Wojenna diarystyka Karola Ludwika Konińskiego

Adam Fitas

Wojenna diarystyka Karola Ludwika

Konińskiego

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 93/2, 33-67

Pamiętnik Literacki ХСШ , 2002, z. 2 PL ISSN 0031-0514

A D A M F1TAS

W O JE N N A D IA RY STY KA KA RO LA LU D W IK A KONIŃSKIEGO*

Wojna - nie tylko kronika

W roku 1966 na łam ach „Znaku” (nr 9) opublikow ane zostały obszerne frag­ m enty dziennika, który Koniński prow adził w początkow ych m iesiącach drugiej w ojny św iatow ej. Tekst nazw any przez autora Wojna opatrzony został w ydaw ni­ czym podtytułem N otatki z dnia na dzień. O bejm uje zapisy dokonyw ane, z m ały­ mi w yjątkam i, codziennie od 1 IX 1939 do 9 I 1940. Publikacja w czasopiśm ie zaw iera około połow y całego dziennika, liczącego po przepisaniu 209 stronic znor­ m alizow anego m aszynopisu'. Nie uw zględniono tam przede w szystkim fragm en­ tów, w których zaw arte są „inform acje lub opinie o ludziach, którzy jeszcze żyją, a jeśli naw et zm arli, to pozostaw ili po sobie rodziny, które m ogłyby poczuć się dotknięte ujaw nieniem »rzeczy drażliw ych«”2. Poza tym z innych w zględów - nie m uszę tego ju ż dzisiaj tłum aczyć - pom inięte zostały obszerne w ypow iedzi K onińskiego negatyw nie oceniające Zw iązek Radziecki, w ypow iedzi szczególnie obfite po dotarciu do Lanckorony, gdzie przebyw ał autor, wieści o w kroczeniu Arm ii Czerw onej do Polski (zapisy po 17 IX 1939). Trzecią w reszcie grupą w y­ pow iedzi, która znalazła jedynie drobne, pojedyncze reprezentacje w w ydaniu z r. 1966, stanow ią form ułowane z perspektywy dotkliw ie odczuwanej klęski w rze­ śniowej niezw ykle ostre, bezpardonow e ataki K onińskiego na rządy sanacyjne, zw łaszcza na osobę m arszałka Józefa Piłsudskiego.

Z dzisiejszego punktu w idzenia w ydaje się, że pożyteczna byłaby edycja cało­ ści tekstu w osobnej publikacji książkow ej. Inform acje personalne bow iem utra­ ciły sw oją aktualność, cenzura zaś upadła i m ożem y bez przeszkód przeczytać

Studium jest częścią w iększej całości pośw ięconej pism om osobistym K onińskiego (poza dziennikam i głów nym przedmiotem uwagi są w niej tom y rozważań Filozoficzno-religijnych Ex la-

byrintho i N ox atra). Przedstawiane refleksje stanowią analityczne rozw inięcie niektórych tez za­

wartych w m oim szkicu K a ro l L udw ik K oniński - hom o m editans („Ruch Literacki” 1998, z. 4). 1 D zięki życzliw ości Bronisława M a m o n i a korzystam z m aszynopisu całości przepisane­ go przezeń dziennika, redakcji, która była podstawą publikacji fragmentów w „Znaku”. W ręko­ piśmiennej spuściźnie po autorze N ox a tra zachow ały się jedynie niew ielkie fragmenty manuskryp­ tu Wojny, w bardzo złym stanie, m iejscam i dziś już nie do odczytania. Jednak tam, gdzie jest to m ożliw e, konfrontuję m aszynopis z autorskim oryginałem.

2 B . M a m o ń , „ Wielkie było nasze cierpien ie ”. W stęp w: K. L. К o n i ń s к i. Wojna. N otatki

przenikliw e porów nania hitleryzm u i kom unizm u (w m etaforyce K onińskiego - B elzebuba i Lucypera) oraz prorocze ze współczesnej perspektyw y opinie o po­ wojennym , socjalistycznym obliczu Polski. Ponadto gdy w łączam y silnie krytyczne głosy na tem at rządów w okresie m iędzyw ojennym , otrzym ujem y bardziej je d n o ­ lity dokum ent postaw y autora tworzącej się w tyglu społeczno-politycznych spo­ rów D w udziestolecia w trakcie polaryzacji stanowisk lewicy, sanacji i naro dow ­ ców, znam iennej dla ów czesnej polskiej sceny politycznej. Kto zna publicystykę autora U wag, doskonale wie, że było mu najbliżej do tych ostatnich, ale je d n o c z e ­ śnie zdaje sobie sprawę, że ma do czynienia z m yślicielem niezależnym , u nik ają­ cym w szelkich skrajności ideologicznych, m yślicielem m ającym na w zględzie przede w szystkim dobro społeczeństw a i kraju, ponad jakim ikolw iek podziałam i św iatopoglądow ym i.

