Halina Rutska
Towarzystwo Naukowe Płockie
1820-1830 - 1907-1928 : notatka
historyczna
Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego 1, 125-147
T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E P Ł O C K I E R O C Z N I K . I.
H A L I N A R U T S t A .
TOWARZYSTWO NAUKOWE PŁOCKIE
1820
-1830
—1907
-1928
. N O T A T K A H I S T O R Y C Z N A .1820
-1830
. W r. 1793 P ł o c k p r z y d z i e l o n y z o s ta ł d o P r u s P o ł u d n i o w y c h i o d t ą d z a c z y n a się 14-lelnia e k s t e r m i n a c y j n a , z n i e u b ł a g a n ą k o n s e k w e n c j ą p r o w a d z o n a , n i e m i e c k a g o s p o d a r k a . G o d z ą c w n a jrd z e n - n iejszą p o ls k o ś ć , k a to lic y z m , w s p o m n i e n i a h is to r y c z n e , u s u n i ę t o p o z o s ta ło ś c i d a w n y c h m u r ó w K a z im ie r z o w s k ic h i b r a m w j a z d o w y c h , p r a s t a r e k o ś c io ły d o m i n i k a ń s k i e z a b ra n o : Ś w . T r ó j c y — n a m a g a z y n r z ą d o w y , d ru g i n a k o ś c ió ł l u te r a ń s k i J e d n o c z e ś n i e r z ą d s p r o w a d z a ze w s z y s tk ic h s tr o n n i e m c ó w , a b y ja k n a jr y c h le j z a trz e ć p o ls k i c h a r a k t e r m ia s ta i u c z y n ić z n ie g o „ o d w ie c z n ą ż y w ą c z ą s t k ę o r g a n iz m u p r u s k i e g o “ w e d l e w y p r ó b o w a n e j f o rm u ły , s to s o w a n e j do w s z y s tk ic h z ie m p o ls k ic h , w c h ł o n i ę t y c h k o le jn o p rz e z P r u s y . D o p r o w a d z o n o do te g o , że w r o k u 1802 n a 3714 m i e s z k a ń c ó w P ł o c k m a już 1783 e w a n g e l i k ó w , 1065 ż y d ó w a ty lk o 8 6 6 k a to lik ó w , W t y m czasie p r z e p r o w a d z o n a r e g u la c ja m ia s ta , w y p r o s t o w u j ą c s w o b o d n y u k ł a d ulic, z a c ie ra jego m a l o w n i c z y i h is to ry c z n y c h a r a k te r, a j e d n o c z e ś n ie , t w o r z ą c p l a n n o w y c h d zielnic, n a d a j e im t y p o w ą p r u s k ą s z t y w n ą p ro sto lin ijn o ść, k ł a d ą c s w e p ię tn o n a d a ls z y p o dziś d z ie ń ro z w ó j m ia sta .D o s k o n a ł ą s z k o ł ę p ło c k ą , o b s a d z o n ą p rz e z d o b o r o w y c h n a u c zycieli z a k a d e m i c k i e m w y k s z t a ł c e n i e m z K r a k o w a , z a m ie n ia rząd p r u s k i n a c z y s to n i e m ie c k ie „A k a d e m i s c h e s G y m n a s i u m zu P ł o c k “ , z a p e ł n i a j ą c jeg o b ib ljo te k ę , ja k r ó w n ie ż in n y c h in sty tu c ji n p ,: „ K a m - m e r zu P ł o c k “ , „ M e d ic in a l D e p u t a t i o n “ m a s ą d z ie ł n ie m ie c k ic h . M ło d z ie ż k o ń c z ą c ą s z k o ł y w y s y ł a n a d a ls z ą n a u k ę do P ru s , a b y ta m u le g łs z y k u ltu rz e p ruskiej, s k u te c z n ie j s z c z e p iła ją r o d a k o m . 1 g d z ie ż tu je s t m ie js c e n a polskość?!
T y m c z a s e m ja k w p ie ś n i p o w s t a ń c z e j „ d o W i s ł y “— „ p o d te m i lo d a m i n u r t g o r ą c y p ł y n i e “ . U c z n io w ie n a p y t a n i a n i e m ie c k ie w i z y tu j ą c y c h m in is tr ó w o ś w ia ty o d p o w i a d a j ą p o f r a n c u s k u , a j e d e n z p o ś r ó d k s z ta łc o n e j n a g e r m a n i z a t o r ó w m ł o d z i e ż y — to W o j c i e c h S z w e y k o w s k i , n a j w y b i t n i e j s z y p e d a g o g p ło c k i, p ó ź n ie j r e k to r K r ó l e w s k ie g o U n i w e r s y t e t u w W a r s z a w i e .
W r. 1807 P ł o c k s taje się sto licą d e p a r t a m e n t u w n o w e r n K s ię s tw ie W a r s z a w s k i e m , z rz u c a z sie b ie s k o r u p ę n i e m i e c k ą i p o ś p i e s z nie o d r a b i a o k r e s u p a d k u . W r. 1807 n a s w e m t e r y to r ju m , obej- m u j ą c e m 380 mil kw ., d e p a r t a m e n t d z ie d z ic z y po z a w o d o w y c h „ K u l t u r t r a g e r a c h “ 10 s z k ó ł e l e m e n t a r n y c h w m i a s t a c h i j e d n ą n a w s i— r a z e m 1 1, w r o k u 1814— p o m im o , iż jest to o k r e s e k o n o m i c z nej ru in y p o n a jc ię ż s z y m w y s i ł k u s tw o r z e n i a siły z b ro jn e j, p r z e m a r s z a c h n a p o l e o ń s k i c h i t. p a s p o ł e c z e ń s t w o p o c h ł a n i a j ą s p r a w y p a ń - s t w o w o - tw ó r c z e , Izb a E d u k a c y j n a m o ż e się już W3',k a z a ć liczbą 78 szkół, w t e m w ie js k ic h 61. „ S z k o ła d e p a r t a m e n t a l n a “ , p ó ź n ie j z w a n a „ w o j e w ó d z k ą “ , p rz e k s z ta łc o n a z n ie m ie c k ie g o g i m n a z j u m o trz ą s a się z n a le c ia ło ś c i i z n a j d u j e m y z n ó w c a ły s k ł a d p ro fe s o r s k i p o ls k i i d o b o r o w y p o d w z g l ę d e m n a u k o w y m . S p o t y k a m y tu p ó ź n ie js z e g o p ro fe so ra U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k i e g o h i s t o r y k a A d r y a n a K r z y ż a n o w s k ie g o , k t ó r y o d r. 1812 je st r ó w n ie ż b ib l j o t e k a r z e m s z k o ln y m . T a k ą je st ó w c z e s n a a tm o s f e r a , t a k ą g le b a , na k t ó r ą p a d ł a in i c j a t y w a m in is tra o ś w ia ty S t a n i s ł a w a P o t o c k i e g o , a b y n a w z ó r W a r s z a w y i L u b lin a z a ł o ż o n o w P ł o c k u T o w a r z y s t w o N a u k o w e . T r z e b a tu o d r a z u p o d k re ś lić d w a s z c z e g ó ł y : 1) że p o z a L u b l i n e m i P ł o c k ie m ż a d n e m ia s to nie z d o b y ł o się n a p o d o b n ą in s ty tu c ję , 2) że L u b e ł s k i e T o w a r z y s t w o P r z y j a c i ó ł N a u k w r a z z n a z w ą p r z y b r a ł o k i e r u n e k r o z s z e rz a n ia o ś w ia ty sz k o ln e j, T o w a r z y s t w o N a u k o w e P ł o c k i e n a t o m i a s t o d r a z u p o d k r e ś l a n a z w ą i p r o g r a m e m cele n a u k o w o - b a d a w c z e i k r a j o z n a w c z e , N a c z ele s t a n ą ł ks. A d a m P r a ż m o w s k i b i s k u p p ło c k i, s e k r e t a r z e m z o sta ł K a j e t a n M o r y k o n i, r e k t o r s z k o ł y w o je w ó d z k ie j, w ł a ś c i w y d u c h t w ó r c z y instytucji. U s i ł o w a n i a T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o s k r y s ta liz o w a ły się w 2 k i e r u n k a c h : 1) g r o m a d z e n i a m a t e r j a ł ó w n a u k o w y c h , 2) u t w o r z e n i a m u z e u m i b ib ljo tek i.
T o w a r z y s t w o N a u k o w e z d a ł o s o b ie o d r a z u d o s k o n a l e s p r a w ę z n a jw a ż n ie js z e g o , b e z p o ś r e d n i o n a n i e m c ią ż ą c e g o z a d a n ia , a to aby: „ p r z y p o w s z e c h n e j p o m o c y w y s t a w i ć O b r a z w o j e w ó d z t w a p ł o c k i e g o , u k a z u j ą c y d a w n ą ś w i e t n o ś ć z iem i płockiej, jej o d r o d z e n i e się, n a d z ie je , b y t i p o t r z e b y m i e s z k a ń c ó w “ . Z d a j e też sobie s p r a w ę z tr u d n o ś c i i sił, k t ó r e m i ro z p o r z ą d z a . „ K s z ta łt i
ob-s z e rn o ś ć p r z e d ob-s i ę w z i ę t e g o o p iob-su ob-s t o ob-s o w a ć w y p a d n i e d o m ia r y n a g r o m a d z o n y c h z a s o b ó w „ c h c e m y t y l k o u w i a d o m i ć c z ł o n k ó w , co p o z n a w a ć , co z g łę b ia ć m a j ą “ . W ie lk i n a c is k n a n a u k o w ą w a r to ś ć i p e w n o ś ć z b i e r a n e g o m a t e r j a ł u , d a je n a m n a j l e p s z e w y o b r a ż e n i e 0 p o w a d z e i n i e p o w s z e d n i e m w y k s z ta łc e n iu k i e r o w n i k ó w p ra c y . S p o t y k a m y w c ią ż u p o m n i e n i a , a b y w i a d o m o ś c i z b ie r a n e b y ły : „z u r z ę d o w e g o p r z e k a z a n i a “ , styl d o n ie s ie n ia lu b o p is u m o ż e b y ć „ z u p e ł n ie p r o s t y “ . W e w s z y s tk ic h p o d o b n y c h w i a d o m o ś c i a c h o p r ó c z g r u n t o w n e j p r a w d y , p r a g n i e T o w a r z y s t w o rnieć n a j w i ę k s z ą d o k ł a d n o ś ć „ k tó ra tern p e w n i e j s z ą z o s ta n ie , g d y w p rzy .w o d z e n iu z d a r z e ń i c z y n ó w w s k a z a n e b ę d ą ź ró d ła , s k ą d w i a d o m o ś ć j a k a p o w z i ę t a “ . — „ T r z e b a z a w s z e z w r a c a ć u w a g ę , w czerń t e r a ź n ie js z y sta n p r z e d m i o t ó w różni się o d p rzeszłeg o i d o ł ą c z y ć p r z y c z y n y , k tó r e te n s k u t e k s p r a w ić m o g ł y “ .
