Budowa technologiczna obrazów na desce tzw. Szkoły Sądeckiej z lat 1420-1460

Józef Nykiel

Budowa technologiczna obrazów na

desce tzw. Szkoły Sądeckiej z lat

1420-1460

Ochrona Zabytków 15/4 (59), 6-31

1962

JÓZEF NYKIEL

BUDOWA TECHNOLOGICZNA OBRAZÓW

NA DESCE TZW. SZKOŁY SĄDECKIEJ Z LAT 1420 — 1460

W roku 1959 autor przeprowadził badania

analityczne, mikroskopowe nad

przekrojami

w arstw y malowanej obrazów szkoły zwanej są­

decką к Celem pracy było zebranie danych do

historii technologii malarstwa średniowiecznego

w Polsce — w zakresie takich zagadnień jak:

rodzaj drewna, jakość i rodzaj zaprawy malar­

skiej, jej uwarstwienia, jakość metalu używa­

nego w pozłota ictwie, paleta malarska oraz tech­

nika malowania. W zakres badań technologicz­

nych w eszły następujące malowidła na desoe,

wybrane ze zgromadzonych i określonych do­

tychczas na podstawie atrybucji stylistycznej

obrazów tzw. szkoły sądeckiej 2:

1. Skrzydła tryptyku ze scenami m ęczeństwa

św. Jerzego i Wojciecha z N ow ego Sącza

(1415— 1420), Muzeum Diecezjalne, Tarnów;

2. Obraz z Biecza, przedstawiający św . Kata­

rzynę (ok. 1415), Muzeum Diecezjalne, Tar­

nów;

3. Dw a skrzydła tryptyku z Czchowa (ok.

1420), awers — Madonna i św. Jan Ewange­

lista, rewers — św. W awrzyniec i św. Szcze­

pan, Muzeum Diecezjalne, Tarnów;

4. Dwa skrzydła tryptyku z Ptaszkowej (ok.

1425), na awersach sceny z Pasji, na rewer­

sach sceny z życia N. Panny Marii, Muzeum

Diecezjalne, Tarnów;

5. Obraz z Grybowa, przedstawiający św. Zo­

fię z trzema córkami (ok. 1425— 1430), Gry­

bów — plebania;

6. Obraz „Misericordia Dom ini“ ze Zbylitew­

skiej Góry (ok. 1430), Muzeum Diecezjalne,

Tarnów ;

7. Obraz główny i skrzydło tryptyku w Nie­

dzicy ze scenami z życia św. Bartłomieja

(1420), Niedzica — kościół parafialny;

8. Tryptyk z Kamionki Małej (ok. 1440); w sza­

fie środkowej na ściankach bocznych postać

św. Jana Chrzciciela oraz nieznanego bisku­

pa, na awersach skrzydeł św. Anna Samo-

trzecia, św. Barbara, św. Zofia i św. Dorota;

na rewersach — M. Boża Bolesna, Vir Do­

lorum; Muzeum Diecezjalne, Tarnów;

1 Praca była przygotowana jako praca dyplom o­ w a w II. Katedrze K onserw acji A.S.P. w K rakowie u prof. dr J. Dutkiewicza.

2 W. Łuszczkiew icz rozgranicza m alarstw o sądec­ k ie jako indyw idualnie w ystępującą grupę. Także lic -n e w cześn iejsze i późniejsze w zm ianki typu in­

w entaryzacyjnego m ówią o pochodzeniu w arsztato­ w ym tzw. S z k iły Sądeckiej. D okładniejszą próbę cha- rak .erystyk i dziel kręgu sądeckiego dają opracowa­ nia A. B o c h n a k a , T. D o b r o w o l s k i e g o , T. D o b r z e n i e c k i e g o , J. D u t k i e w i c z a , M. W a l i c k i e g o , J. S t a r z y ń s k i e g o , S. Z a ­ h o r s k i e j . Patrz s. 14 Literatura.

9. Dw a sk rzy d ła try p ty k u z K am ionki W iel­

k iej k. Nowego Sącza (ok. 1440), sceny z ży­

cia św. B artłom ieja, n a rew ersie postacie

św. K atarzy n y i św. M ałgorzaty; M uzeum

N arodowe, K raków ;

10. O braz z K orzenny k. G rybow a przedstaw ia­

jący U krzyżow anie (ok. 1440); M uzeum N a­

rodowe, K raków ;

11. O braz z Ruszczy przedstaw iający św. G rze­

gorza (ok. 1440); M uzeum Narodowe, K ra ­

ków;

12

. F ra g m e n t try p ty k u z K orzenny k. G rybow a

(ok. 1440), M. Boska Bolesna; M uzeum Na­

rodowe, K raków ;

13. O braz z Cerekw i przedstaw iający A ssuntę

A pokaliptyczną (ok. 1450— 1460); M uzeum

D iecezjalne, Tarnów ;

14. T ry p ty k M. Boskiej z Przydonicy (trzecia

ćw ierć XV w ieku); Przydonica, kościół p a ­

rafialn y ;

15. S krzydło try p ty k u z Chełmca k. Nowego

Sącza (ok. 1440); M uzeum Narodowe, K ra ­

ków;

16. Obraz z Chom ranic przedstaw iający Zdjęcie

z krzyża (ok. 1460); M uzeum D iecezjalne,

Tarnów .

Po zebraniu lite ra tu ry źródłow ej, odnoszącej

się do poszczególnych m alow ideł, w ykonano d o ­

k u m en tację graficzno-rysunkow ą z dokładnym

oznaczeniem m iejsc dla pobrania próbek. P rzed

pobraniem próbek zostały w ykonane fotografie

ogólne m alow ideł oraz fotografie m akroskopow e

fragm entów m ów iących o technice m alowania.

Próbki fa rb dla zidentyfikow ania barw ników

poddano analizom chem icznym

,3

p rzek ro je za­

praw y z w arstw ą m alow aną poddano badaniom

m ikroskopow ym .