Wojna jak o dziennik inicjow any wydarzeniam i zew nętrznym i o wielkiej sile oddziaływ ania, faktam i całkow icie zm ieniającym i dotychczasow y status człow ie­ czego życia na w szystkich jeg o poziom ach, jak o dziennik publicysty i pisarza notow any z w nętrza katastrofy - staje się istotnym dopełnieniem drogi m yślow ej K onińskiego oraz stanowi cenne św iadectw o różnorodnych spraw, poddaw anych obserw acji i refleksji w toku postępującej zagłady. Przyjrzyjm y się zatem dokład­ niej najbardziej charakterystycznym sferom tego diariusza, po dążając śladem uobecnionych w nim dziennikow ych strategii.

„ R a n o n i e b y ł o d z i e n n i k ó w ”

Owo zdanie zapisane jako pierw sze w Wojnie, obok daty „1 IX 939”, dobrze sygnalizuje bieżący charakter zapisów podjętych w chwili napaści niem ieckiej. M otyw em ich rozpoczęcia - co bardzo charakterystyczne dla w iększości p ow sta­ łych w latach w ojny dzienników i pam iętników 3 - staje się sytuacja zew nętrzna, której pierw sze sym ptom y dla diarysty to zakłócenia w przebiegu oficjalnej ko­ m unikacji. Odtąd będzie się on posiłkow ać głównie w iadom ościam i uzyskanym i za pośrednictw em nieform alnych środków przekazu: w ieściam i przynoszonym i przez osoby pozostające w kręgu autora, inform acjam i zasłyszanym i i po w tarza­ nymi. K oniński utrw ala te w iadom ości, a przyśw ieca mu oczyw isty cel: danie po ­ tom nym św iadectw a owych dni. Przy czym wyraźnie rozróżnia fakty, które w y da­ j ą mu się praw dopodobne, oraz całą resztę złożoną głów nie z lokalnych plotek

i pogłosek. Tę drugą sferę określa jako „florę legendy”, stanow i ona dla niego osobliw e zjaw isko socjologiczne, ukazujące, jak w yobraźnia ludzka w czasach niezw ykłych rozbudza sw oją aktywność, ja k natłok w ydarzeń zew nętrznych o sil­ nym natężeniu sprzyja powstawaniu legend i „bajek”, urucham ia m echanizm zm ia­ ny pragnień w „rzeczyw istość”, m arzeń w „historię”4. O bserw acje tego typu m ogą powstać w dużej m ierze dzięki temu, że piszący znajduje się w oddalonym od

3 R. Z i m a n d („ W nocy o d 12 do 5 rano nie spałem ". D ziennik A dam a C z e r n ia k o w a -p r ó b a

lektury. Wyd. 1 krajowe. Warszawa 1982, s. 9, 10) pisał: „Źródłem tego pędu do pamiętnikarstwa

i diariuszowania było zapewne w w ielu wypadkach przekonanie, że żyje się w w yjątkow ym okresie, z którego nic nie w olno zaw ierzyć zawodnej pam ięci”. U podstaw tego typu form pisarskich leżała „chęć zanotowania na gorąco wrażeń zrodzonych w czas niezw ykły”.

4 Zob. K. L. Κ. o n i ń s к i, Ex labyrintho. Wstęp K. G ó r s k i . Warszawa 1962, s. 96: „B e z p l o t e k bylibyśm y jak małe dzieci; cóż byśm y w iedzieli o ludziach? M oralistyka bijąca w plotki

W O JE N N A D IA R Y S T Y K A K A R O L A L U D W IK A K O N IŃ SK IE G O 3 5

działań w ojennych w iejskim , ludow ym środowisku, w którym cała praw ie kom u­ nikacja polega na w ym ienianiu inform acji zasłyszanych, bez m ożliw ości ich ak­ tualnej w eryfikacji - np.: „Rano pogłoska, że zaczyna się ew akuacja Wadowic, Kalw arii, że żony policjantów w Lanckoronie odjechały w nocy” (4: 2 IX )5.