R o z s y ł a n y k w e s t j o n a r j u s z o b e j m o w a ł : 1) g e o g ra fję i s ta ty s ty k ę , 2) r o ln ic tw o i e k o n o m j ę , 3) p r z y r o d o z n a w s t w o , 4) p o s tr z e ż e n ia t e c h n o lo g ic z n e , 5) m e t e o r o lo g ję i s z c z e g ó ln e z ja w is k a n a tu r y , 0) lu do- z n a w s t w o i k u ltu rę . J a k o ź r ó d ła t y c h topograficzne; - historyczno- f o l k l o r y s t y c z n y c h b a d a ń , T o w a r z y s t w o szczeg ó ln iej p o le c a ło : a) d a w n e g eo g rafje, o p is y k ra ju , d z i e jo p is a r s tw o n a r o d o w e i o b c e , b) m i e j s c o w e a k ta , p a p i e r y u r z ę d o w e , r ę k o p i s y p r y w a t n e , c) księgi k o śc ie ln e , d) r ę k o p i s y i g e n e a lo g je , e) w s z e lk ie p o m n ik i, n a p i s y n a b u d o w la c h , o b r a z y m a l a r s k i e i rz e ź b y , f) p o d a n i a , c h o c ia ż b y g m in n e , p ie ś n i i t e m u p o d o b n e ś l a d y d a w n y c h z d a r z e ń . B rak m ie js c a nie p o z w a l a mi p r z y t o c z y ć t y c h n ie z m ie r n ie c e n n y c h , z u p e ł n i e n o w o ż y t n y c h u w a g 1 w s k a z ó w e k , k tó r e m i ro z w in ię to i u z u p e ł n i o n o o g ó ln ik o w e p o z y c je k w e s t jo n a r ju s z a . O d e z w a z w r a c a się d o m i e s z k a ń c ó w m ia s ta , o b y w a te li w ie jsk ic h , m ł o d z i e ż y sz k o ln e j; co się t y c z y d u c h o w i e ń s t w a , to z w r ó c o n o się d o p r e z e s a , b is k u p a P r a ż m o w s k ie g o , a b y je z a c h ę c ił d o s k ł a d a n i a o p is ó w s w y c h parafji. P o t r z e b a „ O p i s u W o j e w ó d z t w a " , k t ó r y p o z w o l i ł b y z o r j e n t o w a ć się w s ta n ie k ra ju b y ł a w id o c z n ie p r z e z r z ą d i s p o ł e c z e ń s t w o ż y w i o ł o w o o d c z u w a n a , g d y ż już w r o k u p i e r w s z y m „ w s z y s c y d o z o r c y m ia s t w w o j e w ó d z t w i e p ł o c k i e m z ł o żyli u r z ę d o w e o p is y s w o ic h m i a s t “ . N a jw ię k s z e p o d t y m w z g l ę d e m z a słu g i p o ł o ż y ł p r o k u r a t o r W . H . G a w a r e c k i , z p o d k t ó r e g o n ie s tr u d z o n e g o p ió ra j e d n a za d r u g ą w y c h o d z i ł y p r a c e b a d a w c z o - h is to r y c z - ne. B rak ś r o d k ó w p o m o c n i c z y c h , m e t o d y , k r y t y c y z m u n a u k o w e g o n ie p o z w a l a o p r z e ć się n a n ic h z z u p e ł n ą p e w n o ś c i ą , n ie m n ie j d o d ziś d n i a z a c h o w a ł y o n e z n a c z e n ie , a c z ę s to j e d y n e m s ą ź r ó d łe m . P ró c z w s p o m n i a n y c h w y ż e j c z y t a m y w s p r a w o z d a n i u o w ie lu o p i
127
s a c h z ł o ż o n y c h T o w a r z y s t w u , w ie lu p r a c a c h i b a d a n i a c h r o z p o c z ę t y c h p r z e z d o r o s ły c h i m ło d z ie ż . S z te y n e r , n a u c z y c ie l r y s u n k u , z a c z ą ł ro b ić w i d o k k a t e d r y z r u in a m i d a w n e g o z a m k u k s ią ż ą t m a z o w ie c k ic h , lecz z m a r ł m e d o k o ń c z y w s z y r o b o ty . P r o f e s o r E T u m a - n o w ic z p o s t a n o w i ł s k o p i o w a ć w s z y s tk ie n a g r o b k i z n a j d u ją c e się w P ł o c k u . R y s u n e k jeg o , p r z e d s t a w i a j ą c y k a t e d r ę o d s t r o n y W i s ł y , z n a j d u j e się w o b e c n e m T o w a r z y s t w i e N a u k o w e m . U r z ą d z o n o c z y t e l n i ę , s t a r a n o się p o d n i e ś ć m i e j s c o w ą d r u k a r n ię . W r o k u 1824 prof. A u g u s t y n Z d z i a r s k i z a c z ą ł w y d a w a ć p is m o literack ie „ D z ie d z ilję “ . J e d n o c z e ś n i e p o w i ę k s z a się z ofiar b ib ljo te k a , w z r a s ta m u z e u m , k t ó r e p o s t a n o w i o n o n a z w a ć : „ M u z e u m W o j e w ó d z t w a P ł o c k i e g o “ . P rz e z T o w a r z y s t w o N a u k o w e p r z e s z ło c z ę ś c io w o s ł y n n e z n a l e z i s k o m o n e t w T r z e b u n i u o p r a c o w a n e p rz e z L e l e w e l a . Z a m i e r z o n o w s z e r e g u w y c i e c z e k „z w i e- d z i ć m i e j s c a c e l n i e j s z e “ w W o j e w ó d z t w i e . N a r e s z c ie d a n e m b y ło T o w a r z y s t w u N a u k o w e m u s p e łn ić c z y n o b y w a t e l s k i , k t ó r e g o d o n io s ło ś ć n a r o d o w a s ię g n ę ła p r z e z c a ły w ie k X I X aż p o n a s z e cz a sy . O t o w r. 1825 w y d o b y t o z g r o b u w p r e z b i t e r j u m p r o c h y W ł a d y s ł a w a H e r m a n a , K r z y w o u s t e g o i i n n y c h „ k s i ą ż ą t i d z i e d z i c ó w p i a s t o w s k i c h “ i w s k u p i o n y m u r o c z y s t y m n a s tr o ju z ł o ż o n o j e w k a p l i c y k r ó l e w s k i e j T u m u P ł o c k ie g o , w s k r o m n y m j e d n a k p e ł n y m p o w a g i g r o b o w c u z c z a r n e g o m a r m u r u , k t ó r e g o o rły białe, k r z e p i ą c n a s w s z y s tk ic h w c z a s a c h niew oli, p r z e t r w a ł y aż do d n ia o d z y s k a n i a w o ln o śc i.
J e d n a k k u k o ń c o w i d zie się c io le cia ś w ia tło T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o p rz y g a s a . Z je d n e j s tr o n y w a r u n k i p o l i ty c z n e z m ie n ia ją się n a g o rsz e , z drugiej s p o ł e c z e ń s t w o z a m a ł o je s z c z e m a sił a b y p o d o ł a ć z b y t w ie lk im z a m ie r z e n io m . W ie lu c z ł o n k ó w n a jc z y n n ie j s z y c h u b y w a —je d n i p o m a rli, d r u d z y r o z p ro s z y li się p o św ie c ie , in n y c h p o c h ł o n ę ł a d z i a ła ln o ś ć p o lity c z n a . D o k o ń c a n a w y ł o m i e stoi s e k r e t a r z M o r y k o n i — w ła ś c iw ie z je g o śm iercią z a m i e r a T o w a r z y s t w o N a u k o w e . O s t a t e c z n y k r e s jeg o istn ie n iu p o ł o ż y ł w y b u c h p o w s t a n ia l i s to p a d o w e g o , k t ó r e g o u p a d e k nie p o z w o lił T o w a r z y s t w u z r e o r g a n iz o w a ć się i siły s w e u z u p e łn ić , z b u r z y ł i r o z p r o s z y ł b o g a te już p l o n y , g d z ie n ie g d z ie p o z o s ta w ia ją c d r o b n e o k r u c h y , j a k b y n a d o w ó d , że w s z y s tk o to is tn ia ło nie t y l k o n a p a p ie r z e . R u i n ę kraju i T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o p r z e t r w a ł W . H . G a w a r e c k i , d o k o ń c a ż y cia n ie u s ta ją c w s w y c h p r a c a c h h is t o r y c z n y c h . P o p o w s t a n i u li- s t o p a d o w e m ż y cie n a u k o w e i b a d a w c z e w P ł o c k u p r z e r y w a się n a lat / 5 z górą: n a o k r e s ż y cia 3 p o k o l e ń
II.