P o d o b r a z i e . W ykonane z d rew na lipo­

wego, z desek ciętych w zdłuż słojów. Skrzydła

try p ty k ó w o m ałej rozpiętości w y k o nan e z jed ­

nego kaw ałk a deski, o szerszej pow ierzchni —

szczególnie obrazy środkow e — z dw u, trzech

lu b pięciu sklejonych ze sobą desek. Poszczegól­

ne deski połączone są ze sobą za pomocą styków ,

3 Analizy chem iczne w ykonano w spólnie z mgr M. W ej-nanowa, konsultacji tekstu analiz dokonał mgr inż. R. Biliński.

sklejone klejem . Z uw agi na d w u stro n n e w y k o­

ny w an ie m alow idła, n a podobraziu (w s k rz y d ­

łach try p ty k u ) nie w y stęp u ją spągi lu b in n e

w zm ocnienia. Pow ierzchnia deski obrobiona s ta ­

rannie, n ie za gładka 4, potrzebna do lepszego^

utw ierdzenia zapraw y m alarskiej. Całość pod­

obrazia w końcowej fazie zazwyczaj o praw io na

profilow anym i ram am i. Ram y połączone z pod­

obraziem za pomocą tzw . pióra, naroża ram

zw iązane m niej lub więoej skom p lik ow an ym

system em zam kow ym . P rzykładem — obraz

w Niedzicy.

4 Cennino С e n n i n i, Rzecz o m alarstw ie. Prze­ kład T. Tyszkiew icza, s. 64, W rocław 1955.

P ł ó t n o . W ystępuje sporadycznie w ścis­

łym związku z podobraziem drewnianym (ryc.

11). Płótno lniane, średnio grube włókna znor­

malizowane. Naklejano go wąskimi pasami w

miejscach sklejeń i pęknięć desek, dla zabezpie­

czenia i wzmocnienia przed pękaniem zaprawy

z malowidłem. W niektórych przypadkach w y­

stępuje na całej powierzchni podobrazia. Za

przykład mogą posłużyć rewersy skrzydeł tryp­

tyku z Przydonicy i awersy skrzydeł z Czcho­

wa. W celu wzmocnienia konstrukcji spotyka

się też płótno w narożach ram. W ystępuje w za­

chowanych dotąd pierwotnych ramach skrzydeł

tryptyku z Nowego Sącza, w malowidłach w N ie­

dzicy i w tryptyku z Kamionki Małej.

K l e j e . Do zapraw malarskich używano

kleju pochodzenia zwierzęcego. Stosowany był

klej o różnym stopniu zanieczyszczenia i nie­

jednakowo procentowo mocny. W wyniku badań

mikroskopowych stwierdzono, że w dość licznej

grupie zapraw malarskich można z łatwością

odczytać ilość warstw wykonanej zaprawy. War­

stw y te oddzielone są wyraźnie zarysowanym

pasemkiem zaciemnienia o zabarwieniu szaro-

żółtym. Dowodzi to, że w zaprawach tych zasto­

sowano wodę klejową procentowo mocniejszą,

lub o większym stopniu zanieczyszczenia (ryc.

9, 15, 16, 19). W innych zaprawach, w których

nie występują tego rodzaju objawy, odczytano

warstwy za pomocą okrągłych otworków pęche-

rzykowatych, ułożonych w pasmach poziomych

w stosunku do lica m alowidła. Pasemka tych

otworków (pęcherzyków) oddzielają poszczegól­

ne warstwy zaprawy.

Z a p r a w a m a l a r s k a . Wykonana z kle­

ju glutyn ow egoi wypełniacza, którym jest k r e ­

d a 5 © różnej ziarnistości; jej różnice widoczne

są pomiędzy poszczególnymi profilami zaprawy

(ryc. 3, 9). W zależności od położenia i przezna­

czenia danej warstwy w zaprawie, różnice ga­

tunku kredy występują między poszczególnymi

warstwami (ryc. 9, 19). Zaprawa malarska pra­

wie w e wszystkich badanych malowidłach są­

deckich wykonana jest wielowarstwowo, bezpo­

średnio na uprzednio powleczonym wodą klejo­

wą podobraziu drewnianym. Grubość zaprawy

w poszczególnych malowidłach waha się w gra­

nicach od 0,5— 1 mm, ilość warstw — 3 do 7.

Dla przykładu podaję zestaw przekrojów profi­

lowych zaprawy badanych malowideł:

Nazwa obiektu Grubość zapra­ wy w pełnym profilu Ilość warstw w zaprawie

Skrzydła tryptyku z N. Sącza ok. 0,9 mm 6

Św. Katarzyna z Biecza ok. 0,7 mm ?

Skrzydło tryptyku z Czchowa ok. 0,7 mm 6

Skrzydło tryptyku z Ptaszkowej ok. 0,8 mm 5 (?)

Św. Zofia z córkami z Grybowa ok. 0.7 mm 4 (?)

Misericordia Domini (Zbylitowska Góra) ok. 0,7 mm 2—5

Malowidła z Niedzicy ok. 1 mm 6

Tryptyk z Kamionki Małej ok. 0 ,9 mm 7

Skrzydła tryptyku z Kamionki Wielkiej ok. 0,6 mm T

Ukrzyżowanie z Korzenny ok. 0,5 mm 5 (?)

Św. Grzegorz z Ruszczy ok. 0.9 mm 6 (?)

Fragment tryptyku z Korzenny ok. 0,3 mm 3

Assunta Apokaliptyczna z Cerekwi ok. 0.8 mm 5

Tryptyk z Przydonicy ok. 0,9 mm 6

Skrzydło tryptyku z Chełmca — —

Zdjęcie z krzyża z Chomranic ok. 1 mm 6

5 Patrz analizy chem iczne. Poza tym zaprawę z ł o w s k i e g o , M ikroorganizmy okresu kredowego, badano na obecność coccolithów w g m etody R. K o - „Ochrona Zabytków ”, r. III. nr 2—3, K raków 1950.