Podobne notatki tw orzą sw oistą panoram ę obserw acyjną człow ieka pozosta­ jącego stale w m ałym środowisku, zdanego całkow icie na bierne rejestrow anie

zdarzeń oraz przyjm ow anie wiadom ości, które dochodzą z zewnątrz. Koniński z w yraźnym sm utkiem wyznaje: „N aw et jako obserw atorow i dano [!] mi jest mieć m inim alnie skąpy odcinek obserw acyjny” (43: 11 IX; 1046). Różnice dotyczące św iadectw a czasu w ojny w iążą się w dużej m ierze z pozycją, ja k ą zajm uje diary- sta. O dm ienności pola w idzenia są oczyw iste i różnorako wobec tego byw a za­ św iadczana przez piszących dzienniki w latach 1939-1945 w zm ożona intensyw ­ ność życia6. W przypadku autora N ox atra przestrzeń obserw acyjna je st niew iel­ ka, o gran iczon a do bliskiego sąsiedztw a, kontakt z w ydarzeniam i w ojennym i pośredni, obcow anie ze śm iercią, zniszczeniem - nie tak naoczne. Dochodzi nato­ m iast fakt choroby, kalectwa uniem ożliwiającego działanie, a nawet niejednokrotnie spotkania ze znajom ym i. Koniński jest w istocie kronikarzem polskiej wsi gali­ cyjskiej, relacjonuje am biw alentne wobec N iem ców nastroje chłopów 7, oddaje nastrój w iejskiej gromady, jej podstaw ow e w nowej sytuacji problem y i całą po­ w stającą w takich realiach legendę8. M im o skąpego pola w idzenia dba o stałą ak­ tyw ność pisarską, tow arzyszy mu niezm iennie świadom ość, że utrw alanie naw et tylko dla niego dostępnych, często m ało w iarygodnych inform acji m a sens, m oże stanow ić św iadectw o czasu. Po kilkunastu dniach przerw y w notow aniu w skazuje na ciągłą konieczność regularnego zapisyw ania tego, co się dzieje w okół, ponagla

bije w e w ied zę ludzi o ludziach”. Zob. też B. M a m o ń, P om iędzy rozpaczą a nadzieją. Wstęp w: K. L. К o n i ń s к i, Uwagi. 1 9 4 0 -1 9 4 2 . Wybór, wstęp, przypisy B. M a m o ń. Poznań 1987, s. 6 -7 .

5 Cytuję według m aszynopisu Mamonia; pierwsza liczba wskazuje stronicę, kolejne, po dw u­ kropku, oznaczają datowanie. Jeśli fragment znalazł się w wyborze Wojny zam ieszczonym w „Zna­ ku”, po średniku podaję również stronicę odsyłającą do tej publikacji.

6 Z. N a ł k o w s k a (D zienniki czasu wojny. W stęp, oprać., przypisy H. K i г с h n e r. Warsza­ wa 1970, s. 322. Cyt. za: K. Z a l e s k i , F akt i sens całości. Z p ro b lem ó w okupacyjnej literatury

faktu . W zb.: L iteratura w obec w ojny i okupacji. Red. M. G łow iński, J. Sławiński. Wrocław 1976,

s. 125) zapisuje: „Czym jest naprawdę to, w czym żyjemy, dow iem y się później. Wojna, jak rew olu­ cja, rozpada się na p oszczególne zdarzenia, zachodzące w różnych odległościach, w niejednako­ w ym stanie skupienia, niejednakowo i niejednocześnie w iedziane”. Z a l e s k i (ibidem , s. 131), pod­ sum owując odm ienne św iadectwa zachowane w okupacyjnej literaturze faktu, stwierdza: „Jak różne - choć w spółistniejące w obrębie jednej narodowej przestrzeni - są dośw iadczenia m ieszkańców Warszawy i Krakowa, L w ow a i Lublina, jeń có w oflagów, stalagów i w ięźn iów obozów koncentra­ cyjnych, wydanych na śmierć w getcie warszawskim i w gettach łódzkim oraz krakowskim, ludno­ ści wiejskiej i m iejskiej, m łodych i starych”.

7 Jest w tym bliski niektórym obserwacjom K. W y k i , zawartym w je g o okupacyjnych ese ­ jach Ż ycie na niby. P am iętnik p o klęsce (Kraków 1984). Nb. Wyka przebywał w nieodległych od Rudawy (od jesien i 1940 miejsca pobytu autora Uwag) K rzeszow icach i kilkakrotnie w trakcie oku­ pacji kontaktował się z Konińskim.