1907
-1928
. 129 P o c z ą t e k w i e k u X X w id zi P o ls k ę K o n g r e s o w ą w y j a ł o w i o n ą , p o z b a w i o n ą s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o - o d s z k o ł y e l e m e n t a r n e j d o u n i w e r s y t e t u są to je d y n i e n a r z ę d z ia rusyfikacji; m u z e a i bibljoteki z n is z c z o n o i w y w ie z io n o . R z ą d t r z y m a się s y s t e m u „ p r z e c z e n i a “ : nic nie b y ł o w o ln o . S a m o s p o ł e c z e ń s t w o p o ls k ie s p ły n ę ło k r w ią w r. 1863 i le c z y ło s w e r a n y , z w r a c a j ą c się d o n a u k i p ra k ty c z n e j, d o p o p r a w y e k o n o m i c z n e j by tu .L e c z i te r a z „ p o d lo d a m i n u r t g o r ą c y p ł y n i e . . . -' Z a l e d w i e z a r y s o w a ł a się p o k lę s c e ja p o ń s k ie j i w y b u c h u p ie rw s z e j r e w o lu c ji po tę g a r o s y js k a , z a l e d w i e o g ło s z o n o K o n s ty tu c ję , już p o k r y w a się p o l ski u g ó r t a k b u jn ą ru n ią , że z d u m i e n i e o g a rn ia c z ło w ie k a .. P o ls k a M a c ie rz S z k o ln a z jej o lb r z y m ią d z ia ła ln o ś c ią , T o w a r z y s t w a K u ltu r y P o lsk ie j, N a u k o w e , K r a j o z n a w c z e w j e d n e j c h w ili ja k siecią o b ję ły kraj cały. W P ł o c k u g r o n o c z u j n y c h n a p o t r z e b y n a r o d o w e o s ó b już 28.12 1906 r. o t r z y m u j e z a t w i e r d z e n i e u s t a w y w n ie s io n e j p o d № 2 d o r e g e s tr u s t o w a r z y s z e ń i z w i ą z k ó w gub. P ło c k ie j (Nr. 1 b y ł o T o w a r z y s t w o S z k o ł y Ś re d n ie j) a d la z a z n a c z e n i a n a jśc iśle jsz e g o z w i ą z k u z p rz e sz ło śc ią , p r z y b ie r a n o w a in s ty tu c ja n a z w ę T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o . J a k o c z ł o n k o w i e z a ło ż y c ie le w y s t ę p u j ą : Dr. M acie- sza, ks. T . K o w a l e w s k i , dr. A . Z a l e w s k i , re d . A . G r a b o w s k i . S ta tu t w s k r z e s z o n e g o T o w a r z y s t w a z a k r e ś la n ie z m ie r n ie s z e ro k ie g ra n ic e , a b y w o b e c r z ą d u z m ie ś c ić się w n ic h m o g ł a n a jro z le g le jsz* d z i a ł a l n o ś ć n a u k o w o - o ś w i a t o w a , cel j e d n a k z a s a d n ic z y i p r o g r a m d z ia ła n ia n ie ró żn i się z g o ła o d z n a n y c h n a m o d e z w i k w e s t j o n a r j u s z y z 1820 r. W y w o ł a ł a je n ie s z a ra te o rja a le s a m o życie, k t ó r e g o p o t r z e b y z a s a d n ic z e b y ł y i p o z o s t a ł y je d n a k ie . P a ra g ra f I w y m i e n i a ja k o cel: k rz e w ie n ie n a u k i i o ś w ia ty , g r o m a d z e n i e d a n y c h n a u k o w y c h , g e o g r a f ic z n y c h , f iz y c z n y c h , a n t r o p o l o g ic z n y c h , s t a t y s t y c z n y c h , e t n o g r a f i c z n y c h i a r c h e o l o g i c z n y c h , d o t y c z ą c y c h g u b e r n ji pło ck iej. N a jb liż s z e m j e d n a k z a d a n i e m , k tó re, ściśle m ó w ią c , w y w o ł a ł o z a ł o ż e n ie T o w a r z y s t w a , b y ło u t r z3^manie b i b l j o t e k i S k e m p s k i e j , o fia ro w a n e j p r z e z J ó z e f a Z i e l i ń s k i e g o z Ł ą ż y n a d la P ł o c k a ; d a l s z e m — s t w o r z e n i e w a r s z t a t u n a u k o w e j p r a c y i w c ią g n ię c ie d o niej inteligencji, b u t w ie ją c e j n a p ro w in c ji.
130 N ie b y ł o to j e d n a k ła tw e .
W o w e j chwili p o w s ta je w P ł o c k u s z k o ln ic tw o polskie: g im n a z ju m m ę s k i e i ż e ń s k ie , k t ó r e p r z y s t ę p u j ą d o b u d o w y w ł a s n y c h g m a c h ó w , T o w a r z y s t w o K u l t u r y P o lsk iej, M a c i e r z S z k o ln a , d w a D o m y lu d o w e , B ib ljo te k a Z w i ą z k u K a to lic k ie g o i t.
p.
in s ty tu c je , nie licząc d a w n i e j s z y c h , i ta r ó ż n o r o d n a d z ia ła ln o ś ć p o c h ł a n i a s z c z u p łe siły m i e j s c o w e m o r a l n e i m a te r ja ln e , a w y r a ż a j ą c n a j ja s k r a w s z e p a lące p o t i z e b y d n ia , s p y c h a n a szar}' k o n i e c p r a c e i z a d a n i a n a u k o w e. ja k o m n iej p o p u l a r n e , n i e p r z e d s t a w i a j ą c e d la s z e r s z e g o o g ó łu w y r a ź n y c h , n a t y c h m i a s t o w y c h korzyści. D n ia 23 m a r c a 190/ r. T o w a r z y s t w o r o z p o c z y n a s w o ją d z i a ła ln o ś ć o r g a n iz a c y jn ą , w y d a j e o d e z w y , a o p r ó c z te g o u r z ą d z a o d c z y t y w s p r a w a c h b i e ż ą c y c h n p . s a m o r z ą d u m ia s t i t. p. N i e b a w e m n a s p o ł e c z e ń s t w o s p a d a cios n i e s p o d z i e w a n y ; z a m k n ię c ie M a c ie r z y S z k o ln e j. Ś m i a ł e m p o s u n i ę c i e m , n a d z ie ń p r z e d o g ł o s z e n ie m te g o r o z p o r z ą d z e n i a r z ą d u . T o w a r z y s t w o N a u k o w e p r z e j m u j e w s z y s t k i e i n s t y t u c j e P. M- S z k o l n e j w gub. p ło c k ie j w liczbie 27 b ib lio te k i d o m ó w l u d o w y c h , d z ię k i c z e m u p r z e t r w a ł y o n e w tej je d y n i e p o ła c i k ra ju aż d o w y b u c h u w o j n y św ia to w e j. Z lik w id acji P o lsk ie j M a c ie r z y S z k o ln e j o t r z y m u j e w t e d y T o w a r z y s t w o N a u k o w e 3000 rb. i z t y m k a p i t a ł e m p o s t a n a w i a dla s w y c h p r z y s z ł y c h z b io r ó w z d o b y ć o d r a z u m o c n e p o d w a l i n y , n a b y w a j ą c w r. 1908 za 24.000 rb. j e d e n z n a j s t a r s z y c h d o m ó w w P ł o c k u z X V I - X V I ł w ie k u , k t ó r y w te n s p o s ó b o c a l o n o o d s p r z e d a ż y w r ę c e p r y w a t n e , o d g r o ż ą c y c h m u p r z e r ó b e k i z n i e k s z t a ł c e ń . W p ie r w s z e j c h w ili k i l k u m ie s ię c z n ą b e z p r o c e n t o w ą p o ż y c z k ą 5.000 rb. d o p o m ó g ł p. K a j e t a n P i e c h o w s k i z L u b e r a d z a , n a s t ę p n i e p o ż y c z k ą ta k ie jż e s u m y n a 5 V0 p. E m ilja R o m o c k a z K się te g o . W r o k u 1907 ks. p r a ł a t T o m a s z K o w a l e w s k i , k t ó r e m u J. Z ie liń s k i w b r a k u o d p o w i e d n i e j instytucji, s p r z e d a ż ą fik c y jn ą p r z e k a z a ł s w o ją b ib ljo te k ę w liczbie 15000 j e d n o s t e k b ib ljo te c z n y c h , o d d a j e ją w t e n ż e s p o s ó b T o w a r z y s t w u N a u k o w e m u .O d r. 1904 m ie ś c iła się o n a w 2 p o k o j a c h o b e c n e j K urji b i s k u p ie j, gdzie ją z p a k w y d o b y l i i c a ł k o w i c i e u p o r z ą d k o w a l i Stefa- n o s t w o R u ts c y . P o o t r z y m a n i u jej o d ks. K o w a l e w s k i e g o i n a b y ciu d o m u p rz e n ie ś li ją w r. 1909 d o 4 p o k o j ó w n a p a r t e r z e w ł a s n e go już g m a c h u T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o i u p o r z ą d k o w a l i p o n o w n i e p o d n a z w ą : „ B i b l j o t e k a i m. Z i e l i ń s k i c h ” .
_ J 31
_ _
W p i e r w s z y m o k re s ie p r a c y b ib ljo te c z n e j c z y n n y u d z i a ł brali w s p i s y w a n i u d u b le tó w : ś. p. j a n Z a w i d z k i , z m a r ł y w r. b. p r o fe s o r p o lite c h n ik i, z n a k o m i t y c h e m ik , z a m i ł o w a n y bibliofil i z n a w c a d o s k o n a ły . T a d e u s z C z a p c z y ń s k i , o b e c n y k u r a to r , K a r o l D r e w n o w s k i , o b e c n y w i z y ta to r s e m i n a r j ó w n a u c z y c ie ls k ic h . J e d n o c z e ś n i e r o z p o c z ę t o g r o m a d z e n i e M u z e u m P ł o c k i e g o j e d n y m z p i e r w s z y c h d a r ó w b y ły z b ió r} ’1 g e o lo g ic z n o -p a le o n to lo g ic z n e ś. p. A l e k s a n d r a Z a l e w s k i e g o , prof. U n i w e r s y t e t u w e L w o w i e , o fia r o w a n e p r z e z w ł o ś c i a ń s k ą jeg o r o d z in ę F l a k ó w z R a d z iw ia . D opie- ro w g r u d n iu 1912 r., p o w y g a ś n i ę c i u d łu g o le tn ie g o k o n t r a k t u w y n a jm u , z a ję to d w a p o k o j e ’ n a p a r t e r z e d la p o m ie s z c z e n ia m u z e u m , k t ó r e się d o t ą d tu liło k ą t e m w b ib ljo te c e .D o d o m u T o w a r z y s t w a śc ią g a ją też, ja k o je g o w y d z ia ł a u t o n o m ic z n y , d o ś ć z a s o b n e Z b i o r y S z k o l n e , p o w s t a ł e z in ic ja ty w y dr. A l e k s a n d r a M a c ie s z y .