Wyniki badań chemicznych gruntu i barwników poszczególnych obiektów

Lp. Nazwa obiektu czas powstania

Rodzaj

zaprawy Biel Ugry Czerwienie Niebieskie Zielone

Pozłota (m:tale)

1 Sceny Męczeństwa Św. Je­ rzego i Wojciecha z Nowego Sącza 1415—20

kreda biel ołowio­ wa

ugier złoty cynober naturalny

błękit górski zielona zie­ mia natural­ na

cyna

2 Św. Katarzyna z Biecza ok. 1415

kreda biel ołowio­ wa

ugier złoty — błękit górski — cyna

3 Skrzydła Tryptyku z Ptasz- kowej ok. 1425

kreda biel ołowio­ wa ugier złoty i ciemny cynober naturalny

7

4 Madonna i Św. Jan Ewang. z Czchowa ok. 1420

kreda biel ołowio­ wa

ugier złoty ziemia czerwona

? _{— cyna}

5 Św. Zofia z trzema córkami z Grybowa ok. 1425—30

kreda biel ołowio­ wa

ugier złoty ziemia czerwona

— — cyna

6 Misericordia Dom:ni ze Zbylitowskiej Góry ok. 1430

kreda biel ołowio­ wa

ugier ciemny cynober naturalny

zielona zie­ mia natural­ na

cyna

7 Tryptyk z Kamionki Małej ok. 1440

kreda biel ołowio­ wa

ugier zloty minia — zieleń górs­

ka + zielo­ na ziemia

cyna

8 Sceny z życia Św. Bartło­ mieja z Niedzicy 1420

kreda biel ołowio­ wa

ugier ciemny cynober naturalny

7 _{zielona zie­} mia natu­ ralna

cyna

9 Skrzydła Tryptyku z Ka­ mionki Wielkiej ok. 1440

kreda biel ołowio­ wa

ugier zloty cynober naturalny 9 _{zieleń górs­} ka + zie­ lona ziemia cyna 10 Ukrzyżowanie z Korzenny k. Grybowa ok. 1440

kreda biel ołowio­ wa

ugier ciemny cynober naturalny zielona ziemia cyna 11 Św. Grzegorz z Ruszczy ok. 1440

kreda biel ołowio­ wa cynober naturalny — zieleń górs­ ka + zie­ lona ziemia —•

12 Fragm. Tryptyku z Korzen­ ny k. Grybowa ok. 1440

kreda biel ołowio­ wa

ugier zloty smocza krew

— — —

13 Skrzydło Tryptyku z Chełmca k. N. Sącza

ok. 1440 nie badane

14 Assunta Apokaliptyczna z Cerekwi ok. 1450—60

kreda biel ołowio­ wa bolus czerw, i ugier zlo­ ty cynober naturalny — zielona ziemia — 15 Tryptyk z Przydonicy 3. Ы . XV w.

kreda biel ołowio­ wa

ugier złoty cynober naturalny

— zielona

ziemia

?

16 Zdjęcie z Krzyża z Chom- ranic ok. 1460

kreda biel ołowio­ wa -- cynober naturalny błękit górski

---

9

Budowa malowidła poszczególnych obrazów malarstwa sądeckiego

d J

Nazwa obiektu czas powstania

Rysunek, sposób jego wykonania

Rodzaj złocenia i jego

zabarwianie Technika malowania Laserunki Stan zachowania

1 Sceny Męczeństwa Św. Jerzego i Wojciecha z N. Sącza 1415—20

Rys. grawerowany w cało­ ści malowidła, przed gra­ werowaniem zapewne wy­ ciągany był pędzlem.

Folia cynowa, powierz­ chnia pokryta lakierem złotym

Malowany techniką tem­ perową

W mniejszym stopniu widoczne na twarzach.

Brak około 30% malo­ widła.

2 Św. Katarzyna z Biecza ok. 1415

Rys. grawerowany, miecz i aureole wykonane ry­ sunkiem radelkowanym.

Folia cynowa pokryta lakierem złotym.

Malowany z nieznacznymi laserunkami położonymi w fazie końcowej, szcze­ gólnie twarze i fałdy szat. Technika temperowa.

W małym stopniu wi­ doczne na twarzy.

Stan dobry.

3 Skrzydła Tryptyku z Ptaszkowej ok. 1425

Rys. w całości grawero­ wany szczególnie na awer­ sach oraz wyciągany pędzlem. Na rewersach skrzydeł rys. wyciągany pędzlem charakterystyczną linią graficzną.

Folia cynowa — w stanie surowym nie barwiona.

Z wykończeniem lase­ runkowym zwłaszcza na awersach. Technika tem­ perowa.

Awersy skrzydeł wyka­ zują wykończenie lase­ runkowe. Rewersy malo­ wane grubo z minimal­ nym wykończeniem lase­ runkowym szczególnie twarzy i cieni fald.

Stan dobry, na awersach brak ok. 15% malowidła.

4 Madonna i Św. Jan Ewangelista z Czchowa ok. 1420

Rys. grawerowany widocz­ ny szczególnie w partiach głów, aureoli i szat.

Folia cynowa pokryta lakierem złotym

Technika temperowa. Na twarzach minimalne wykończenie laserunkowe

Małe zniszczenia, (stan dobry).

5 Św. Zofia z trzema córkami z Grybowa ok. 1425—30

Rys. wyciągany pędzlem kolorem czarnym, główne zarysy rys. grawerowanym.

Folia cynowa pokryta lakierem złotym, częścio­ wo kryjąco temperą

Twarz Św. Zofii wykona­ na bardzo gładko — lase- runkowo. Technika tem­ perowa.

Płaszczyzny płaskie (ar­ chitektoniczne) malowane grubo, twarz wykończona na świeżo laserunkowo.

Stan dobry.

