Jan Zachwatowicz
O metodach ochrony i rewaloryzacji
historycznych ośrodków miejskich
Ochrona Zabytków 25/1 (96), 5-6NOTA REDAKCYJN A
Poniżej d r u k u j e m y m ateriały zw ią zane z pracami k o n se rw atorskim i p ro w a d zo n y m i na terenie ze społu z a b u d o w y ul. K anoniczej w Krakow ie. C ie k a w y te n zespół a rc hite ktonic zny w y m agał zastosowania szeregu s k o m plikow anych, a n ie kie d y now atorskich m e to d działania i choćby skrótow a ich prezentacja może być in te re su jąca dla naszych C zyte lnik ów . Materiały te są fra g m e n ta m i w y p o w ie d z i przy g o to w a n y ch na s y m p o z ju m konserw atorskie pośw ięcone za gadnienio m b adaw c zym i p r o j e k t o w y m om awianego zespołu. Zorganizowane ono zostało przez Oddział Pracowni K onserw acji Z a b y t k ó w w K r a k o w ie w dniach 20— 21 m aja 1971. K o m pletne m ateriały zostały opublikow ane przez P K Z w to mie „Zagadnienia badawcze i pro je k to w e zespołu ulicy K anoniczej w K r a k o w i e .”
JAN ZACHW ATOW ICZ
O METODACH OCHRONY I REWALORYZACJI HISTORYCZNYCH OŚRODKÓW
MIEJSKICH
Sprawa ochrony i rewaloryzacji, a niekiedy re animacji zabytkowych zespołów miejskich stała się w okresie powojennym jednym z czołowych problemów konserw atorskich i poważnym za gadnieniem urbanistycznym . Jako tem at wielu opracowań, artykułów, referatów, obrad na sympozjach i kongresach międzynarodowych ma obecnie dość obszerną bibliografię, w której zjawiają się pozycje pogłębione, zbliżające się stopniowo do całościowych i konkretnych metod rozwiązywania założonych programów ochrony i rew aloryzacji historycznych ośrodków miast. Cechy konkretności i całościowości (komplekso wości) w niektórych pracach zasługują na pod kreślenie, gdyż w wielu innych znajdujem y przede wszystkim tkliw y zachwyt nad urokami zabytkowych miast i rozdzieranie szat lub bia dolenie nad ich losem w obliczu przemian, zwykle szkodliwych, którym stopniowo ule gają.
Zarówno nasze polskie jak i obce doświadczenia wskazują wyraźnie, że droga efektywnej ochro ny i rew aloryzacji historycznych ośrodków m iast jest trudna, wymaga bowiem wszech stronnego poznania stru k tu ry i życia miasta, kierunków i trendów jego przemian oraz takie go planu pokierowania tym i przemianami, aby można było zrealizować tezy i postulaty kon serwatorskie.
Na tej drodze wypadnie posługiwać się różnymi metodami, odpowiednio do zespołu różnych pro blemów — zagospodarowania przestrzennego, demografii, szeregu spraw technicznych i różno rodnych problemów konserwatorskich.
W krótkim omówieniu nie podejmuję pełnego zdefiniowania wszystkich metod i ich właści
wości w odniesieniu do historycznych ośrodków miast i ograniczam się do ich zgrupowania oraz do wyprowadzenia pewnych ogólnych wnios ków.
Można wydzielić trzy podstawowe grupy metod działania:
I. Poznanie
II. Ustalenie zakresu i kierunków ochrony i re waloryzacji
III. Szczegółowy plan działania I. P o z n a n i e
Należą tu wraz z właściwymi im metodami: 1. Studia historyczne, najlepiej u nas rozwinię te, określające powstanie, rozwój i przem iany historyczne zabytkowego zespołu.
2. Szczegółowa inw entaryzacja stanu obecnego, nie tylko w skali urbanistycznej lecz i architek tonicznej, czyli obejmująca wszystkie obiekty znajdujące się na obszarze wykazanym poprzez studia. Inw entaryzacja architektoniczna powin na objąć wszystkie kondygnacje obiektów. 3. Badania architektoniczne — rozwarstwienie historyczne obiektów, stanowiące podstawę do ich oceny konserwatorskiej.
4. Badania i ustalenia stanu technicznego całoś ci zespołu (m.in. podłoża), jak i poszczególnych obiektów.
5. Inw entaryzacja urządzeń technicznych — in frastru k tu ry całości zespołu i poszczególnych obiektów (m.in. instalacje wodno-kanalizacyjne, elektryczne, gaz itp.).
6. Stan obecnego użytkowania obiektów z wy kazem użytkowanych powierzchni, szczegółowy stan użytkowania na cele mieszkalne i ocena warunków mieszkań. '
7. Dane demograficzne. Liczba mieszkańców z podziałem wg płci i wieku. Rodzaj i miejsce zatrudnienia, nauki itp.
II. U s t a l e n i e z a k r e s u i k i e r u n k ó w o c h r o n y i r e w a l o r y z a c j i
1. Wyznaczenie strefy ochronnej dla historycz nego ośrodka, uwzględniającej jego otoczenie oraz wartości widokowe w obecnym i przyszłym układzie całości urbanistycznej.
2. Wyznaczenie obszaru ochrony szczegółowej wraz z towarzyszącymi wnioskami konserw a torskimi, wyprowadzonymi na podstawie stu diów grupy I. Szczegółowa klasyfikacja zespo łów, obiektów i ich elementów.
