9,27 0,51 19,0
2000 10,12 0,57 17,9
2001 10,60 0,66 16,1
2002 11,64 0,84 13,8
Średnia - Mean 10,17 0,61 17,1 N ią ,05-LSD005 dla - for:
Obiekt-site 2,2 0,2 0,8
czasie okazały się aktyw ność fosfatazy kwaśnej i fosfatazy zasadow ej, a najm niejsze wahania wykazywała aktywność ureazy. W 2002 roku średnia aktywność dehydrogenaz, fosfatazy kw aśnej, fosfatazy zasadowej i ureazy była w iększa odpow iednio o: 46, 54, 63 i 27% niż w 1998 roku.
Średnia aktywność oznaczanych enzymów zwiększała się istotnie wraz ze wzrostem odległości od Zakładów A zotow ych (tab. 2). W glebie synantropijnego ekosystem u położonego najbliżej ZA (0,5 km) aktywność enzym ów była około 40% m niejsza niż w glebie z punktu odległego o 2 km od Zakładów (siedlisko BMśw). Generalnie, aktywność enzym atyczna badanych gleb była w yraźnie niższa niż aktyw ność enzym atyczna gleb piaszczystych w naturalnych ekosystem ach leśnych.
DYSKUSJA
Przedstaw ione badania wykazały, że niezależnie od typu siedliskow ego lasu oraz o d le g ło ś c i od Z a k ła d ó w A z o to w y c h , a k ty w n o ś ć a n a liz o w a n y c h e n z y m ó w system atycznie w zrastała z upływ em lat. Stym ulacji tej tow arzyszyło w zbogacanie gleb w Cor i N ogółem, co jak wiadomo sprzyja rozwojowi i aktywności drobnoustrojów glebow ych Świadczy to o narastaniu zdolności sam oregulacyjnej gleb w zniszczonych przez em isję azo tow ą terenach N adleśnictw a Puławy. U zyskane w yniki zn ajd ują o d z w ie rc ie d le n ie w o b se rw o w a n y c h , p o z y ty w n y c h z m ia n a c h k o m p o n e n tó w ekosystem ów leśnych, do których m ożna zaliczyć między innymi odnowienia naturalne drzew ostanów i runa leśnego [Kow alkowski i in. 1999; Płecha 1999]. Pozytyw ne zm iany w ekosystem ie w skazująna m ożliwość regeneracji lasu na om aw ianym terenie.
Z arejestro w an a w niniejszych badaniach aktyw ność enzym aty czna gleb była w yraźnie niższa w porów naniu z aktyw nością enzym atyczną gleb piaszczystych w naturalnych ekosystem ach leśnych [Januszek 1999]. Św iadczy to także o tym , że po 10 latach istotnie zm niejszonej emisji azotow ej, proces biologicznej regeneracji gleb, zm ienionych przez ponad 30 lat trw ającą silną emisję, nie został zakończony. Znajduje to rów nież potw ierdzenie w braku stabilności i zrów now ażenia rozw ijającego się drzew ostanu (sam osiew ów lub sztucznych odnow ień lasu) oraz zam ieraniu znacznej jeg o części [K ow alkow ski i in. 1999].
Stw ierdzona w przedstaw ionych badaniach w ysoka inaktyw acja analizow anych enzym ów w p un kcie p ołożony m najbliżej ZA m oże z czasem d o prow ad zić do poważnego deficytu składników odżywczych, w których obiegu kluczową rolę odgrywają enzymy.
Jedną z przyczyn, generalnie niskiej aktywności enzymatycznej badanych gleb mogło być ich silne zakw aszenie. W edług Frankenbergera i Johansona [1982] osłabienie aktyw ności enzym atycznej gleby w w yniku w zrostu jej zakw aszenia je st efektem niszczenia w iązań hydrofobow ych, jonow ych i w odorow ych w centrum aktyw nym enzymatycznego białka. W niniejszych badaniach aktywność analizowanych enzym ów zw iększała się w raz ze w zrostem odległości od Zakładów Azotow ych. O dległość od zakładu - em itora nie m iała natom iast praktycznie w pływ u na wartości pH gleb, co jest potwierdzeniem wyników uzyskanych przez innych autorów [Pokojska i in. 1999; Koper, Siw ik-Ziom ek 2001]. W pływ kw aśnych opadów na param etry chem iczne gleby jest dobrze poznany i nie w ym aga kom entarza. Dane dotyczące w pływ u zw iększonego
66 E. J. Bielińska, H. D om żał
TABELA 2. Aktywność enzymatyczna gleby: dehydrogenazy - cm3 H /k g '-d ', fosfataza kwaśna, fosfataza zasadowa - mmol PNP-kg '-h ureaza - mg N-NH4'-kg Lh ')
TABLE 2. Enzymatic activity of soils: dehydrogenases - cm3 H2- k g 'd ', acid phosphatase, alkaline phosphatase - mmol PNP-kg '-h ', urease - mg N-NH4'-kg '-h ')