6 Misericordia Domini ze Zbylitowskiej Góry ok. 1430

Rys. grawerowany, bar­ dziej uwydatniony w partiach aureoli.

Folia cynowa pokryta lakierem złotym.

Twarze malowane gładko laserunkowo. Technika temperowa.

Karnacja twarzy malowa­ na gładko, wykańczana na świeżo laserunkowo.

Stan dobry.

7 Tryptyk z Kamionki Malej ok. 1440

Rys. grawerowany oraz bardzo śmiało i szeroko wyciągany pędzlem.

Folia cynowa pokryta lakierem złotym.

Technika temperowa. Malowidło wykonane grubo — nie uwidacznia laserunków.

około 15% zniszczenia malowidła wraz z zaprawą

8 Sceny z życia Św. Bartło­ mieja z Niedzicy 1420

Rys. wyciągany pędzlem i grawerowany.

Folia cynowa pokryta lakierem złotym, orna­ ment na folii farbą kry- jąco ze spoiwem tempe­

rowym.

Na twarzach występują laserunki wykonane na świeżo. Technika tempe­ rowa.

Na świeżo położonej farbie tym samym spo­ iwem kolor położony laserunkowo.

Brak około 15% malo­ widła z zaprawą szcze­ gólnie na awersach.

9 Skrzydła Tryptyku z Ka­ mionki Wielkiej ok. 1440

W głównych zarysach rys. grawerowany szczególnie w partiach tła i aureoli.

Ślady folii cynowej w ca­ łości uzupełniona później metalem złotym.

Technika temperowa Jak wyżej Brak około 10% oryginal­ nego malowidła — póź­ niejsze uzupełnienia. 10 Ukrzyżowanie z Korzenny

k. Grybowa ok. 1440

W całości rysunek grawe­ rowany

Folia cynowa pokryta lakierem złotym.

Technika temperowa. Jak wyżej Stan dobry, niewielkie przetarcia tła złoconego 11 Św. Grzegorz z Ruszczy

ok. 1440

Prawie w całości rys. grawerowany.

Folia cynowa pokryta farbą temperową (pół- kryjąco).

Technika temperowa. Laserunki położone w partiach fałd, na świeżo położonej warstwie, na mokro

Brak około 20% oryginal­ nego malowidła — za­ prawa uzupełniona.

12 Fragm. Tryptyku z Korzen­ ny k. Grybowa ok. 1440

W ogólnym zarysie rys. grawerowany, pozostałe linie fałd malowane bez­ pośrednio na zaprawie

Pozłota nie występuje. Technika temperowa. Jako takie nie występują W 20% brak zaprawy z malowidłem

13 Skrzydło Tryptyku z Chełmca k. Nowego Sącza ok. 1440.

Wyciągany pędzlem oraz lekko grawerowany bez­ pośrednio na podobraziu drewnianym.

Jak wyżej. Kolor czerwony, lasero- wany lazurem techniką temperową (?).

Kolor czerwony (cyno­ ber) laserowany lazurem czerwonym.

Brak około 20% malo­ widła.

14 Astunta Apokaliptyczna z Cerekwi ok. 1450—60.

Rys. grawerowany i ra- dełkowany.

Złoto (?) (prawdopodobnie nie oryginalne).

Technika temperowa. Malowidło wykańczane tym samym spoiwem, na świeżo, laserunkowo.

Stan dobry w około 40% uzupełniony nowym ma­ lowidłem (rekonstrukcja) z XVI w. 15 16 Tryptyk z Przydonicy 3 ćw. XV w.

Rys. grawerowany i wy­ ciągany pędzlem

Folia cynowa (?) pokry­ ta lakierem złotym

Fałdy szat i twarze na świeżo wykańczane lase- runkowo. Technika tem­ perowa.

Malowidło na świeżo wy­ kańczane laserunkami.

Obecnie w około 15% w rozsypce.

Zdjęcie z Krzyża z Chomranic ok. 1460

Rys. wyciągany pędzlem grawerowany i radełko- wany. Tło pokryte głę­ boko rytym ornamentem

Folia cynowa częściowo pokryta lakierem złotym

Partie koloru jasnego (białego) malowane grubo pozostałe twarze, ciało i szaty o ciemnym zabar­ wieniu laserująco. Tech­ nika mieszana (?) tempe- rowo-olejna.

Karnacja ciała malowana idealnie gładko laserun­ kowo — przypuszczalnie z użyciem spoiwa olejnego

Przy tej różnorodności w grubości zaprawy

trzeba zaznaczyć, że na malowidłach głównych

jest ona o połowę grubsza od występującej na

skrzydłach tryptyków. Zwraca uwagę dwubarw-

na zaprawa kredowa na skrzydle tryptyku

z Przydom cy (ryc. 16). Sporządzona jest z trzech

warstw, z których leżąca na podobraziu ma za­

barwienie szaroniebiesikie.

W w yniku badania zaprawy m alow ideł są ­

deckich stwierdza się, że wykonana jest zgodnie

ze wskazówkami Cenniniego0.

R y s u n e k . Wyprowadzony na w ygładzo­

nej zaprawie malarskiej pędzelkiem, farbą czar­

ną, o niesłychanie precyzyjnej linii graficznej

(ryc. 4, 5). Określa głów ne zarysy kompozycji,

bądź też jest rysunkiem pomocniczym, uzupeł­

niającym rysunek g r a w e r o w a n y (ryc. 10),

z jakim mamy do czynienia przeważnie w m alo­

widłach środkowych tryptyku. W malowidłach

takich jak św. Zofia z córkami, z Grybowa,

skrzydła tryptyku z Nowego Sącza, m alowidło

M. Boskiej z Przydonicy, skrzydła tryptyku

z Kamionki Małej oraz częściowo w Zdjęciu

z krzyża z Chomranic stwierdzono, że przed w y­

konaniem rysunku grawerowanego sporządzono

rysunek za pomocą pędzla (ryc. 10). Oprócz tych

rodzajów rysunku, występują grawerowania po­

wierzchni złoconych malowidła. Jest to rysunek

tzw. r a d e ł k o w a n y (ryc. 21, 22), wykonany

z drobnych punktów kwadratowych lub prosto­

kątnych, lekko wgłębionych, o zabarwieniu czar­

nym . I w reszcie ostatni, o podobnym znacze­

niu, jest rysunek zwany p u n c o w a n y m (ryc.

