Pozytywizm prawniczy
Teoria i filozofia prawa
Pojęcie prawa
• Zjawisko prawa stanowi w cywilizacji zachodniej,
wywodzącej się z intelektualnego dorobku starożytnych Greków i Rzymian oraz z wartości wniesionych przez
chrześcijaństwo znajdujące silne podstawy w judaizmie, przedmiot rozważań i sporów od ponad dwóch tysiącleci.
Wyróżniane jest prawo jako ius i jako lex. Prawo – ius można traktować jako zjawisko co do istoty odrębne od aktów normatywnych, tworzonych przez kompetentne
organy władzy publicznej (lex), choć akty te stanowią jedną z kategorii źródeł tego prawa. Można też rozumieć prawo jako zespół tych aktów, tj. przyjmując tożsamość ius i lex.
• Z tego powodu można mówić o traktowaniu prawa bądź jako
zjawiska autonomicznego w
stosunku do instytucji władzy, bądź
też jako wytworu organów władzy
publicznej, czyli państwa.
Pozytywizm
• Pozytywizm występował w bardzo wielu odmianach. Należy zwrócić uwagę na
pozytywizm twardy (klasyczny) i pozytywizm miękki (wyrafinowany). Podstawowa cecha odróżniająca pozytywizm twardy i miękki
skupia się na nieco odmiennym podejściu w
zakresie relacji prawo – moralność.
Podstawowe cechy pozytywizmu twardego:
• Prawo to zbiór norm ogólnych pochodzących od państwa i w większości przypadków
zabezpieczonych sankcją (teza
społeczna).
• Prawo stanowione przez państwo
jest porządkiem nadrzędnym na
terytorium państwa.
• Prawo powstaje z reguły w trybie jednostronnych i władczych
decyzji wydawanych przez organy państwowe lub z upoważnienia
organów państwowych.
• Źródłem prawa są teksty prawne, na które
składają się normy prawne, w systemie prawa stanowionego konstytucja, ustawy, akty
podstawowe; w krajach common law precedensy. Prawo jest identyfikowane
poprzez odwołanie do tych dokumentów (test
pochodzenia).
• Prawo jest systemem niezależnym od
moralności i innych systemów normatywnych, co oznacza, że norma prawidłowo
ustanowiona obowiązuje nawet wtedy, gdyby okazało się, że jest ona niesłuszna lub
nieracjonalna albo niezgodna z innymi
pozaprawnymi regułami (teza o rozdziale).
• Podstawowym obowiązkiem organów państwa i obywateli jest przestrzeganie prawa, nawet prawa niesłusznego lub niezgodnego z innymi pozaprawnymi regułami (pozytywistyczna zasada
rządów prawa).
• Głównymi metodami analizy prawa są metody analityczne (językowo –
logiczne), natomiast podstawowym zadaniem prawnika jest egzegeza tekstów prawnych, czyli ich
opracowywanie, porządkowanie i
wykładnia.
John Austin
• Najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem pozytywizmu twardego jest oxfordzki profesor
jurysprudencji John Austin. Wyróżnił On prawo w sensie właściwym i prawo w sensie niewłaściwym. Prawem we właściwym sensie są prawa ustanowione przez Boga dla człowieka (prawo naturalne); przez człowieka dla
człowieka, czyli prawa ustanowione przez osoby działające jako polityczni zwierzchnicy (prawo
pozytywne) oraz prawa ustanowione przez osoby nie
będące politycznymi zwierzchnikami lub nie działające w tej roli
Prawo w sensie niewłaściwym
• Pozytywna moralność
• Prawa w figuratywnym
znaczeniu tego słowa
Pozytywna moralność
• pozytywną moralność – obiekty niepoprawnie zwane prawami – przez ich bliską analogię do praw (m.in. prawa mody, kodeks
honorowy, prawo zwyczajowe, prawo
międzynarodowe);
Prawa w figuratywnym rozumieniu
• prawa w figuratywnym rozumieniu – obiekty podobne do prawa na
zasadzie bardzo odległej analogii
• ( m.in. prawa fizyki, ekonomii,
matematyki).
Cztery kategorie prawa
• Porządkując wszystko to co bywa potocznie nazywane prawem można wskazać cztery
kategorie: prawa boskie, prawo pozytywne, pozytywna moralność oraz prawa w
figuratywnym znaczeniu tego słowa.
Prawo jako rozkaz suwerena
• Prawo jest rozkazem
suwerena. Rozkaz kojarzony
jest jednocześnie z trzema
elementami:
Elementy rozkazu
• a)życzeniem lub pragnieniem istoty myślącej, które inna istota myśląca winna spełnić przez odpowiednie działanie lub zaniechanie; b)
złem / sankcją – nakłada suweren na osobę, która nie podporządkuje się rozkazowi; c)
wyrażeniem lub podaniem do wiadomości danego życzenia za pomocą słów lub
odpowiednich znaków.
• Należy pamiętać o tym, iż nie
wszystkie rozkazy są normami czy regułami. Rozkaz musi mieć
charakter generalny i abstrakcyjny
aby mógł być uznawany za normę lub
regułę.
Suweren de iure
• Rozkaz wydawany jest przez suwerena i
skierowany do jego podwładnych. John Austin wyróżnił suwerena prawnego (suweren de
iure) i suwerena faktycznego (suweren de
facto). Suweren de iure staje się nim w wyniku przyznania mu pewnych uprawnień przez
przepisy prawa.
Suweren de facto
• Suweren de facto jest pojęciem socjologicznym, żeby ustalić suwerena w takim rozumieniu trzeba dokonać określonych badań społeczeństwa zmierzających do ustalenia, kto ma w nim posłuch społeczny i kto rządzi, czyli kto wydaje rozkazy. Austin przyjmuje suwerena de facto; suweren w jego przekonaniu jest faktem
społecznym, i to faktem pierwotnym w stosunku do prawa.
Prawo jest definiowane w odniesieniu do suwerena, nie odwrotnie. W związku z tym jeśli chcemy wskazać
suwerena w danym państwie to musimy obserwować społeczeństwo, komu społeczeństwo daje posłuch.
Suwerenność
• Sama suwerenność ma dwa aspekty: pozytywny i negatywny.
Pozytywny sprawia, że suweren otrzymuje posłuch od
społeczeństwa; negatywny, że nie ma nawyku posłuchu wobec nikogo innego. Suwerenność w rozumieniu Austina jest
nieograniczona, niepodzielna i nieprzerwana. Władzy
suwerena nie tylko nie może ograniczyć nikt inny, ale także on sam. Nikt nie może nakładać na suwerena żadnych
obowiązków, nawet on sam na siebie. Koncepcja suwerena w rozumienia Austina współcześnie w dobie procesów
integracyjnych i globalizacyjnych jest łatwa do podważenia.
Ponadto w nowoczesnym społeczeństwie władza jest podzielona pomiędzy poszczególne podmioty.