8 M iejską „florę legendy” podobnie zaśw iadcza w sw oich dziennikach K. I r z y k o w s k i

(N otatki z życia, o b serw a cje i m otyw y. Wybór A. D o b o s z . Wstęp S. K i s i e l e w s k i . Warszawa

1964), który raz po raz notuje okupacyjne warszawskie pogłoski. O statecznie podsum owuje swój stan św iadom ości podczas kampanii wrześniowej w sposób następujący: „cóż m y wiemy, od sam e­ go początku żyliśm y otoczeni c ie m n o ś c ią - w e dnie pobożnych kłamstw [...]” (s. 361: 8 X 1939).

siebie do diarystycznej służby9: „M uszę jedn ak wrócić do system atycznego co­ dziennego robienia notatek, bo tym czasem w iele »inform acyj« i spostrzeżeń w y­ m yka mi się” (180: 9 XII).

Podobne notatki podkreślają rów nocześnie w ażną cechę zapisów - ich aktual­ ność i spontaniczność. To, co dzieje się rano w przyw ołanym fragm encie, ulega niejednokrotnie zm ianie w południe czy wieczorem . Jedne inform acje korygow a­ ne są za m om ent przez następne, niektóre z nich w ędrują do lam usa, pozostałe byw ają potw ierdzane i uzupełniane. W ten sposób sugeruje się, że tekst pisany je st naw et nie tyle z dnia na dzień, co z chwili na chwilę, a m nogość zapisyw a­

nych i podlegających dalszem u rozwojowi wiadomości oddaje nastrój czasu, w któ­ rym dzieje się tak w iele, który trudno ująć w ustatyczniający kom entarz czy re­ fleksję. Idzie więc w Wojnie przede w szystkim o utrwalenie na piśm ie w ydarzeń, które rozbiły dotychczasow y nurt życia i zaw ażyły na losie jednostek, rodzin, na­ rodów całej Europy. Idzie o oddanie czasu, kiedy „Żyć trzeba z dnia na dzień, na dnie szarzyzny i niem ocy - osobistej i historycznej - od dnia do dnia, od nocy do nocy, od troski do troski, od otępienia do otępienia!” (147: 31 X).

Taki podstaw ow y kształt dziennika je st przejaw em h o r y z o n t a l n e j per­ spektyw y diarysty, zorientowanej na fakty zewnętrzne. Staje się on je d n ą z osób rozgryw ającego się dram atu, który chce zrelacjonow ać przyszłym p ok olen io m 10. W jego w ypow iedzi dom inuje p ra esen s, a podstaw ow ą funkcję ow ego czasu te­ raźniejszego stanowi zapisyw anie bieżących, w yjątkow ych chwil. W przypadku Wojny - ja k w przypadku innych dzienników -dokum entów - zasadne je s t tw ier­ dzenie o uobecnianiu w relacji m om entów czasu, jeg o drobnych porcji. M ożna m ówić - posługując się sform ułow aniam i Ferdinanda B raudela - „o czasie krót­ kim, na m iarę jednostek, codziennego życia, naszych iluzji, krótkich chw il, w któ­ rych zdajem y sobie spraw ę z otaczającej nas rzeczyw istości - o c z a s i e w ł a ­ ś c i w y m d l a k r o n i k a r z a i d z i e n n i k a r z a ” 11.

9 To jedna z najistotniejszych cech autorów dziennikow ych zapisów. J. Z i o m e к (Strzeż się diarysty! „Teksty” 1975, nr 5, s. 149) zauważył: „Diarystów cechuje skrzętna zapobiegliw ość w chw y­

taniu chw ili na gorąco, w nerwowym lęku przed niszczącym upływem czasu

10 Teoretyk autobiografii M. C z e r m i ń s k a (P ostaw a autobiograficzna. W zb.: Studia o nar­

racji. Red. J. Błoński, S. Jaworski, J. Sławiński. Wrocław 1982, s. 229) stwierdza: ,je s t to postawa

świadka, w której dominuje opisow ość, zbliżająca w ypow iedź tak pisaną do reportażu, literatury faktu. W tego rodzaju pisarstwie pierw szoosobow ym czytelnik wydaje się poszukiw ać głów nie w ia ­ rygodności, a jednostkow y punkt w idzenia ceniony jest przede wszystkim jako tej w iarygodności poręka. To, co osobiste, jaw i się zw łaszcza jako tytuł do bycia świadkiem. N aoczność - oto do czego sprowadza się wartość przekazu pamiętnikarza. Mniej ważne, к i m był, w ażniejsze, że b у ł p r z y t y m”. R zeczyw istość przedstawioną w tego typu tekstach R. Z i m a n d (D iarysta Stefan Ż. Wro­ cław 1990, s. 17) nazywa „światem naocznego św iadectw a”.