Z a p o c z ą t k o w a n o r ó w n ie ż o k o ł o r. 1911 szereg w y c i e c z e k a r c h e o l o g ic z n y c h w b liższe i d a ls z e o k o lic e P ło c k a . J a k o o w o c ty c h p o s z u k i w a ń o ra z s a m o i s t n y c h b a d a ń n a te r e n ie p ł o c k im p. G r z e g o r z a P ro n ie w s k ie g o , o b e c n i e d y r e k t o r a g im n a z ju m w W a r s z a w i e , p o w s t a ł a p r a c a d r u k o w a n a w r. 1921 w „ P r z e g l ą d z i e a r c h e o l o g i e z n y m “ w P o z n a n i u p o d t y t u ł e m „ P o b r z e ż e W i s ł y w n a j b l i ż s z e j o k o l i c y P ł o c k a p o d w z g l ę d e m a r c h e o l o g i c z n y m “ . W t y m c z a sie s k r z ę t n a r o b o ta idzie w r o z m a ity c h k i e r u n kach: p. K a z im ie r z S ta s z e w s k i z ro b ił d o s k o n a ł e p r z e r y s y d a w n y c h p l a n ó w m i a s t a , tern c e n n ie js z y c h , iż o r y g in a ły w c z a sie w o j n y u le g ły z n isz c z e n iu . P ro f e s o r S te fa n R u tsk i p r z e p i s y w a ł a k t a z A r c h i w u m K o n s y s t o r s k i e g o dla h i s t o r y k a Ign. B a ra n o w s k ie g o i prof J. K. K o c h a n o w s k i e g o , k t ó r y d w u k r o t n i e b a w i ą c po p a r ę t y g o d n i w P ło c k u , z d o k u m e n t ó w w s k a r b c u k a t e d r a l n y m c z e r p a ł ma te rja ły d o K o d e k s u M a z o w ie c k ie g o . D la z a p o z n a n i a o g ó łu z p rz e s z ło ś c ią P ł o c k a i o b u d z e n i a p o c z u c i a jeg o p ię k n a , P o w a r z3rs tw o N a u k o w e w y d a ł o se rję p o c z t ó w e k „ S t a r e g o P ł o c k a “ p o d ł u g trz e c h a k w a r e l A l b e r tie g o , z e z b io r ó w m e c e n a s a Al. K r a u s h a r a i u rz ą d z iło w m a ju 1914 r. w y s t a w ę o b r a z ó w W a c ł a w a Z a b o k lic k ie g o , głó w n ie w i d o k ó w P ł o c k a , rz e ź b z n a n e g o r z e ź b ia rz a St. K. O s t r o w s kiego, o ra z w i z e r u n k ó w s ta r e g o P ł o c k a ze zb io ró w w ł a s n y c h , ja k o te ż w j r p o ż y c z o n y c b p r z e z p. D o m in ik a W it k e - j e ż e w s k i e g o . W z w ią z k u z tą w y s t a w ą p o w s t a ł p r z y c z y n e k dr. M. M a c i e s z y n y w y d a n y p. t. „ P ł o c k w m a l a r s t w i e “ . W z r a s t a j ą c y r u c h k r a j o z n a w c z y s k ło n ił dr. M a c ie s z ó w d o o p r a c o w a nia „ P r z e w o d n i k a p o P ł o c k u “ , k t ó r e g o d o t ą d w y s z ł y 3 w y d a n i a .
W c z e r w c u 1914 r. m a ł o z b a d a n y ś w ia t k u r p i o w s k i p o c i ą g n ą ł dr. M a c ie s z ó w n a w y c i e c z k ę p a r o t y g o d n i o w ą d o J e d n o ro ż c a , g d zie w p r z e d e d n i u w o j n y ś w ia to w e j dr. M a c i e s z a d o k o n a ł lic z n y c h p o m i a r ó w a n t r o p o m e t r y c z n y c h o ra z z d j ę ć f o t o g r a f i c z n y c h , zaś dr. M a c i e s z y n a z e b r a ł a 288 g a t u n k ó w r o ś l i n w o k o lic a c h n a d O r z y c e m d o s w e g o Z i e l n i k a , w któ" r y m w ła ś c iw ą florą okolic P ł o c k a r e p r e z e n t u j e z g ó rą 650 g a t u n k ó w roślin ściśle o k r e ś lo n y c h . Z tej w y c ie c z k i p r z y b y w a d o M u z e u m k ilk a n a ś c ie o k a z ó w k u r p io w s k ic h , s tro jó w i s p rz ę tó w , o f i a r o w a n y c h p r z e z dr. M a c ie s z y n ę
W y b u c h w o jn y ś w ia to w e j p r z e r y w a w s z y s tk ie p l a n y i z a m i e rzenia. D o k t o r o s t w o M a c ie s z o w ie , in t e r n o w a n i z a g ra n ic ą, p r z e b y w a j ą t a m d o k o ń c a r o k u 1915, a t y m c z a s e m o k u p a n c i g r a b ią b ib ljo te k ę n a u k o w ą dr. M a c ie s z y , n isz c z ą c p r z e p i s a n ą już d o d r u k u p r a c ę jego p. t. „ C z a s z k i k a t e d r y p ł o c k i e j " z XII - X V w. P r ó c z k s ią ż e k z n is z c z o n y c h , z w y r w a n e m i p l a n s z a m i , k t ó r e p o z o s ta w io n o , 70 d z ie ł n a u k o w y c h z a b r a ł C l e i n o w — o rg a n iz a to r p r a s y o k u p a c y jn e j.
W czasie w o jn y T o w . N a u k . p o z o s ta je p o d o p i e k ą v ic e -p re z e s a i b ib ljo te k a rz a o ra z k u sto szk i: S t e fa n o s t w a R u t s k i c h , któ rzy p o z o sta li n a s ta n o w is k u . T o w a r z y s t w o N a u k o w e u z y s k a n e m i g lejta m i b roni się od k w a t e r u n k ó w w o b r ę b ie s w y c h z b io r ó w i p r o j e k t o w a n e g o za ję c ia bib ljo tek i n a s k ła d am u n icji; z a m y k a się sz c z e ln ie , o tw ie r a ją c d r z w i je d y n i e ty m , k tó r z y i ta k m o g lib y je w y w a ż y ć : w ł a d z o m w o j s k o w y m , c y w i l n y m i ich d e le g a to m : dr. W a r s c h a u e ę o ' w i-a rc h iw a rju s z o w i, dr. M i l k a u ’o w i — d yr. K r ó le w s k o - u n i w e r s y t e c k i e j b ib ljo te k i w W r o c ł a w iu i t. p. S z c z ę ś liw y m tr a f e m o k u p a n c i nie z d ą ż y li nic w y w ie ź ć : p r z e c iw n ie ja k o d o w ó d u z n a n i a d la B ibljoteki im. Z ie liń s k ic h , p rz y z n a li jej p r a w o o t r z y m y w a n i a e g z e m- p l a r z a o b o w i ą z k o w e g o d r u k ó w w y c h o d z ą c y c h w G e n e r a ł - G u b e r n a t o r s t w i e W a r s z a w s k i m . W o b e c w ł a d z i w o jsk n ie m ie c k ic h T o w a r z . N a u k o w e w y s t ę p u j e w o b r o n i e — n ie s te ty , b e z r e z u lta tó w , — z a b y t k ó w p r z y ro d y , w ie lk ic h p i a s k o w c ó w d y l u w i a l n y c h n a W iś le , k tó r e n i e m c y w z n a c z n e j c zęści rozsadzili, b ro n i k u l t u r a ln e g o m i e n i a u c h o d ź c ó w , b i b l j o t ę k o b u g i m n a z jó w r z ą d o w y c h , a r c h i w u m g u b e r n j a l n e g o i p o w ia to w e g o : robi z r o z b ija n y c h d z w o n ó w o d c i s k i , k tó r y c h c z te r n a ś c ie s k ła d a U r z ę d o w i K o n s e r w a t o r s k i e m u w W a r s z a w i e , w re sz c ie g r o m a d z i d o k u m e n t y w o jn y . P o d k o n i e c 1917 r e k u b u r m i s t r z e m a n a s t ę p n i e p r e z y d e n t e m P ło c k a z o sta je d o w r z e ś n ia 1919 r o k u P r e z e s T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o dr. Al. M a c ie s z a , k t ó r y z a z n a c z a sw ój w p ł y w , o b m y ś l a j ą c i p r z y g o t o w u j ą c p l a n r e g u l a c j i m i a s t a 132
133 w z w i ą z k u z b u d o w ą kolei, z u w z g l ę d n i e n i e m o c h r o n y p i ę k n a c u d n e g o k r a j o b r a z u p ł o c k i e g o . Z jeg o p o l e c e n ia u p o r z ą d k o w a n e z o s ta ło A r c h i w u m M i e j s k i e , z czego s k o r z y s t a ł a dr. M a c i e s z y n a dla o p r a c o w a n i a o d c z y t u w y d a n e g o n a s t ę p n i e p o d t y t u ł e m „ P o w s t a n i e l i s t o p a d o w e w P ł o c k u “ ja k o Nr. 1 ^ K s i ą ż n i c y P ł o c k i e j “ . Z e w z n o w i e n i e m d z ia ła ln o ś c i P o lsk ie j M a c ie r z y S z k o l n e j — T o w a r z y s t w o N a u k o w e p o r 1917 s t o p n i o w o z w r a c a p r z y ję te p o d o p i e k ę w r. 1908 in s ty tu c je o ś w i a t o w e , o ile w o jn a ich nie z m io tła .