6 C ennino С e n n i n i, op. cit., s. 64—68.

7 W podobny sposób jak m alow idła sądeckie, przebadano kilka niżej podanych obrazów w łoskich z x y w iek u , w których stwierdzono w szy stk ie ro­ dzaje om aw ianego rysunku:

I. S.S. Jakub, Archanioł Michał, Jan Chrzciciel i P iotr (skrzydła tryptyku), poch. Piza (?), p ierw sza połow a XV w ieku, obecnie Muzeum N arodow e w K rakowie, nr inw . X II— 219, 220. II. M adonna z D z:eciątkiem (awers), Tobiasz z Ar­

chaniołem Rafałem (rewers) — Benozzo Gozzoli (?), Florencja 1420— 1497, Muzeum Narodowe w K rakow ie, nr inw. X II—149.

III. M adonna z D zieciątkiem Mistrza z San M iniato (?), Florencja druga połow a X V w ieku, Muzeum N arodow e w Krakowie, nr inw. X II— 212.

20, 22). Omawiane rodzaje rysunku występują

w malowidłach czeskich i włoskich 7.

P o z ł o t a . W ystępuje niemal w e w szyst­

kich

badanych malowidłach,

przyozdabiając

pewne partie tła, nimby, zbroje i niektóre detale,

mające wyobrażać sprzęt m etalowy. Dla malar­

stwa szkoły sądeckiej X V wieku charaktery­

stycznym, a zarazem ciekawym zjawiskiem jest

użycie do pozłotnictwa

f o l i i

c y n o w e j .

Stwierdzono, że warstwa dzieląca folię cynową

od zaprawy kredowej zdradza podobieństwo do

zaschniętego kleju. W jej składzie nie ma ja­

kichkolwiek domieszek. Folię cynową używano

do dekorowania m alowideł głównych (środko­

wych) i awensów skrzydeł tryptyków. Kładzenie

folii cynowej — jako etap budowy malowidła —

następowało po wykonaniu rysunku na w yszli-

fcwanej zaprawie. Dowodem tego są wycinki

badanych malowideł, na których stwierdzono,

że folia leży na fragmentach rysowanego i gra­

werowanego konturu kompozycji, a na niej war­

stwa malowidła. Po tym etapie przystępowano

do właściw ego malowania.

T e c h n i k a m a l o w a n i a . Sporządzone

dla każdego obiektu graficzne układy warstwo­

we 8 ilustrują kolejność wykonywania poszcze­

gólnych etapów budowy malowidła (ryc. 2, 8, 14,

18). Po wykonaniu rysunku na zaprawie i nało­

żeniu folii cynowej, powierzchnię, przeznaczoną

do malowania, powlekano spoiwem tempero­

wym, spełniającym rolę podkładu. W ystępuje

ono niemal w każdym przekroju profilowym ba­

danych m alow ideł9. W łaściwe malowanie

zaczy-IV. Sw. Antoni i Łucja (zw ieńczenie skrzydła po- liptyku), Carlo G rivelli (?), W enecja ok. 1430— 1495, Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw. X II—200.

V. Sceny m itologiczne (?) (część Cassone), szkoła florencka, początek XV w ieku, M u:eum Naro­ dowe w K rakow ie, nr inw. 76651.

8 Układy w arstw ow e sporządzono na podstawie badań optycznych, które ilustrują pełny przekrój p rofilow y podobrazia i zaprawy z m alowidłem .

0 Fotografie przekrojów zaprawy z m alowidłem w ykonano w pow iększeniu 100 X . Stwierdzono, że pierwsza warstwa, leżąca bezpośrednio na zaprawie, jest lekko przezroczysta, o zabarwieniu żółtawobru- natnym, lub nieco ciem niejsza.

nano od założenia płaszczyzn płaskich, tj. e le ­

m entów architektonicznych, szat oraz karnacji

twarzy i rąk kolorem podstawowym, po czym

opracowywano dokładniej detale od strony mo-

delunku. W nielicznych przykładach napotkano

na jednobarwną podmalówkę, występującą pod

warstwą całego malowidła, jak np. w awersie

skrzydła tryptyku w Niedzicy (ryc. 11). W ma­

larstwie sądeckim na wielką uwagę zasługuje

bogate zróżnicowanie fakturalne powierzchni

malowidła. W partiach o tonacji jasnej (prze­

ważnie białej) występuje, jak gdyby celowo za­

mierzona, faktura wykonana sposobem punkto­

w ego uderzania pędzlem (ryc. 6). Obok wspom­

nianej w ystępuje faktura, wynikająca z podłuż­

nych pociągnięć pędzla (ryc. 5, 12, 23). Karnację

twarzy i rąk malowano gładko i cienko, bez ja­

kichkolwiek śladów fakturalnych.

Końcowym etapem budowy malowidła było

werniksowanie, do którego używano lakieru zło­

cistego. Nadawał partiom pokrytym folią cyno­

wą specyficznego blasku i wrażenie świecącej

folii złotej. Etap ten zamyka proces budowy ma­

lowidła szkoły sądeckiej.

Dla zidentyfikowania zaprawy i barwników

posłużono się analizą chemiczną. Jakościowy

skład próbek określono na podstawie reakcji cha­

rakterystycznych.

Badania za p ra w y: Próbka rozpuszczona w k w a­ sie solnym dała reakcję wskazującą obecność w ęgla­ nów — С 0з" + 2Н'-э-Н20 + СС>2, a dodatkowa próba rozpuszczonej substancji na zabarw ienie płomienia (ceglastoczerwone) w ykazała obecność wapnia, na pod­ staw ie czego zidentyfikow ano kredę.