" F. В r a u d e 1, H istoria i trwanie. Przeł. B. G e r e m e k . Wstęp B. G e r e m e k , W. K u l a . Warszawa 1971, s. 50. Cyt. za: Z a 1 e s к i, op. cit., s. 122-123. Gdyby zastosow ać do relacji K oniń­ skiego i jej podobnych rozróżnienia używane przy opisie narracji historycznej, to trzeba by p o w ie­ dzieć, że dominuje w niej czas rocznikarski i kronikarski. Istotą pierw szego jest brak odw ołań do przeszłości i przyszłości - w ypow ied ź opanowana zostaje w yłącznie przez to, co dzieje się „teraz” , aktualnie. Z kolei w kronikach mamy do czynienia z relacją, w której obok spraw teraźniejszych pojawiają się także zdarzenia przeszłe. Zob. na ten temat J. T o p o l s k i e g o C zas w narracji histo-

lyc zn ej („Studia M etodologiczne / Dissertationes M ethodologicae. Z eszyty pośw ięcone integracji

W O JE N N A D IA R Y S T Y K A K A R O L A L U D W IK A K O N IŃ S K IE G O 3 7

N ietrudno z takiej podstawowej strategii stosowanej w Wojnie w nioskow ać o kształcie genologicznym relacji. Podporządkow any naczelnej intencji rejestro­ w ania zdarzeń w tej kolejności, w jakiej odbiera je autor, jaw i się ów dziennik jak o typow y diariusz-kronika. Tekst nie został poddany zabiegom kom pozycyj­

nym , form ow any je st spontanicznie, a chaotyczność i brak jednolitego układu sta­ j ą się najw ażniejszym i cecham i zapisu. Podkreślają one notatkowy, im prowiza- cyjny i nieliteracki charakter przekazu oraz sugerują pierw szeństw o perspektyw y św iadka zdarzeń nad wszelkim i innymi formami aktywności pisarskiej, prym at relacji kronikarskiej nad w łasnym kom entarzem czy refleksją12. K oniński m a św ia­ dom ość tego stanu rzeczy i w ielokrotnie w m etatekstach podkreśla prow izorycz­ ność w łasnych zapisów, kładąc jedn ak akcent na konieczność takiego ich kształtu oraz konstatując - podobnie ja k to czyni w ielu autorów okupacyjnych tekstów d o k um entam ych 13 - że opisyw aną rzeczyw istość w yraża najpełniej:

P iszę teraz bezładnie, bez kom pozycji - ale trudno inaczej. [35: 9 IX; 1 043l4]

W idzę, że te notatki stają się zupełnie bez kom pozycji - powtarzają się te same m yśli, uw agi, ale ta bezkom pozycyjność jest ich kompozycją. Będę spisyw ał m yśli i w iadom ości, jak się nasuwają, bez porządkowania um yślnego. [6 9 -7 0 : 18 IX]

„ W i e l k i e b y ł o n a s z e c i e r p i e n i e ”

W ym iar św iadectw a dopełniają w Wojnie relacje inform ujące o losach najbliż­ szej rodziny K onińskiego oraz pozostającego w centrum zdarzeń diarysty. Z arów ­ no autocharakterystyka, ja k i przedstaw ianie epizodów z życia dom ow ego w pro­ w adza do dziennika-kroniki sprawy osobiste, notow aniu w ypadków zew nętrznych co jak iś czas tow arzyszy zapis intymny, nieraz - rzekłbym - bardzo intymny. D otyczy on przede w szystkim sam ego autora dziennika. Trzeba sobie bow iem uzm ysłow ić, że relacje pow stają pod ręką człow ieka nieuleczalnie chorego, który dopiero 16 X wyznaje: „pierw szy raz od w ielu tygodni w yszedłem przed dom, żeby się trochę pogrzać na słońcu; kiedy ostatni raz byłem przed dom em , była jeszcze Polska [...]” (126; 1061). Drobne przerw y w system atycznie prow adzo­