W r. 1918 n ie m c y u c h o d z ą w p o p ł o c h u . T o w a r z y s t w o N a u k o w e g o r ą c z k o w o z a b e z p ie o z a p o z o s t a ł e p o n ic h b ib ljo tek i, m a p y , d o k u m e n t y , k a n c e la r je , a rc h iw a , z k t ó r y c h p o w i a t o w e u le g ło ta k s tr a s z nej ro z m y ś ln e j d e w a s ta c ji, że z 2 0 p r z e s z ło p o k o j ó w s z c z e ln ie z a p e ł n i o n y c h a k ta m i, p o ś c i ą g a n e p o s z a r p a n e i r o z p r o s z o n e re s z tk i w y p e ł n i ł y z a le d w ie 3 p o k o je , a t y c h o s t a te c z n e g o z n is z c z e n ia d o k o n a ł a Milicja L u d o w a . Co się d a ło ocalić, p r z e k a z a ł o T o w a r z y s t w o N a u k o w e o d p o w i e d n i m u r z ę d o m p a ń s t w o w y m i A r c h i w u m P a ń s t w o w e m u , k t ó r e czas jak iś n a w e t m i e ś c i ł o s i ę w T o w a r z y s tw ie N a u k o w e m. O rg a n iz a c ja P a ń s t w a , o b r o n a L w o w a , u s ta le n ie g ra n ic p o c h ł a nia ją u w a g ę s p o ł e c z e ń s t w a . T o w a r z y s t w o N a u k o w e idzie z ż y c ie m : O d c z y t y m a ją t e m a t y a k tu a ln e lub p le b is c y to w e : L w ó w (prof. S z e lą g o w s k i) , G d a ń s k , Ś l ą s k , W a r m j a , M a z u r y . D u b l e t y k s i ą ż e k p o p u l a r n y c h p r z y s t o s o w a n y c h d o d a n e g o t e r e n u i d ą n a f r o n t , Ś l ą s k , P o m o r z e , W a r m j ę , M a z u r y , K r e s y W s c h o d n i e . G d y m i n ę ł y n a jg o rę ts z e c h w ile, T o w a r z y s t w o N a u k o w e z a c z y na się o r g a n iz o w a ć w e w n ę t r z n i e . W r o k u 1919-20 g d y u t w o r z o n o przy S e m i n a r j u m Z e ń s k i e m p r y w a t n e k u r s y p e d a g o g i c z n e dla n a u c z y c ieli, ks. J. U m iń s k i, p ó ź n i e j sz y p r o f e s o r U n i w e r s y t e t u L u b e l s k i e g o p r o w a d z i ł S e m i n a r j u m histo r y c z n e w T o w a r z y s t w i e N a u k o w e m , p o s iłk u ją c się je g o b ib ljo te k ą .
W p o c z ą t k u r o k u 1920 T o w a r z y s t w o N a u k o w e p r z y p o m o c y K o n s e r w a t o r a p. dr. Z . R o k o w s k i e g o o rg a n iz u je c y k l o d c z y t ó w p i e r w s z o rz ę d n e j w a rto ś c i z d z ie d z in y sztuki. O d b y ł y się d w a j e d y n i e H . O p ie ń s k ie g o , z n a n e g o m u z y k a i J. K ło s a prof. a r c h i t e k t u r y . In w a z ja b o ls z e w ic k a p r z e r y w a n a n o w o w s z y s tk ie p r a c e , r o z p r a s z a c z ło n k ó w . T o w a r z y s t w o N a u k o w e z n ó w b ie rz e u d z ia ł w p o t r z e b ie ogólnej: p r z y jm u je d e p o z y t y u c h o d ź c ó w , p a m i ą t k i i d o k u m e n t y ro d z in n e . O g ó ł e m w cz a sie w o j n y ś w ia to w e j i b o ls z e w ic k ie j T o w a r z y s t w o N a u k o w e o p i e k o w a ł o się k u l t u r a l n e m m i e n i e m 24 osó b , p r z e s z ło 40
z n a c z n e j w a r to ś c i o b r a z a m i p. P iw n ic k ie j z R u s i n o w a , k ilk u d z ie s ię c iu o k a z a m i w s c h o d n i e m i b. p r e z e s a S ą d u O k r ę g o w e g o M illera, nie licząc p e w n e j części d o b y t k u k u l t u r a l n e g o ro s ja n np. k s ią ż e k , k t ó r y c h je st u r z ę d o w y m k u r a t o r e m .
T o w a r z y s t w o N a u k o w e j e d y n i e „ C u d e m W i s ł y ” o c a la ło od zn isz c z e n ia. F a la b o l s z e w i c k a n a c h w ilę p r z e lo tn ie s ię g n ę ła m u r ó w s ta r e g o g m a c h u i c o f n ę ła się bez ś la d u A n i d w u k r o t n e b o m b a r d o w a n ie m ia s ta p rz e z n i e m c ó w ani k ilk a d z ie s ią t b o m b r z u c o n y c h n a m iasto , a n i 2 1 g o d z in p ie k ie ln e g o o g n ia w c z a sie najścia b o l s z e w i c k ie g o n ie z rz ą d z iło ż a d n e j s z k o d y . Z a l e d w i e d w ie k u l e z n i e m i e c k ie g o k a r a b i n u i j e d n a b o l s z e w i c k a u t k w i ł y w w e w n ę t r z n y c h ś c ia n a c h b ib ljo tek i i m u z e u m , g d z ie też p o z o s ta ły ja k o p a m i ą t k i h is to r y c z n e .
I z n ó w w id z im y n a r ó d o s ła b io n y n o w y m u p ł y w e m krw i, kraj z n is z c z o n y n o w y m w y s i ł k i e m z b r o jn y m , n o w ą g r a b ie ż ą
J e d n a k g a r s t k a inteligencji, k tó ra w t y m s z e ś c io le tn im o k re sie w o jn y n a jw ię k s z e p o n i o s ł a ofiary z z a c h w i a n e m z d r o w i e m i starg a- n e m i n e r w a m i , p o m i m o p rz e c ią ż e n ia p r a c ą z a w o d o w ą co ra z t r u d n i e j sz y c h w a r u n k ó w b y tu , p o w i e d z m y p o p r o s t u n ę d z y m a te r ja ln e j, sta je n a t y c h m i a s t d o o p u s z c z o n e j p r a c y , g d y ty lk o p r z y c i c h a b u r z a d z i e jo w a. P r z e r w a n y p o r o k u 1 914 s z e r e g w y s t a w i p o k a z ó w T o w a r z y stw o N a u k o w e r o z p o c z y n a już w ro k u 1917 w 100-let.nią r o c z n ic ę śm ierci K o ś c iu s z k i W y s t a w ą K o ś c i u s z k o w s k ą p a m i ą t e k , d o k u m e n t ó w i d r u k ó w w s p ó ł c z e s n y c h z a r ó w n o z w ł a s n y c h z b io ró w , ja k o te ż w y p o ż y c z o n y c h z M u z e u m D ie c e z ja ln e g o i o d o s ó b p r y w a t n y c h . S tr o n ą d e k o r a c y j n ą zajęli się W a n d a S z r a j b e r ó w n a — z n a n a ce- r a m i c z k a i T o m a s z K u ja w s k i, p ó ź n ie js z y z a r z ą d z a j ą c y g m a c h a m i re- p r e z e n t a c y j n e m i P a ń s t w a P o lsk ie g o . C a ło ś ć z ło ż y ła się n a d s p o d z i e w a n i e c e n n a p o d w z g l ę d e m treści i a r t y s t y c z n a p o d w z g l ę d e m z e w n ę t r z n y m . Z o d c z y t a m i ł ą c z ą się p o k a z y : o d c z y t o w i dr. M ic ie s z y n y „ P o w s t a n i e l i s t o p a d o w e'1 t o w a r z y s z y p o k a z p a m i ą t e k , b ro n i d o k u m e n t ó w i d r u k ó w z 30 31 r. ze zb io ró w w ł a s n y c h T a w a r z y s t w a N a u k o w e g o . — „ A k a d e m j ę G d a ń s k ą " z r. 1919 u z u p e ł n i a p o k a z w i z e r u n k ó w G d a ń s k a , s z t y c h ó w , w y d a w n i c t w g d a ń s k ic h , m e d a li i m o n e t r ó w n ie ż ze z b io r ó w T o w a r z y s t w a . W r. 1921 w s tu le tn ią ro c z n ic ę śm ie rc i N a p o l e o n a T o w a r z y s t w o N a u k o w e u r z ą d z a A k a d e m j ę z w y s t a w ą N a p o l e o ń s k ą , u t r z y m a n ą w c z y s t y m s ty lu „ e m p i r e “ p r z y p o m o c y p a ń : r e j e n t o w e j E u g e n ju s z o w e j P ło sk iej i T a d e u s z o w e j S u ło w s k ie j p r e z e s o w e j Z w i ą ż
-1 3 5
k u Z i e m i a n . M e b le , d o k u m e n t y , d ru k i p o c h o d z i ł y ze z b io ró w w ł a s n y c h T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o .
W r. 1923 n a u r o c z y s to ś ć 1 5 0 - l e c i a K o m i s j i E d u k a c y j n e j T o w a r z y s t w o N a u k o w e o rg a n iz u je w ra z z ks. M ąk o w sk irc^ d y r e k t o r e m b ib ljo tek i S e m i n a r j u m D u c h o w n e g o , w G i m n a z j u m im. M a ł a c h o w s k i e g o w y s t a w ę p o d r ę c z n i k ó w , d r u k ó w i w y d a w n i c t w , d o t y c z ą c y c h K o m isji E d u k a c y j n e j .