Odległość od ZA Distance from ZA [km] Lata Years Dehydro genazy Dehydro genases Fosfataza kwaśna Acid phosphatase Fosfataza zasadowa Alkaline phosphatase Ureaza Urease 0,5 1998 0,74 12,57 1,14 3,12 1999 0,82 12,94 1,21 3,20 2000 0,86 13,19 1,32 3,53 2001 0,91 16,22 1,90 3,85 2002 1,28 21,78 2,36 3,92 Średnia - Mean 0,92 15,34 1,58 3,52 0,8 1998 0,83 13,21 1,25 3,64 1999 0,89 13,80 1,37 3,92 2000 0,95 14,02 1,43 4,26 2001 1,34 19,53 2,69 4,89 2002 1,46 22,49 2,94 4,97 Średnia - Mean 1,09 16,61 1,93 4,33 1,0 1998 0,89 13,64 1,38 4,28 1999 0,98 14,23 1,47 4,79 2000 1,02 14,47 1,55 4,95 2001 1,57 24,95 3,12 5,81 2002 1,83 28,16 3,69 5,96 Średnia - Mean 1,26 19,09 2,24 5,16 2,0 1998 1,08 14,38 1,45 4,37 1999 1,19 14,92 1,53 4,98 2000 1,22 15,09 1,62 5,04 2001 1,86 32,83 3,98 5,91 2002 1,98 43,71 5,21 6,34 Średnia - Mean 1,46 24,18 2,76 5,33 Średnia z lat 1998 0,88 13,45 1,30 3,85
Mean for year 1999 0,97 13,97 1,39 4,22
2000 1,01 14,19 1,48 4,44 2001 1,42 23,38 2,92 5,11 2002 1,63 29,03 3,55 5,29 Średnia - Mean 1,18 18,80 2,13 4,58 NIRo,„r LSD№ dla-for: Obiekt-site 0,16 1,20 0,28 0,80 Lata-years 0,15 0,91 0,22 0,72
ładunku protonów na aktyw ność enzym atyczną gleb są często sprzeczne. W świetle badań innych autorów [Fritze 1992; Vanhala i in. 1996; Januszek 1999; K urek 2002] w ydaje się, że jest to zw iązane z różnicam i w wielkości w prow adzanych ładunków protonów i czasu ich oddziaływania. Badania Fritze [1992] wykazały, że krótkotrw ałe oddziaływanie kwaśnego ładunku miało toksyczny wpływ na zespół m ikroorganizm ów glebow ych objaw iający się osłabieniem ich aktywności biochem icznej. N atom iast długotrw ałe (12 lat) oddziaływ anie podw yższonego ładunku protonów zm ieniało chem iczn e w łaściw o ści hum usu leśnego, lecz nie m iało w p ły w u na param etry biologiczne gleby [Vanhala i in. 1996]. Zdaniem K urek [2002] przy długotrw ałym (w ieloletnim ) oddziaływ aniu zw iększonego ładunku protonów pochodzenia antro pogenicznego na gleby następuje selekcja i adaptacja m ikroorganizm ów do obniżonego pH, podobnie ja k w rezultacie zakw aszenia przez procesy przyrodnicze.
Pokojska [1998], nie negując ujemnego wpływu kwaśnych emisji na biocenozy leśne, podkreśla, że osłabienie zdrow otności drzew ostanów jest efektem kom pleksow ego oddziaływania wielu szkodliwych czynników.
O bserw ow ana reakcja badanych enzymów, w yrażona w yraźnym w zrostem ich aktyw ności na przestrzeni lat badań, w efekcie ograniczenia emisji azotowej, wskazuje na m ożliw ość zastosow ania testów enzym atycznych do określenia tem pa regeneracji gleb zniszczonych przez em isje przemysłowe.
W obec niem ożności całkow itego w yelim inow ania em isji azotow ej na terenie N a d leśn ictw a Puław y, głów nym celem naszych przy szłych badań będzie p róba opracow ania liczb granicznych, określających poziom aktywności enzymów, który m ożna by uznać za „dopuszczalne tło” . Jest to ważne z punktu w idzenia poznania zdolności gleb do sam oistnej regeneracji w w arunkach znaczn ie zm niejszo n ej, aczkolw iek nadal trwającej emisji przem ysłow ej. A ktyw ność enzym ów w glebie jest uw ażana za dobry w skaźnik ekotoksykologiczny i je s t też jed n y m z elem entów podlegających kontroli w ramach m onitoringu środow iska [Januszek 1999].
WNIOSKI
1. Istotny w zrost aktywności badanych enzymów, a także w yraźnie zaznaczona ten dencja do w zbogacania gleb w Corg i N ogółem z upływ em lat, św iadczy o narasta niu zdolności sam oregulacyjnej gleb leśnych i wskazuje na hom eostatyczne zm iany stanu rów now agi środow iska glebowego na terenie N adleśnictw a Puławy.
2. Pom iary aktyw ności enzym atycznej gleb dają m ożliw ość określenia tem pa regene racji gleb zniszczonych przez em isje przem ysłowe.