nych notatkach są często zw iązane z sytuacją zdrow otną diarysty uniem ożliw iają­ cą aktyw ność pisarską; jeg o dzień niejednokrotnie w yglądał tak samo: „w ycho­ dziłem na słońce rano, potem po południu kładłem się na gipsie i ju ż nie sposób było pisać” (180: 9 XII). K oniński w początkach w ojny silnie przeżyw a w łasną kondycję fizyczną. D oskw iera mu świadom ość niemocy, pozbaw iony zostaje prze­ cież m ożliw ości jakiegokolw iek działania, czynnego w ystąpienia przeciw w rogo­ wi. Stan ten na początku w rześnia 1939 jest w yrażony w postaci kilkakrotnie po­ wracającej w dzienniku myśli o samobójstwie w przypadku bezpośredniego kontak­ tu z N iem cam i:

12 W tym sensie Wojna podobna jest do w ielu innych relacji kronikarskich pow stałych w cza­ sie drugiej w ojny św iatow ej, różni się natomiast od dzienników niektórych „zaw odow ych” pisarzy (np. N ałkow sk iej), gdzie w idać wyraźnie dbałość o literacki sposób m ówienia.

13 Zob. studium M. J a n i o n Wojna i fo rm a (w zb.: Literatura w obec w ojny i okupacji), w du­ żej mierze pośw ięcon e język ow em u ukształtowaniu literatury okupacyjnej, w tym relacji dokum en­ tamych.

Poniew aż nie m ogę m yśleć, aby na wypadek ewakuacji Lanckorony ruszyć się gdziek ol­ wiek, a w ręce szwaba żyw y nie dostanę się, w ięc m yślim y z żoną o sam obójstw ie na wypadek w kroczenia Niem ców . [1: 1 IX]

W iem, że żyw y w ręce szwaba nie dostanę się. O śmierci m yślę już tyle lat! N ie mam przyszłości żadnej, jestem nieuleczalnie chory, nic w ięcej zrobić nie m ogę. [4: 2 IX]

Z czasem , gdy m ijają chw ile podniecenia z pierw szych dni w rześnia, gdy sy­ tuacja okupacyjna zaczyna się norm ować, myśl o sam obójstw ie, w yrażająca głę­ bokie pragnienie czynu, dokonania czegoś, co pośw iadczy bezkom pro m iso w ą postaw ę w obec najeźdźcy, zm ienia się u autora Wojny w stan frustracji. W ynika on z poczucia własnej m ałości, nieprzydatności w chw ilach, kiedy najbardziej potrzebni są ludzie zdrowi i gotowi do konspiracyjnego działania. M yśląc o ew en­ tualnym oporze Polaków, staw ia Koniński szereg przesiąkniętych osobistym i em o­ cjami pytań, dobrze ilustrujących jego rozgoryczenie:

M oże [...] gdzieś już się coś robi? A le ja zostanę poza tym w szystkim , izolow an y przez moją chorobę i strach mej towarzyszki życia? Jak los ze mnie zadrwił? N aw et narażać się nie pozw olił mi. Za co taka kara, za co to skazanie na takie małe, m ałe życie, z którego mi nie w olno w ych ylić głow y, nawet w tym w ielkim czasie?! [109: 5 X]

W innym m iejscu ze sm utkiem wyznaje, że m oże tylko „robić te notatki, z kil­ kom a kobietam i gaw ędzić” (80: 22 IX; 1053), że jed yn a egzystencja, do jakiej jest zdolny, to „żyć w tym kąciku, zjadać egoistycznie sw oją m ałą spiżarnię” i że „to je st życie, które się otw iera” (134: 21 X). Słowem: K oniński, w nikliw y i zagorza­

ły publicysta okresu m iędzyw ojennego, jednoznacznie przeciw ny w szelkim ustęp­ stw om na rzecz w roga, pragnący próby i spraw dzenia swojej postaw y w działa­ niu, staje w obec konieczności egzystencji w lokalnym środow isku i biernego ocze­ kiw ania na rozwój wypadków. Przeżyw anie tej dram atycznej dla niego sytuacji je st jednym z istotnych w ątków prow adzonych zapisów. U jaw nia się on co jakiś czas, stanow iąc najbardziej osobisty puls dziennika, przypom inając nieustannie o osobie diarysty, o człow ieku cierpiącym fizycznie (choroba), ale i duchow o (nie­ możność realizacji w łasnych pragnień, niem ożność działania).