W z w i ą z k u z tą ro c z n ic ą dr. M a c ie s z a w y d a ł s w ą pracę: „J a n C z e n p i ń s k i , c z ł o n e k T o w a r z y s t w a d o k s i ą g e l e m e n t a r n y c h “1 ( L w ó w w y d . „ W i e l k a r e f o r m a s z k o l n a “ ), a n a u c z y c i e l G i m n a z j u m im. M a ł a c h o w s k i e g o Józef K o z ło w s k i p r z y stą p ił d o o p r a c o w a n i a d z ie jó w s z k o ły p ło c k ie j za c z a s ó w K o m is ji E d u k a c y j n e j . W r. 1924 u r z ą d z iło T o w a r z y s t w o N a u k o w e w s w e j b ib ljo te c e m a ł ą w y s t a w ę a u t o l i t o g r a f i j F e l i k s a J a b ł c z y ń s k i e g o . W k o k u 1925 w 1 0 0-letnią ro c z n ic ę „ S o n e t ó w K r y m s k i c h “ z o r g a n iz o w a ło T o w a r z y s t w o N a u k o w e w ie c z ó r j u b ile u s z o w y z m e l o d e k l a m a c j ą s o n e t ó w , przy w y k o n a n i u n a f o r t e p i a n i e „ S o n e t ó w K ry m s k ic h " M o n iu s z k i, w raz z p o k a z e m p i e r w o d r u k u i w id o k ó w K r y m s k i c h , r y s o w a n y c h z n a t u r y p rz e z n a u c z y c ie la r y s u n k ó w R ó ż y c k ie g o . Z a s a d n i c z o j e d n a k o d r o z p r o s z o n e j a k cji p o p u l a r y z a t o r s k i e j a c z k o l w i e k n ie z b ę d n e j , z w ł a s z c z a w la ta c h d a w n i e j s z y c h , g d y n ie b y ło i n n y c h in s ty tu c ji, d z i a ł a j ą c y c h w t y m k i e r u n k u n a t e r e n i e p ł o c k i m , s ta r a się T o w a r z y s t w o N a u k o w e p rz e jść d o w ła ś c i w y c h p ra c , b ę d ą c y c h g ł ó w n e m jego z a d a n i e m . P r z e d e w s z y s t k i e m w ięc ró ż n ic z k u je sw ój p r o g r a m i w y t w a r z a o d p o w i e d n i e d ziały . W r o k u 1920 p o w s t a j e W y d z i a ł h i s t o r y c z n y p o d p r z e w o d n i c t w e m ks. Jó z e fa U m iń s k ie g o , o b e c n e g o r e k t o r a S e m i n a r j u m D u c h o w n e g o . P o jeg o w y je ź d z ie p r z e w o d n i c t w o o b j ą ł ks. W ł a d y s ł a w M ą k o w s k i W r o k u 1923 p o w s t a j ą w y d z i a ł y F i z j o g r a f i c z n y i E k o n o m i c z n y , z a w i ą z u j e się K o ł o M i ł o ś n i k ó w P ł o c k a , k t ó r e p o s ta w iło so b ie za z a d a n i e n ie ty lk o u p i ę k s z e n i e P ło c k a , ale d ą że n ie d o je g o isto tn e g o p o d n i e s i e n i a i r o z w o ju P r z e d s t a w i c i e l s t w o „ K o ł a “ n a le ż y sta le d o „ K o m i t e t u P l a n t a c y j n e g o m. P ł o c k a “ .
P o s ie d z e n ia W y d z i a ł ó w o d b y w a j ą się w sie d z ib ie w ła s n e j, d la b r a k u w ię k s z e j sali w 3 z ł ą c z o n y c h p o k o j a c h M u z e u m — d z ia łu s z t u ki. W s z c z u p le js z y m g r o n ie c z ł o n k ó w i z a p r o s z o n y c h g o ści o d c z y t y w a n e r e f e r a t y — z m a ł e m i o d c h y l e n i a m i w k ie r u n k u t e m a t ó w n a u k o w y c h o g ó ln iejszej treści — w i ą ż ą się ściśle z b a d a n i a m i M a z o w
136 sza P ło c k ie g o , lu b o m a w i a j ą s p r a w y b ie ż ą c e p i e r w s z o r z ę d n e j n ie ra z wagi. D o t y c h o s t a tn ic h m o ż e m y zaliczyć re fe r a t dr. M a c ie s z y m i a n y n a p o s i e d z e n i u . M i ł o ś n i k ó w „ P ł o c k a “ , p o d t y t u ł e m „ K i e r u n e k p r z y s z łe g o r o z w o ju P ł o c k a “ w r a z z w y w o ł a n ą d y s k u s j ą , o r a z p o s ie d z e n i e te g o ż „ K o va “ p o ś w i ę c o n e U r z ą d z e n i u p o r t u p r z e ł a d u n k o w e g o w P ł o c k u , k t ó r e g o w y n i k i e m b y ł o o p r a c o w a nie o d p o w i e d n i e g o m e m o r j a ł u i w y s ł a n i e d e le g a c ji d o M in istra P r z e m y s ł u i H a n d l u , w k tó re ; dr. M a c ie s z a w z ią ł u d z ia ł, ja k o p r z e d s t a wiciel T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o . R e f e r a t y w y p o w i a d a n e n a p o s i e d z e n i a c h in n y c h W y d z i a ł ó w w e j d ą p r z e w a ż n i e d o p r z y s z ł y c h „ R o c z n i k ó w T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o ' . R e f e r a t y w e d le p o t r z e b y d o p e ł n i a j ą z w y k l e p o k a z y : p r z e d m i o ty, d o k u m e n t y , ilustracje, o b r a z y ś w ie tln e , m a p y i b o g a t y z a s ó b o d p o w i e d n i c h w y d a w n i c t w . N a t y c h ś r o d o w y c h z e b r a n i a c h p ró c z m ie j s c o w y c h r e f e r e n tó w z a b ie r a ją te ż n i e j e d n o k r o t n i e g ło s p r z y j e z d n i p r a c o w n i c y n a u k o w i, k t ó r y c h o s o b is te s to s u n k i lub ja k ie ś p o s z u k i w a n i a n a u k o w e s p r o w a d z i ł y d o P ło c k a . D o ta k ic h gości n a le ż ą : St. A r n o l d — h i s t o r y k z W a r s z a w y , W ł. B u d k a —- h i s t o r y k z K r a k o w a , J a x a B y k o w ski — p e d a g o g i biolog, J a n C z e k a n o w s k i — a n t r o p o l o g ze L w o w a St. K r u k o w s k i — a r c h e o l o g z W a r s z a w y i inni. W o s t a t n i m 5-leciu b a c z n ą u w a g ę z w ró c iło T o w a r z y s t w o N a u k o w e n a b a d a n i a g e o lo g ic z n e i etn o g ra fic zn e . Dr. M a c i e s z a z o r g a n i z o w a ł sz e re g w y c i e c z e k dl a g e o g r a f ó w i p r z y r o d n i k ó w p ł o c k i c h , w celu z a p o z n a n i a z o d k r y w k a m i i f o r m a c j a m i p r a w e g o b r z e g u W i s ł y , n a d b r z e g a m i S k r w y i d o j e z i o r n a l e w y m b r z e g u W i s ł y . K a z i m i e r z G e l i n e k , n a u c z y c ie l S e m i n a r j u m N a u c z y c i e l s k i e go w P ło c k u , r o z p o c z ą ł b a d a n i a o s u w is k p r a w e g o b r z e g u W i s ł y , w c e lu n a u k o w e g o w y j a ś n i e n i a ich p r z y c z y n i k ie r u n k u . N ie z a le ż n ie od p r a c w ł a s n y c h T o w a r z y s t w o N a u k o w e u d z i e l a ł o p o p a r c i a i p o m o c y : p rc f. L e n c e w i c z o w i p r^ y b a d a n i a c h j e z i o r G o s t y ń s k i c h i S k r w y , W. N e c h a y o w i p r z y b a d a n i u Z i e m i D o b r z y ń s k i e j p o d w z g l ę d e m g e o l o g i c z n y m i R e g n a r o w i S a n d e g r e n , p a ń s t w o w e m u g e o l o g o w i s z w e d z k i e g o i n s t y t u t u g e o l o g ic z n e g o w S t o c k h o l m i e , p r z y b a d a n i u i ł ó w w a r s t w o w y c h w o k o l i c a c h P ł o c k a i D o b r z y n i a . Z a i n t e r e s o w a n i a dr. M a c ie s z y fizjografją P o ls k i a z w ła s z c z a M a z o w s z a P ł o c k ie g o i p r a c e w tej d z ie d z in ie w y p e ł n i a j ą m u n i e m a ł y
o k r e s c z a s u — z g ó r ą lat 20 P o c z ą w s z y o d „ A t l a s u S t a t y s t y c z n e g o K r ó l e s t w a P o l s k i e g o " , k t ó r y w y d a ł z K. O b u c h o w s k i m w r o k u 1907, — „ Z a r y s u H i s t o r y c z n e g o Z i e m i D o b r z y ń s k i e j " w y d a n e g o w r. 1908 w s p ó ln ie z r e j e n t e m D. S t a s z e w s k im , s p o t y k a m y w c ią ż je g o p r a c e w k i e r u n k u r ó ż n o s t r o n n y c h b a d a ń k r a j o z n a w c z y c h . Z p o m i a r u c z a s z e k w c z a sie p r z e b u d o w y k a t e d r y płockiej p o w s t a j e p raca: „ O c z a s z k a c h z X I I —X V w ." z n is z c z o n a ja k w s p o m i a ł a m p r z e z n i e m c ó w w r. 1915. W r o k u 1921 w 200 r o c z n ic ę w y d a n i a w S a n d o m i e r z u d z ie ła p. t. , H is to rja n a tu r a lis c u rio sa R e g n i P o lo n ia e , M a g n i d u c a t u s L i t u a n i a e " i t. d. w y d a j e s w ą p ra c ę : p G a b r j e l R z ą c z y ń s k i — p i e r w s z y f i z j o g r a f p o l s k i (B ib ljo tek a S a n d o m i e r s k a № 3). W r o k u 1923 ja k o p l o n w y c ie c z k i p r z e d w o j e n n e j z r o k u 1914 w y c h o d z i p ra c a p. t. ,,P u s z c z a n i e p r z a s n y s c y , p r z y c z y n e k d o c h a r a k t e r y s t y k i a n t r o p o l o g i c z n e j k u r - p i ó w “ ( W a r s z a w a , A r c h i w u m n a u k a n t r o p o l o g i c z n y c h T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o W a rs z a w s k ie g o ). W s z y s t k i e te p r a c e i o b s e r w a c j e dr. M a c i e s z y z m ie r z a ją c e do z b a d a n i a w ł a ś c iw o ś c i