B iel ołow iow ą, czyli zasadowy w ęglan ołowiowy o w zorze 2PbC 03-Pb(0H )2 rozpoznano za pomocą na­ stępujących charakterystycznych reakcji:

1. S " + P b ” ->-PbS — czarny siarczek ołowiany, 2. Pb** + 2J'-*-PbJ2 — złotożółty jodek olow iaw y, 3. P b ,, + Cr0 4"^-PbCr0 4 — żółty chrom ian ołowiu.

Ugry, przeprowadzone w roztwór jako sole że la ­ zowe, w ykryto w dwóch typowych, barwnych reak­ cjach: pierwszej — z żelazocyjankiem potasowym 3[Fe(CN'6]/"/ + 4Fe*, *->Fe4n i[F eII(CN)6]3 przez pow sta­ nie błękitu berlińskiego o pięknej niebieskiej barwie oraz drugiej, z rodankiem amonowym , dającym z so­ lam i żelazow ym i krw istoczerwone zabarw ienie (roda­ nek żelazowy) Fe*” -ł-3CNS'^Fe(CNS)3,

Barw iki czerwone, jako zw iązki rtęci, żelaza i ołow iu, zróżnicowano w sposób następujący: nieroz­ puszczalną w k w asie solnym i azotow ym część prób­ ki poddano prażeniu H g S + 0 2- > H g + S 0 2|. Z produk­ tów rozkładu — czarnej pozostałości i z typow ego charakteru spalania się oraz po zapachu w ydzielającej się substancji gazowej suponowano obecność siarcz­ ku rtęci. Dla sprawdzenia w ykonano próby kontrolne z jodkiem potasu H g C l2+ 2J'-> 2C r+ H gJ2 opadł żółty osad jodku rtęci, zm ieniający szybko barw ę na jaskra- w oczerwoną. W nadmiarze KJ osad rozpuszcza się i przechodzi do roztworu w postaci bezbarw nej soli kom pleksow ej K2[HgJ4] — jodortęciańu potasow ego HgJ2 + 2J'->[H gJ4]". Również reakcja z chlorkiem cy- n aw ym potw ierdziła obecność cynobru; w ytrącon y po­ czątkow o biały osad chlorku rtęciow ego 2HgCl2-|-Sn**-> ->Sn*"* + Hg2C l+2C l', przechodzi stopniow o reduku­ jąc się na szary pył m etalicznej rtęci I ^ C ^ + S n * ’ -»- -^ S n “ " + 2H g+2C l'.

Czerwień żelazową — tlenek żelazowy Fe2C>3 zi­ d entyfikow ano wyżej opisanym i m etodami, stosow an y­ m i do rozpoznania ugrów. M inię Pb30 4 w ykryto m e­ todam i rozpoznawczym i takim i sam ymi, jakie użyto w obec b ieli ołow iowej.

Pigm enty niebieskie badano na zaw artość w nich zasadow ego w ęglanu m iedziowego, co w przypadku jego obecności w skazyw ałoby, że ma się do czyn ie­ nia prawdopodobnie z błękitem górskim . Ze w zględu na to, że istotnie w ykryto w nich, obok zw iązków m ie­ dzi, zw iązki żelaza i ultram arynę — sw ierdzono n ie­ w ątp liw ie błękit górski. Obecność C uC 03-(0 H )2 po­ tw ierdziły reakcje kontrolne na rozkład zw iązku z kw asem solnym jak też octowym oraz d w ie — z Ba i z P b C 03; nadto na tw orzenie się siln ie am o­ niakalnym roztworze jonu zespolonego Cu(NH3)4", p o­ łączenia am idom iedziowego o lazurowej barw ie. W y­ konano też próbę kontrolną na zabarw ienie p łom ie­ nia, stw ierdzając obecność zw iązków m iedziow ych.

Zielone barw niki stanow iły zielone ziem ie n atu ­ ralne, które zidentyfikow ano m etodam i stosow anym i w reakcjach na ugry oraz zieleń górską, zbadaną m e­ todam i analitycznym i dla błękitu górskiego.

A naliza pozłoty w ykazała obecność cyny, którą stw ierdzono na podstawie najbardziej ch arak terystycz­ nych reakcji rozpoznawczych. Z niezbyt k w aśnego roztworu w ytrącono siarkowodorem szarobrunatny osad siarczku cynaw ego S n ” + H2S ->2H* + SnS, który łatw o rozpuścił się w w ielosiarczku am onow ym (NH4)2S2 i przeszedł w siarkocynian am onow y (NH4)2SnS3, a stąd w ydzielono kw asem solnym żół­ ty siarczek cynaw y SnS3" + 2H‘->-H2S + SnS2.

art. kons. Józef Nykiel Akadem ia Sztuk Pięknych

Kraków '•

LITERATURA

A. B o c h n a k , Z dzie jó w m a larstw a gotyckiego na P odkarpaciu, Prace K.H.S., VI, 1935.

С. С e n n i n i, Rz ecz o malarstw ie, przekład S. T y­ szkiew icza, W rocław 1955.

T. D o b r o w o l s k i , W y s ta w a polskiej sztuki go­ ty c k ie j w W arszawie , „Rocznik K rakow ski” X X VI, 1935.

t e n ż e , R zeźba i m alarstw o gotyckie w w o j e w ó d z ­ t w i e śląskim, K atow ice 1937.

t e n ż e , M alarstw o sztalugowe do 1450 roku, Sztuka P olsk a czasów średniowiecznych, Warszawa 1953. T. D o b r z e n i e c k i (J. Ruszczyc, Z. N iesiołow ska- R othertow a), S ztu ka Sakralna w Polsce — Malar­ stw o , W arszawa 1958.