W m iarę lektury Wojny czytelnik dochodzi do w niosku, że sw oistą kom ­ pensacją aktyw ności jest dla Konińskiego prow adzenie dziennikow ych zapisów, że „robić te notatki” znaczy dla niego, właśnie dla niego, dużo więcej niż tw orze­ nie okupacyjnej kroniki. Staje się to bow iem nie tylko św iadectw em czasu wojny, ale i św iadectw em jeg o osobistej postawy, jego emocji i m yśli, które m ogą prze­ trw ać i przek azy w ać je d n o stk o w e dośw iadczenie. C złow iek, który w yznaje: „w szystko, czym m ógłbym służyć, to ta odrobina myśli i szerzenie jej, dzielenie się nią [...]” (108: 5 X), całą sw oją aktywność intelektualną pow ierza dzienniko­ w ym zapisom . I chociaż kilkakrotnie tow arzyszy mu przekonanie o małości przed­ sięw zięcia, o jego bardzo niepew nych losach („Pozostaje mi tylko ten zeszyt, któ­ ry kiedyś żona spali”, 108: 5 X), choć staw ia pytania podające w w ątpliw ość sensow ność notow ania, które w kontekście tragicznej rzeczyw istości trudno po­ rów nyw ać z działaniem („I po co to pisać? Jakieś głupie złudzenie, że zapisując to jeszcze się służy w jakiś sposób”, 128: 18 X), jednak stale pozostaje aktywnym diarystą, a jeg o zapiski ja w ią się jako w yraz postawy, pośw iadczającej, ja k dotkli­ wie, jak intensyw nie m yślało się i czuło w czasach postępującej zagłady. We frag­ m entach dotyczących intymnych spraw Konińskiego ujaw nia się - co sygnalizują

W O J E N N A D IA R Y S T Y K A K A R O L A L U D W IK A K O N IŃ SK IE G O 3 9

przytoczone cytaty - obok wskazanej ju ż perspektyw y horyzontalnej, obejm ują­ cej notow anie zdarzeń zew nętrznych wobec diarysty, perspektyw a w e r t у к а 1- n a, prow adząca w głąb jego psychiki, odsłaniająca duchow ą strukturę autora, tar­ gające nim em ocje oraz pojedyncze zam yślenia i próby zw erbalizow ania w łasne­ go stan u 15. T rzeba zatem stw ierdzić, że poza autobiografizm em sensu stric to , ukazującym człow ieka w konkretnych realiach historycznych, w yraźnie dostrze­ galna je st na stronicach Wojny wcale pokaźna liczba w ypow iedzi zdom inow anych przez tzw. autobiografizm duchow y z przew agą postaw y introw ertyw nej16. D o­ brze w idać obydw ie sfery, gdy śledzi się notatki K onińskiego dotyczące jeg o naj­ bliższych. W perspektyw ie pierwszej jest to kronika losów rodziny, w której obok szczególnie w ażnych momentów: wysłanie 3 IX syna Jerzego (nazywanego w Woj­ nie „chłopcem ”) na w schód w obaw ie przed nadejściem N iem ców oraz jego po­ w rót 17 X do Lanckorony, toczy się norm alne życie. M ożna je podzielić na dwa etapy: pierw szy tydzień w ojny dośw iadczany je st przez m ałżonków niezw ykle intensyw nie, dochodzi do wzajem nego w ybaczenia sobie w szystkich zadrażnień i win - pod w pływ em chwili dziejowej oczyszczają w łasne m ałżeństw o z w szel­ kich narosłych konfliktów. M ąż i żona uzyskują m iędzy sobą nowe relacje - K o­ niński pisze o tym w tonie podniosłym , pełnym retoryki, zw raca się i do najbliż­ szych, i do projektow anych odbiorców dziennika:

D zień dzisiejszy m oże będzie ostatni. N ie m ogę tak oderwać się od świata, abym tajemni­ cy tego dnia, straszliw ego, ale spokojnego, nie chciał pow ierzyć komuś z Was. Ty, synu drogi, żebyś w iedział, że rodzice pogodzili się. [ 11: 4 IX; 1033]

N ie w stydźcie się łez, nie żałujcie sercu wzruszeń i dobroci! Jeśli te słow a dojdą do ko­ goś, niech to będzie dla Ciebie, Czytelniku, przykazaniem wydartym z głębi cierpienia. [20: 7 IX; 1038]