M a z o w s z a , je g o o d r ę b n o ś c i i jeg o g ra n ic , s k r y s t a liz o w a ły się w r e fe ra c ie p, t. „M a z o w s z e P ł o c k i e , j a k o r e g j o n g e o g r a f i c z n y “ o d c z y t a n y w T o w a r z y s t w i e N a u k o - w e m , a n a s t ę p n i e w r. 1925 n a Z j e ź d z i e l e k a r z y i p r z y r o d n i k ó w w W a r s z a w i e u z a s a d n i a j ą c y m o k r e ś l e n i e d a n e g o t e r e n u n a z w ą ,,M a z o w s z e P ł o c k i e “ . P o d w z g l ę d e m e tn o g r a f i c z n y m n a całej tej p r z e s t r z e n i z a t a r ł y się n ie m a l c a ł k o w ic ie w sz e lk ie c e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n e . N a m o r z u s z a r z y z n y p o z o s t a ł y j e d y n i e d w i e b a r w n e w y s e p k i : K u r p i e i C z a r n e M a z u ry w o k o lic a c h G ą b i n a i S a n n ik . A l e i te w o c z a c h p ło w ie ją . F a r b y c h e m ic z n e i m o d a w y p i e r a j ą d a w n e b a r w y w e ł n i a k ó w , k tó re z w o l n a p r z e c h o d z ą w k o lo r , c i a ł o w y “ h a r m o n i z u j ą c y z n o w e m i p o ń c z o c h a m i, s t a r y s p r z ę t s a m o d z i e l n y u s t ę p u j e f a b r y k a t o m . M ilk n ie p i e ś ń k u r p i o w s k a . W s z e l k i e w y b itn ie js z e r y s y n iw e lu ją u ł a t w i o n e k o m u n i k a c j e , e m ig ra c ja , w o j s k o w o ś ć , a z w ł a s z c z a s z k o ła , k t ó r a ja k kraj d ł u g i i s z e ro k i p r z e n o s i z. m ie jsc a n a m ie js c e te s a m e c z y ta n k i, ś p ie w a n k i, m a l o w a n k i , w y c in a n k i. N a c h w ilę p r z e d t y m z m ie r z c h e m k u r p i o w s k i e g o św ia ta , w ciągu lat d z ie się c iu p r z e d i w cz a sie w o jn y ś w ia to w e j, s z c z ę ś liw e losy o s a d z iły w t y m b a j e c z n y m je s z c z e k ra ju ks. W ł a d y s ł a w a S k i e r k o w s k ie g o . D z ie lą c ze s w e m i p a r a f j a n a m i c ię ż k ie c h w ile w o j n y i o k u p a c j i n ie m ie c k ie j n ie tracił c z a s u i s p i s y w a ł s k r z ę tn ie w s z y s t k i e p ie ś n i s ł y s z a n e . Z e zaś P a n Bóg d a ł m u s ł u c h p r e c y z y j n y a ks. E u g . G r u b e r s k i m e t o d ę , p o w s t a ł z te g o p r z e
1 3 8
śliczn y z b ió r p ieśn i o b e j m u j ą c y 750 p ie ś n i i m elodji. J e d n ą g r u p ę p ie ś n i o d ś p i e w a n ą p r z y p ia n in ie n a z e b r a n i a c h ś r o d o w y c h w y d a ł o T o w a r z y s t w o N a u k o w e r. b, p. t. „ P u s z c z a K u r p i o w s k a w P i e ś n i 11 Cz, I, d z ię k i z a p o m o d z e M in. W y z n . R elig. i O ś w , P u b l . , p r z y s e r d e c z n e j p o m o c y prof. C h y b i ń s k i e g o ze L w o w a , k t ó r y n ie ty lk o u d zielił c e n n y c h s w y c h w s k a z ó w e k , ale s a m n a w e t p r z e p r o w a d z i ł p i e r w s z ą k o r e k tę . P ie śn i k u r p i o w s k i e s w ą m e l o d y j n o ś c i ą pod- b ł y o d r a z u w s z y s t k i e s e r c a i p. p r z e ł o ż o n a R o ś c i s z e w s k a n a j e d n e m z p o s ie d z e ń rz u c iła m y ś l in s c e n iz o w a n ia ich n a s c e n ie sz k o ln e j P o m y s ł te n u r z e c z y w is tn ił się, ale w i n n y m k sz ta łc ie . Ks. S k ie rk o w - ski p o c h w y c i ł o d la tu ją c ą z g a s n ą c e g o p u s z c z a ń s k i e g o ś w ia ta p s y c h ę k u r p io w s k ą : m e lo d ję , b a r w ę , o b y c z a j . Z e z b io ru p ie ś n i ja k ze ź r ó d ła ż y w e j w o d y , w y t r y s n ę ł o „ W e s e l e n a K u r p i a c h “ w o b r a z a c h i p o w i a ł o n a c a łą P o l s k ę ś w i e ż e m t c h n i e n i e m p u s z c z y , jej w ie rz e ń , o b c h o d ó w . W n a s z y c h o c z a c h z a p a d a w o s t a t n i c h b l a s k a c h s ło ń c e s w o is te g o p i ę k n a w s z a r ą c h m u r ę j e d n o s ta jn o ś ć i. Ks. S k i e r k o w s k i z a k a ż d ą n ie m a l b y t n o ś c i ą s t w i e r d z a b ł y s k a w i c z n e z m ia n y . T o w a r z y s t w o N a u k o w e s k o r z y s t a ł o t e d y s k w a p l i w i e z subsy- d ju m u d z ie lo n e g o p r z e z p. St. M i c h a ls k ie g o z „ F u n d u s z u K u ltu r y N a r o d o w e j “ , ja k ró w n ie ż c h ę tn e j p o m o c y ks. S k i e r k o w s k i e g o i te n z n a ją c k u r p i o w s k ą k r a i n ę n a w y lo t, z b ie ra i n a b y w a s ta re s p r z ę ty , n a r z ę d z ia g o s p o d a r s k i e i t y m p o d o b n ą d o m o w i z n ę dla M u z e u m M a z o w s z a P ło c k ie g o . T o s a m o n a le ż a ł o b y zro b ić j a k n ajry c h le j w S a n n i k a c h i G ą b in ie , a b y z a c h o w a ć k u ltu r ę m a t e r j a l n ą o b u t y c h g r a n i c z n y c h d la M a z o w s z a P ł o c k i e g o okolic: o d tw o r z y ć w n ę t r z e iz b y i g o s p o d a r s t w a d o m o w e g o . D o k o n a n e to z o s ta ło n i e t y l k o w całej E u r o p ie , ale n a w e t w P o ls c e , j a k o M u z e u m K a s z u b s k ie w e W d z y d z a c h . J e d n a k c h c ą c s p r o s ta ć z a d a n iu , p ró c z d o b re j w o li tr z e b a m ie jsc a . I tu się z a c z y n a t ra g e d ja . J a k ż e się p r z e d s t a w i a o b e c n y s ta n M u z e u m ? P o s t a w i w s z y s o b ie z a cel w s z e c h s t r o n n e z o b r a z o w a n i e M a z o w sza P ł o c k ie g o T o w a r z y s t w o N a u k o w e z b ie g ie m c z a s u w y t w o r z y ł o n a s t ę p u j ą c e d z ia ły : g e o lo g ic z n y , f l o r ^ i f a u n y , prehistorji. etnografji, k u l t u r y i sztuki, h i s to r y c z n y , w o j n y ś w ia to w e j i b o lsz e w ic k ie j. N a b r a k o fiarn o ści s k a r ż y ć się tru d n o . P o k r ó t c e w y lic z y ć p r a g n ę ty lk o n a jlic z n ie jsz e i n a jc e n n ie js z e g r u p y d a r ó w : M. S t o k o w s k i e j i jej s u k c e s o r e k — p r z e d m i o t y sztuki, p o r c e l a n a , L. K u n k 1 a — m e b le , o b ra z y , b r o n z y i t. d., L. K a d ł u b o w s k i e g o — in s y g n ia wol- n o m u l a r s k i e i t. d., Ks. P r a ł a t a L a s o c k i e g o n ie z lic z o n e d a r y — m e b le , o b ra z y , p r z e d m i o t y sztuki, hr. U r s y n a R u s i e c k i e g o —
i 39
s z k ło i p o r c e la n a , I g n a c e g o K a r n k o w s k i e g o z K a r- n k o w a ■ z b io r y a r c h e o lo g ic z n e , n u m i z m a t y , p a m i ą t k i h i s t o r y c z n e i r o d z in n e , m i n e r a ł y . G u s t a w a Z i e l i ń s k i e g o z Ł ą ż y - n a — m e d a l e , n u m i z m a t y , p o w ie ś c io p is a r k i Z u z a n n y M o r a w s k i e j z M ł a w y - o b ra z y , Z . W i t k e - J e ż e w s k i e j ze S k rw iln a — m e b le , d ro b ia z g i s t a r o ś w ie c k ie , J. M o r a w s k i e g o ze S m a r d z e w a - p a m i ą t k i h is to r y c z n e i ro d z in n e . Ju ż z te g o ta k p o w i e r z c h o w n e g o w y l ic z e n ia w id a ć , że M u z e u m T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o jest wiel- k ie m m u z e u m r o d z i n n e m M a z o w s z a P ło c k ie g o . W d z ia le e tn o g r a f i c z n y m tu d z ie ż w y k o p a l i s k T o w a r z y s t w o N a u k o w e s tw ie r d z a z ra d o ś c ią u d z i a ł i p o m o c o k o l i c z n y c h g o s p o d a r z y , a w i ę c : G o ś c i n i a k o w i e z O ś n i e y, W i ę c e k , G a r -w a c c y , F l a k o w a , S w a t i 2 F l a k ó w z R a d z i w i a , J. Z a l e w s k i z e S ł u p n a , a z w ł a s z c z a r o d z e ń s t w o S i k o r o - w i e z L i s z y n a , k tó r z y b e z i n t e r e s o w n i e d o s ta r c z a ją d o M u z e u m z n a j d o w a n e p r z e d m i o t y p r z e d h i s t o r y c z n e , s z c z ą tk i z w ie r z ą t d y lu w ial- n y c h , z a b y t k i e tn o g ra fic z n e . D alej w y m i e n i m y w t y m d z ia le n a u czycieli s z k ó ł p o w s z e c h n y c h : D u l c z e w s k i e g o z T ł u c h o w a , K a r 1 s a z R y p i n a , T o m c z a k a z P ł o ń s k a ; Se- m in a r ja N a u c z y c ie ls k ie , s z k o łę p o w s z e c h n ą p o d k ie r o w n i c t w e m L D o- r o b k a i t. d. i t. d. W d z ia le p r e h i s t o r j i o d chw ili u t w o r z e n i a P a ń s t w o w e g o U r z ę d u K o n s e r w a t o r s k i e g o , T o w a r z y s t w o N a u k o w e z a p r z e s t a ł o s a m o d z i e l n