3. U zyskane wyniki badań m ogą być przydatne do prognozowania długofalowych skut ków przeobrażeń środowiska glebowego w w arunkach znacznie zm niejszonej, acz kolw iek nadal trwającej emisji, pochodzącej z Zakładów A zotow ych „Puław y” S.A. U łatw i to w ybór zabiegów zw iązanych z ochroną i renaturyzacją ekosystem ów leśnych na terenie N adleśnictw a Puławy.
68 E. J. Bielińska, H. D om żał
LITERATURA
BIELIŃSKA E.J., DOMŻAŁ H. 199:. Aktywność enzymatyczna gleb leśnych w obszarze oddziaływania Zakładów Azotowych “Puławy” S.A. Komitet Nauk Leśnych PAN, Warsztaty naukowe „Funkcjono wanie gleb leśnych na terenach zagrożonych i trendy jego zmian”, Puławy 16-17 września 1999: 105—
114.
FRANKLIN J.F. 1997: Ecosystem management: An overview. W: Ecosystem management. Application for sustainable forest and wildlife resources. M.S. Boyce, H. Hansley (eds.).Yale Univ. Press, New Haven , London: 21-53.
FRITZE H. 1992. Effects o f environmental pollution on forest soil microflora - a reviev. Silva
Ferm. 26: 37-47.
FRANKENBERGER W.T. JR, JOHANSON J.B. 1982. Effect o f pH on enzyme stability in soils.
Soil Biol. Biochem. 14: 433-437.
GOSTKOW SKA K., FURCZAK J., DOMŻAŁ H., BIELIŃSKA E.J. 1998: Suitability o f some biochemical and microbiological tests for the degradation degree o f podzolic soil on the back ground o f it differentiated usage. P o l J. Soil Sei. 30/2: 69-78.
JANUSZEK K. 1999. Aktywność enzymatyczna wybranych gleb leśnych Polski południowej w świetle badań polowych i laboratoryjnych. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Rozprawy: 250. KOPER J., SIW1K-ZIOMEK A. 2001. Zmiany zawartości siarki oraz aktywność dehydrogenaz glebo
wych w rejonie Zakładów Azotowych we Włocławku. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 476: 425-431. KOWALKOWSKI A., KOPRON H., LEWANDOWSKA J., JEDLICZKO S., PŁECHA R. 1999:.
Możliwości przywracania funkcji leśnych w długotrwale niezrównoważonym ekosystemie leśnym Nadleśnictwa Puławy. Komitet Nauk Leśnych PAN, Warsztaty naukowe „Funkcjonowanie gleb leśnych na terenach zagrożonych i trendy jego zmian”, Puławy 16-17 września 1999: 49-63. KUREK E. 2002: Związki przyczynowo-skutkowe aktywności mikrobiologicznej i zakwaszenia
gleb. Zesz. Probl. Post. N aukRoln. 482: 307-316.
OLSZOW SKA G. 1997: Aktywność enzymatyczna gleb leśnych w rejonie oddziaływania imisji huty cynku i ołowiu „Miasteczko Śląskie” . Pr. Inst. Bad. Leśn., A 834: 107-130.
PŁECHA R. 1999: Stan zdrowotny i sanitarny lasów Nadleśnictwa Puławy w strefach szkód w okresie 1996-1999 i perspektywy dalszego rozwoju. Komitet Nauk Leśnych PAN, Warsztaty naukowe „Funkcjonowanie gleb leśnych na terenach zagrożonych i trendy jego zm ian”, Puławy 16-17 września 1999: 27-37.
POKOJSKA U. 1998: Zakwaszenie gleb leśnych. Stan wiedzy i perspektywy badań. Zesz. Probl.
Post. N aukR oln. 456: 63-70.
POKOJSKA U., KWIATKOWSKA A., SZREJDER B. 1999: Wpływ imisji związków siarki z Toruńskich Zakładów Przemysłu Nieorganicznego “Polchem” na okoliczne gleby rdzawe. Zesz.
Nauk. ATR 2 1 7 :99-105.
TABATABAI M.A., BREMNER J.M. 1969: Use o f p-nitrophenyl phosphate for assay o f soil pho sphatase activity. Soil Biol. Biochem. 1: 301-307.
THALM ANN A. 1968: Zur Methodik der Bestimmung der Dehydrogenase Aktivität in Boden mittels Triphenyltetrazoliumchlorid (TTC). Landwirtsch. Forsch. 21: 249-258.
VANHALA P., FRITZE H., NEUVONEN S. 1996: Prolonged simulated acid rain treatment in the subarctic: Effect on the soil respiration rate and microbial biomass. Biol. Fertil. Soils 23: 7-14.
ZANTUA M.I., BREMNER J.M. 1975: Comparison o f methods o f assaying urease activity in soils. Soil Biol. Biochem. 7: 291-295.
dr hab. E lżbieta Jolanta B ielińska
Instytut G leboznaw stw a i K ształtow ania Środow iska P rzyrodniczego 20-069 Lublin, ul. Leszczyńskiego 7