J. D u t k i e w i c z , N o w y Sącz — Polska Siena, „Prze­ gląd A rtystyczny” nr 5, 1946.

t e n ż e , Ołtarz gotycki z P taszkow ej z X V wieku, „Biuletyn H. S. i K.” nr 3, Warszawa 1933.

t e n ż e , Nieznane rze źb y X I V —XV I w ieku na te r e ­ nie Małopolski południowo-zachodniej, „Biuletyn H. S. i K .” II, Warszawa 1933/34.

F. K o p e r a , Dzieje m a larstw a w Polsce, I, Kraków 1925/26.

t e n ż e , O b ra zy polskiego pochodzenia z X V — X V I w. w M uzeum N a ro d o w y m w K rakow ie, Kra­ k ów 1923.

t e n ż e , S ztu ka polska od czasów najdaw n iejszych do renesansu, „Polska, jej dzieje i kultura”, I, W arsza­ w a 1931.

J. K w i a t k o w s k i , F. K o p e r a , O b ra zy polskiego pochodzenia w Muzeum N a ro d o w y m w Krakow ie w i e k X I V —X V I, Kraków 1929.

R. K o z ł o w s k i , M ik roorganiz m y z okresu kre do­ w e g o Ochrona Z abytków ”, III, nr 2—3, Kraków 1950.

L. L e p s z y , K u ltu ra epoki Jagiellońskiej, Kraków 1901.

t e n ż e , Historia mala rstw a, „Rocznik K rakowski”, I, VI, K raków 1904.

t e n ż e M uzeum Diecezjalne w Tarnowie, „Teka Grona K onserw atorów G alicji Zachodniej”, II, Kra­ k ów 1906.

W. Ł u s z c z k i e w i c z , O brazy szkół cechowych polskich X V , X V I i X V II w iek u w M uzeum N arodo­

w y m w K rakow ie , „Wiadomości N um izm atyczno- archeologiczne”, III, z. 3, K raków 1896.

M. N i e d z i e l s k a , S k rzy d ła t r y p t y k u gotyckiego z Jurkowa, „Ochrona Z abytków ”, X II, nr 1, W arsza­ wa 1959.

A. P r z e ż d z i e c k i , W zo ry sztuki średniowieczn ej w d a w n ej Polsce, z. 8 i 9, W arszawa 1853.

J. S t a r z y ń s k i , 500 lat m a larstw a polskiego, War­ szawa 1950.

t e n ż e , Pięć w i e k ó w m a larstw a polskiego, W arszawa 1953

J. S z a b ł o w s k i , W o je w ó d z t w o kra k o w sk ie, „Ka­ talog zabytków sztuki w P olsce”, I.

T. S z y d ł o w s k i , P ow iat nowotarski, „Katalog za­ bytków sztuki w P olsce”, I, W arszawa 1951.

St. T o m к o w i с z, Spraw ozdan ia z posied~eń K o ­ mis ji Historii S ztu ki, IV, K raków 1891, s. LXXXIII. t e n ż e , P ow iat G ryb o w sk i, Pow iat Gorlicki, „Teka Grona K onserw atorów ”, I, Kraków 1900.

t e n ż e , P o w ia t K ra k o w sk i, „Teka Grona K onserw a­ torów ” II, K raków 1906.

M. W a l i c k i , M alarstw o Polskie, G o ty k , Renesans, Manieryzm, W arszawa 1961.

t e n ż e , M ala rstw o polskie XV w., W arszawa 1935. t e n ż e , Ze stu d ió w nad m a la r stw e m ziemi sądeckiej w X V w., „Sprawozdania P.A.U.”, X X X III, nr 2, Kraków 1932; także Prace K om isji H. S., VI, 1935. t e n ż e , Polska sztu ka gotycka, Katalog, W arszawa 1935.

t e n ż e , La peinture d ’autels et de re tables en Po­ logne au te m p s des Jagellons, Paryż 1937.

t e n ż e , K lejn o t polskiej sztuki gotyckiej, „Arkady”, 1936.

M. W a l i c k i , J. S t a r z y ń s k i , Dzieje sztuki pol­ skiej, W arszawa 1936.

S. Z a h o r s k a , D zieje m a larstw a polskiego, „Wie­ dza o P olsce”, t. 4/II, W arszawa, b.d.

M. Ż m i g r o d z k i , Epoka Gotycka, „Przegląd H. S.”, Kraków 1911.

Polska sztuka cechowa, Muzeum Narodowe w Kra­ kowie (składanki), wyd. „Arkady” 1957.

ТЕХНОЛОГИЧЕСКОЕ ТВОРЧЕСТВО КАРТИН НА ДОСКЕ В ТАК ИМЕНУЕМОЙ НОВОСОНДЕЦКОЙ ШКОЛЕ В 1420—1460 ГОДАХ После изготовления рисовально-графической документации и сфотографирования подвергнутых исследованию объектов, взято образцы красок к химическому анализу, а разрезы протравы с ж и ­ вописным слоем поддано исследованию при помо­ щи микроскопа. Установлено следую щ ие характер­ ные приметы, свойственные для художественной живописи Сондецкой школы с X V -ro века: Подобра- зы исполнено из липовой древесины, спорадически появляется льняное полотно, наклеенное на местах склеек и трещин в досках, иногда по всей поверх­ ности подобраза. Клей использованный в этом случае оказался звериного происхождения; ж иво­ писная протрава исполненная из смеси глютино- вого клея и мела состояла из многих слоев и была полож ена непосредственно на деревянный подобраз. Рисунок сделанный кисточкой, исполненный на живописной протраве чёрной краской определяет контур композиции; встретить мож но такж е грави­ рованные рисунки, раделкованные и пунцованные (графика станковая). К позолоте употреблялась оловянная фольга. После покрытия рисунка сое­ диняющим веществом „темпера”, закрашивано пЛос­ кую поверхность, затем разрабатывано детали. Художественная, живописная техника появлялась в разнородном виде: пунктирование кисточкой, х а ­ рактерное в живописных картинах на ясном ф оне, фактура, вытекающая из продольных линий, потя­ нуты х одним росчерком кисти и ровная, гладкая поверхность а такж е тонко писанные (лица и руки). К лакированию употреблялся лак золотистого цвета. Химический анализ протравы обнаруж ил при­ сутствие следующ их элементов: кальций, щёлочный углекислый свинец (свинцовые белила), ж елезная соль (охра), соединение ртути, ж елеза, а такж е свин­ ца (вещества красного цвета), соединение меди, ж е ­ леза и ультрамарина (голубые пигменты), зелёная натуральная земля (вещества зелёного цвета). А на­ лиз позолоты обнаружил присутствие олова.