y c h p o s z u k i w a ń , z a jm u ją c lojalnie p o s t e r u n e k p o g o t o w i a r a t u n k o w e g o . O ile p r z y r o b o t a c h n a tra fia się n a c m e n t a r z y s k o T o w . N a u k . d o w i e d z i a w s z y się o tern, w s t r z y m u j e r o b o t ę za p o ś r e d n i c t w e m S ta r o s tw a lu b w ł a s n ą i n t e r w e n c j ą , z a w i a d a m i a n a t y c h m i a s t U r z ą d K o n s e r w a t o r s k i , a j e d n o c z e ś n i e w y s y ł a d e l e g a t a do z a b e z p i e c z e n i a p o ś w i e ż y m śla d z ie m ie js c a i p r z e d m i o t ó w w y d o b y ty c h . O ile znalezissco j e s t p o j e d y n c z e i n i e m a celu z a t r z y m a n i a go n a m ie js c u b e z o p iek i, w o b e c n ie m o ż n o ś c i n a t y c h m i a s t o w e g o p r z y b y cia p. K o n s e r w a t o r a , w s p ó ł p r a c o w n i k T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o , k t ó r y m od 2 lat je st p. G e lin e k , robi plan , fo to g ra fu je p r z e d m io ty , z a b ie ra je, a n a jc z ę śc iej ich o k r u c h y , d o M u z e u m . O p i s i fo to g ra fję p r z e s y ł a T o w . N a u k . U r z ę d ow i K o n s e r w a t o r s k i e m u . W t e n s p o s ó b T o w a r z y s t w o N a u k o w e s y g n a l i z o w a ł o w r. 1927 i 1928: Sójki, T ł u c h o w o , S ta r o ź r e b y , Białę, P o p ł a c i n , C e k a n o w o . W t y m te ż try b ie p r z e n ie s io n y z o s ta ł i ściśle o d t w o r z o n y n a p o d w ó r z u T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o g r ó b p r z e d h i s t o r y c z n y z R e m b i e l i n a p r z y n a d z w y c z a j życzliw ej p o m o c y w ła śc ic ie la p. T a d e u s z a G o ć - k o w s k i e g o , k t ó r e m u T o w a r z y s t w o N a u k o w e z a w d z ię c z a p o n a d140
to p i ę k n y m i e c z z o k r e s u b r o n z o w e g o , tu d z ie ż ż y w ą p r o p a g a n d ę o c h r o n y z a b y t k ó w w okolicy. M u z e u m M a z o w s z a P ł o c k i e g o o d 2 p o k o j ó w z r. 1912 ro z ro sło się d o 13 i w e w s z y s tk ic h s w y c h ś c ia n a c h , sz a fa c h , g a b lo ta c h , b i u r k a c h , k o m o d a c h , je st z a w ie s z o n e , z a p e ł n i o n e , śc iśn ię te , s p r a s o w a n e . W y n i k i b a d a ń g e o lo g ic z n y c h , z n a l e z i s k a a rc h e o lo g ic z n e s tale w o ł a j ą 0 m ie jsc e , a cóż m ó w ić o z b i o i a c h k u r p i o w s k i c h i m a z u r s k ic h s t a n o w i ą c y c h w o b e c n e j ch w ili n a jp iln ie js z e , n a jb a rd z ie j p a lą c e z a g a d n ienie. T a c ia s n o ta w z a s t a w i o n y c h p o k o j a c h u t r u d n i a też n ie z m ie r n ie z w ie d z a n ie , g d y ż w ię k s z e w y c ie c z k i trz e b a dzielić n a g r u p y p o 2 0 — 25 o só b . F r e k w e n c j a lat o s t a tn ic h w y n o s i ł a o k o ło 6000 o s ó b rocznie. T ą ż s a m ą tr a g e d ję co w M u z e u m w id z im y w B ibljotece im. Z ie liń s k ic h . O d w s p a n i a ł e g o d a r u 15000 d z ie ł j Z i e l i ń s k i e g o z U ą ż y n a , d r o g ą ofiar, k u p n a i w y m i a n y r o z ro s ła się o n a d o ^ 5000 t o m ó w , z a jm u ją c 12 p o k o jó w . W y m i e n i ę tu k ilk a w i ę k s z y c h d a ró w : C i e c h o m s k i c h z D z i a ł y n i a , W. P i w n i c k i e j z R u s i n o w a , M a r c e l i n y R o ś c i s z e w s k i e j , p r z e s z ło 2000 t o m ó w o z d o b n y c h w y d a w n i c t w z d a r u L. K u n k l a , A l e k s a n d r a D ę b s k i e g o , B i b l j o t e k i P u b l i c z n e j w W a r s z a - w i e, w y d a w n i c t w a A k a d e m j i U m i e j ę t n o ś c i , K a s y i m. M i a n o w s k i e g o , T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k . w W a r s z a w i e i P o z n a n i u , T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n i u , M i ł o ś n i k ó w H i s t o r j i w K r a k o w i e 1 W a r s z a w i e , G e b e t h n e r a i W o l f f a , I n s t y t u t u W y d . B i b l . P o l s k a i w ie le i n n y c h . Z in sty tu cji p a ń s t w o w y c h n a d s y ł a U r z ą d S t a t y s t y c z n y w s z y s tk ie s w e w y d a w n i c t w a , c z ę ś c io w o z a ś Min. W- R. i O . P . i inne.R o k 192ó obfituje w w ielk ie n a b y t k i b ib ljo teczn e.
W m a ju i 926 r, u m i e r a prof. W ł. S m o l e ń s k i i p r z e k a z u je s w ą b ib ljo te k ę T o w a r z y s t w u N a u k o w e m u , a w y k o n a w c z y n i j e g o w o li p. N. J a n o w s k a w p o r o z u m i e n i u z r o d z i n ą o fia ro w u ją p o n a d t o c a łe u r z ą d z e n i e jeg o g a b i n e t u p ra c y . P ro fe s o r W S m o le ń s k i p o c h o d z i ł z M a z o w s z a P ł o c k i e g o z. C i e c h a n o w s k i e g o p rz e z p a r ę lat u c z ę s z c z a ł d o G i m n a z j u m w P ł o c k u i d z i w n y m z b ie g ie m o k o lic z n o śc i sta ł n a stancji za s z k o l n y c h s w y c h c z a s ó w w t y m w ł a ś n ie s t a r o ż y t n y m d o m u , k t ó r y o b e c n ie je s t sie d z ib ą T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o . P r ó c z d z i e d z i c z n y c h w ro d z in ie i w r o d z o n y c h z a m i ł o w a ń d o b a d a n i a d z ie jó w , n ie w ą t p l i w i e a t m o s f e r a n ajb liż sz e g o o t o czenia: k a t e d r y , b a s z t K a z im ie r z o w s k ic h , p r a s t a r y c h m u r ó w g i m n a
141
zjum , d o k tó r e g o ch o d ził, s k le p io n e j izby, w której m ie s z k a ł, m o g ła w y w r z e ć d e c y d u j ą c y w p ł y w n a w y b ó r z a w o d u p r z y s z łe g o h i s to r y k a M o z o w sz a . N ie d z iw w ięc, że m y ś l o s ta tn ia w ró c iła ta m , s k ą d m ł o d z ie ń c e m w ś w ia t w y s z e d ł i że u k o c h a n ą s w ą b ib ljo te k ę p r z e z n a c z y ł dla P ł o ck a. T o w a r z y s t w o N a u k o w e p r z y j m u j ą c d a r p o d w ó j n i e dla P ł o c k a c e n n y , p r z e z n a c z y ł o n a jeg o p o m ie s z c z e n ie o d d z i e l n y p o kój, k t ó r y d z ię k i o t r z y m a n y m m e b l o m w r a z z b ib ljo te k ą , s z t y c h a m i i d o s k o n a ł y m p o r t r e t e m o le jn y m p ro fe s o ra , o d t w a r z a n i e m a l ł u d z ą c o d o b r z e z n a n e u c z o n e m u ś w ia tu m i e s z k a n ie p r z y ul. H o ż e j Nr. 26 w W a r s z a w ie . S ta n o w i to j e d n ą n i e r o z e r w a l n ą c a ło ś ć , ja k o p r a c o w n i a p r o f . W ł . S*m o l e ń s k i e g o , z a k ą t e k m u z e a l n y p e ł n y u r o k u i tc h n ie n ia n ie s tr u d z o n e j p ra c y . W m a ju te g o ż roku z m a r ł y T a d e u s z Z i e l i ń s k i z a p is u je B ib ljetece 13 p o r t r e t ó w r o d z i n n y c h — d o b r e g o p ę d z la , k tó re u z u p e ł n i a j ą p o n i e k ą d k s ię g o z b ió r, s t a n o w i ą c z n im z w a r t ą o r g a n ic z n ą c ało ść, m ó w i ą c ą n i e t y l k o o historji r o d u Z ie liń s k ic h , ale o z w i ą z k u M a z o w s z a z h isto rją c a łe g o kraju : k o n f e d e r a c j a b a r s k a , S e jm k o n s t y t u c y j n y , c z a s y N a p o l e o ń s k i e r. 1831 m a ją w n ic h s w y c h p rz e d s ta w ic ie li. W r 1896 w g i m n a z j u m r z ą d o w e m m ę s k i e m v/ P ł o c k u , dla p o w i ę k s z e n i a lo k a lu n a b u r s ę u c z n io w s k ą , z d e w a s t o w a n o b i b l j o t e k ę , w y d z ie la ją c c z ę ść starszą, b ib ljo te k ę s z k o ł y w o je w ó d z k ie j o raz d a w n e g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o , k t ó r ą w 47 p a k a c h w y s ł a n o d o P e t e r s b u r g a . P o 30 la ta c h , w r. 1926, ja k o „ k u ltu r a ln e m ie n ie P o l s k i “ w r ó c i ł y z w y g n a nia z e s ł a n e k sią ż k i d o tegoż m ia s ta , d o B ibljoteki w s k rz e s z o n e g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o . D z iw n e lo sy m i e w a j ą książki...
S t o s u n k i B i b l j o t e k i ze w s z y s t k i e m i n i e m a l k s ię g o z b io ra m i s ą o ż y w io n e . B ib ljo te k ą im. Z ieliń sk ich w y p o ż y c z a r ę k o p is y , p i e r w o d r u k i l u b d z i e ł a r z a d k i e A k a d e m j i U m i e j ę t n o ś c i , B i b l j o t e c e K ó r n i c k i e j , J a g i e l l o ń s k i e j , i m. H. Ł o p a c i ń s k i e g o w L u b l i n i e , B i b 1. K r a s i ń s k i c h , B i b l .