3. Studia szczegółowe zagospodarowania zespo łu z punktu widzenia urbanistyczno-konserwa- torskiego. Sanacja zabudowy — wyburzenia i uzupełnienia — plomby. G abaryty zabudo wy — ustalenia i korekty. Sporządzenie nowego bilansu powierzchni użytkowej w wyniku po wyższych analiz. W stępne określenie podziału powierzchni użytkowych na cele mieszkalne i użyteczności publicznej. W stępne określenie liczby mieszkańców w nowych warunkach. 4. Wnioski i szkice dla in frastru k tu ry (wstęp ne) — komunikacja, urządzenia techniczne — uzbrojenie terenu, zieleń, naw ierzchnia itp. 5. W stępne oceny ekonomiczne dla zakresu prac budowlano-konserwatorskich i innych, m.in. wg danych I — 4 i II — 3.
III. S z с z e g ó ł o w y p l a n d z i a ł a n i a 1. Ustalenie roli historycznego zespołu zabyt kowego — samodzielny organizm czy część większego zespołu. Ośrodek historyczny w pla nie ogólnym miasta. Zabezpieczenie w planie ogólnym założeń wynikających z p. II — 1 i II — 2.
2. Program funkcjonalny historycznego ośrodka w ynikający z jego roli w planie ogólnym miasta, lecz dostosowany do jego istotnych pojemności kubaturow ych i powierzchniowych określonych w p. II — 3.
3. Szczegółowe rozmieszczenie programu, zgod nie z charakterem i możliwościami powierzchni
użytkowych będących do dyspozycji (II — 3). Zestawienie i bilans powierzchni użytkowych. 4. Na podstawie bilansu powierzchni mieszkal nych liczba ludności. Dyslokacja i translokacja ludności. Zapotrzebowanie izb zastępczych, cza sowych dla robót, stałych dla rozgęszczenia. 5. P rojekty szczegółowe zespołu i obiektów wraz z urządzeniami infrastruktury.
6. Etapy realizacji oraz analiza ekonomiczna pełnej i etapowej rewaloryzacji.
Z wymienionych sumarycznie grup zadań moż na wyprowadzić szczegółowe elem enty trybu i metod działania. M.in. można stwierdzić, że w dotychczasowej praktyce urbanistycznej i konserwatorskiej uwzględniane były przede wszystkim studia I — l i wnioski II — 1, 2. Inne studia, nie przewidziane w przepisach, realizo wane były rzadko, przeważnie fragm entarycz nie, ograniczając się do analizy poszczególnych bloków zabudowy bez ujęcia całości zespołu. Konieczne jest wprowadzenie zmian w urzędo wym trybie sporządzania dokumentacji dla h i storycznych ośrodków miast, ze zmianą nomen k latury etapów prac oraz z zabezpieczeniem środków na ich realizację. M.in. opracowania grupy I i II winny w zasadzie wyprzedzać spo rządzenie planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego miasta. Jeżeli plan taki już istnieje, w wypadku niezgodności jego założeń z wynikiem studiów i wnioskami, wymienio nymi w grupie II, powinny one stać się podsta wą do odpowiedniej korekty planu ogólnego w rejonie historycznego ośrodka miasta. Prace związane ze studiam i w wymienionych wyżej grupach m ają podstawowe znaczenie dla praw i dłowej i racjonalnej polityki realizacji zadań w zakresie ochrony i rewaloryzacji historycz nych ośrodków miast.
prof, d r J a n Zachw atow icz
W arszaw a .
METHODS APPLIED FOR PRESERVATION AND REHABILITATION OF HISTORICAL URBAN CENTRES
B oth th e P olish an d in te rn a tio n a l experiences a re a p p a re n tly show ing th a t th e w ay to effective p re s e r vatio n and re h a b ilita tio n of h isto ric al cen tres w ith in th e u rb a n organism s is to be considered as one e x tre m ely d ifficu lt as it req u ires from those responsible fo r it to be m a n y -sid ed ly ac q u ain ted w ith th e stru c tu re a n d life of a given tow n, w ith d irections and tren d s governing its tra n sfo rm a tio n and rec o n stru ctio n and above th e all to con tro l th e se tra n sfo rm a tio n s in a m a n n e r enabling th e p u ttin g in to effect all theses and re q u ire m e n ts set fo rth b y conservators.
On th is w ay a need w ill arise to m a k e th e use of m ethods w h ich m ight be divided in to th e follow ing th re e groups: I. C ognition th ro u g h h isto ric al studies, d etailed inven to ry in g surveys of th e p rese n t s ta te
(using both a rc h ite c tu ra l and to w n -p la n n in g m ethods), a rc h ite c tu ra l investigations (using a m ethod of h isto rica l stra tific a tio n of objects investigated), te stin g technical conditions, inventorying survey of te ch n ic al equipm ent, analy sis o f actual use, dem ographic d a ta ; II. D efining th e ran g e and directions for p rese rv a tio n and re h a b ilita tio n th ro u g h establishing of p ro tec tio n zone for a given site, delim itatin g of d etailed p ro tec tio n areas, d etailed studies for th e cen tre’s developm ent, proposals and d ra fts fo r in fra stru c tu re , p re lim in a ry econom ical a p p ra isa l of w orks u n d erta k e n ; III. D etailed p lanning of action — determ ining the p a r t p la y ed by th e cen tre w ith in th e tow n’s general p lan , defining an d locating th e p ro g ram m e of u tilization, dislocation and tran slo ca tio n of in h ab itan ts, defining th e stages of rea lisa tio n and detailed econom ical ap p ra isal.