TECHNOLOGY OF THE PAINTINGS ON THE WOODEN BOARD OF THE SO CALLED NOWOSĄDECKA SCHOOL DATING 1420—1460

A fter a graphic-draw ing docum entation and after taking photographs of the objects the sam ples of paints were taken for a chem ical analyzis and the plaster and coats paint sections have been exam ined under a microscope. The w ork pointed out the fo llo ­ w in g characteristics of the 15th century paintings of the sądecka-school.

„The substratum ” for paintings is made of a linden wood. A linen is pasted on the glue-j oints and cracks and som etim es on all the surface. The glu e is of an animal origin, a m ultilayer painting plaster is made of the m ixtu re of a gluten glue and chalk and is put directly on th e wooden „sub­ stratum ”. The contours of the com position are made w ith a brush pencil in a black colour in the painting plaster. There are also engraved, rouletted

and pounced drawings. A zinc foil w as used to the gilding. A fter the covering the draw ing w ith a b in ­ ding tempera agent the plane surfaces w ere brushed over and w ork on the details w as carried out. The painting represents a gam ut cf technique: ligh t spots w ere painted by point brush beat; there w as pattern brushed longitudinally and sm ooth surfaces w ere thinly painted (faces, hands). A golden laquer was used to the varnish.

A chem ical analyzis pointed out the presence of the follow ing components:

Ca, P b C 03 . Fb(OH)2 (white lead), salts F e+ 3 (acher), com binations Hg, Fe, Pb (red pigm ents), com binations Cu, Fe, Pb and ultram arine (blue pigm ents), natural green (green pigments). The analyzis of gilding found the presence of zinc.

Ryc. 2. Skrzydła tryptyku z Ptaszkowej. graficzny układ w arstw ow y budowy m alo­ w idła. I—V ilość w arstw zapraw y m alar­ skiej. 1 — podobrazie drew niane; 2 — w arstw a kleju; 3 — płótno; 4 — w arstw a kleju; 5 — zapraw a; 6 — spoiwo u tw ier­ dzające folię 7 — folia cynowa; 8 — w a r­ stw a m alow idła; 9 — w arstw a malowidła;

Ryc. 3. Skrzydła tryptyku z Ptaszkowej, przekrój profilow y zaprawy z m alow idłem

Rye. 4. Skrzydła try p ty k u z Ptaszkow ej, I — zapraw a kredow a (etap pierw szy budowy malowidła) II — ry su ­ nek w yciągany pędziem (etap drugn; III — rysunek graw erow any (etap trzeci); IV — w arstw a farby

Ryc. 5, Skrzydła tryptyku z Ptaszkow ej, podłużne fakturow e pociągnięcia pędzla, strzałka w skazuje rysunek wykonany pędzlem farbą czarną — widoczny pod w arstw ą farby na zapraw ie

Ryc. 6. Skrzydła try p ty k u z Ptaszkow ej, fa k tu ra powierzchni m alowidła wykonana farb ą białą zabarw ioną ugrem jasnym , wykonana s^osooem punktow ego uderzania pędzlem

Rye. 8. M alowidła z Niedzicy, graficzny układ w arstw ow y budowy m alowidła (por.

Ryc. 9 M alowidła z Niedzicy, przekrój profilowy zaprawy z malowidłem, I—VII poszczególne w arstw y zaprawy

Ryc. 10. M alowidła z Niedzicy, uw arstw ienie zapraw y (od II—V III); strzałka w skazuje rysunek wyciągany pędzlem i rysunek graw erow any

Ryc. 11. Malowidła z Niedzicy, I — płótno wzm acniające podobrazie, II — zaprawa kredow a, III — pod­ malówka niebieska. IV — w arstw a koloru właściwego

10

1

Ryc. 14. Tryptyk Matki Boskiej z P rzy ­ donicy, graficzny układ w arstw ow y b u ­ dowy malowidła (por. w arstw y wg ryc. 2)

Ryc. 15. T ryptyk M atki Boskiej z Przydonicy, przekrój profilowy zapraw y z malowidłem. I—IV ilość poszczególnych w arstw w zapraw ie

Ryc. 16. T ryptyk M atki Boskiej z Przydomcy. awers skrzydła, przekrój profilow y zapraw y z malowidłem, I — w arstw a zaprawy o zabarwieniu

10

Ryc. 18. Zdjęcie z krzyża z Chomranic. graficzny układ warstwowy budowy m a­

lowidła (por. w arstw y wg ryc. 2) 9 7 6 5 4 3

2

1

Ryc. 19. Zdjęcie z krzyża z Chomranic, przekrój profilowy zaprawy z malowidłem, w arstw a VII (oznaczona strzałkam i) — tzw. przem alów ka w ykonana w czasie konserw acji

Ryc. 20. Zdjęcie z krzyża z Chomranic, rysunek puncowany i radełkowany

Ryc. 21. Zdjęcie z krzyża z Chom­ ranic, rysunek radełkowany

Ryc. 22. Skrzydła tryptyku z K a­ mionki Wielkiej (ok. 1440 r.), strzał­ ki wskazują rysunek grawerowany (linia podłużna) i rysunek puncowa- ny (wgłębienia o kształcie okrąg­

łych punktów)

Ryc. 23. Skrzydła tryptyku z Kamionki Wielkiej, podłużne fakturowe pociągnięcia pędzla