N ie chodzi w tych fragm entach o relacjonow anie faktów zew nętrznych, ale o przekazanie w yw ołanych przez nie poruszeń w ew nętrznych, em ocji i doznań przebiegających w człow ieku, w centrach jego osobowości. W ten sposób poja­ w ia się perspektyw a druga. Fakty stanow ią tu konieczny układ odniesienia, ale p o zo stają w tle nurtu w ypow iedzi dotykającej intym nego, zinterioryzow anego w rodzinie przeżyw ania niezw ykłego czasu. Rodzaj tego dośw iadczenia dość zasadniczo zm ienia się po upływ ie pierw szych kilku dni wojny, w których dram at nowej sytuacji egzystencjalnej odczuw any był bardzo żywo, rzec m ożna - nam a­ calnie. Z czasem jedn ak notuje Koniński:

15 Jeszcze lepszy wgląd w intymne życie K onińskiego daje nie ukończony, pisany w stylu pa­ miętnikarskim szkic R zecz o religii. Tekst datowany „Rudawa 25 II 9 4 1 ” nie został dotąd opubliko­ wany. Korzystam z rękopiśm iennego odpisu znajdującego się w spuściźnie po autorze U w ag, zgro­ madzonej w Sekcji R ękopisów Bibl. Jagiellońskiej (manuskrypt nie miał jeszcze sygnatury, nr akc. 90/99).

16 W postaw ie tej, zauważa C z e r m i ń s k a (o p . cit., s. 2 2 9 -2 3 0 ), „wartością poszukiwaną jest osoba, podm iot poznający i przeżywający. O pisow ość stanowi tylko podstawę do refleksji. Jeśli m ożna m ów ić o dokum entam ości, jest to przede wszystkim dokument osobisty, wiarygodność m oże być zagwarantowana w yłączn ie na obszarze życia wewnętrznego. Odchodzim y tutaj od literatury faktu do literatury wyznania. Świat zewnętrzny m oże być darzony w ielkim zaufaniem, ale zaw sze jaw i się w perspektyw ie osobistego punktu widzenia, przez pryzmat w łasnego doznania” . W nazew ­ nictw ie Z i m a n d a (D ia rysta Stefan Ż , s. 17) postawa ta określana jest ogólnym sformułowaniem „świat pisania o sobie wprost”.

W naszym życiu osobistym wraca proza życia - minął wielki tydzień czystości, oddania, cierpienia. Wracają zniecierpliw ienia, gniewy, seksualizm , wraca grzech. Z grzechem niew ia­ ra. [43: 11 IX; 1046]

C zystość, oddanie, cierpienie, zniecierpliw ienia, gniewy, grzech, niew iara - w iększość z pojaw iających się w tym w yznaniu słów dotyczy elem entów uw i­ doczniających się w życiu w ew nętrznym człow ieka, a nie w jeg o określonej ze­ w nętrznej aktyw ności. Pod pow ierzchnią jednego przytłaczającego faktu, który sym bolizuje data 1 IX 1939, oraz pod pow ierzchnią zdarzeń w rodzinie K oniń­ skich trw a i jest przedm iotem autoanalizy życie duchow e człow ieka rozpięte bez w zględu na dziejow ą chw ilę m iędzy dobrem a złem , spolaryzow ane aksjologicz­ nie:

Do rzeczy w ielkich m ieszają się małe; do w ielkiego i prostego cierpienia wkrada się ohy­ da „zdenerwow ania”. N ie w iedzieć, co gorsze: straszna chwila historyczna - czy lichota dnia pow szed niego „nerw ow ych ludzi”? [45: 11 IX; 1047]

W ten sposób na kanw ie bieżącego dośw iadczenia form ułow ane są w Wojnie refleksje ogólne. A utor oznajm iając, że „atm osfera życia osobistego o pad a” (50: 13 IX), czy też wyznając: „m oje życie pryw atne ju ż w róciło do przedw ojennego bagna codziennego” (76: 20 IX), konstatuje odw ołując się do sytuacji intymnej:

na dnie duszy, przywalonej wojną, leży cały brud irytacji przedwojennej; w ła śc iw ie w mym ż y ciu m ałżeńskim to w szystk o zostało tylko stłum ione, nie o c zy szczo n e, nie sp alon e - w ie l­ ka sp ow ied ź pierw szego patetycznego i tragicznego tygodnia w ojny m inęła bez skutku. [90: 27 IX]

- ale i form ułuje m yśl uogólniającą w łasną sytuację:

W ielkie cierpienie zbiorow e jest ucieczką dla nieszczęśliw ych; cierpiąc z ogółem patrio­ tycznie, cierpiąc od lęku, od niepokoju, od biedy - w iele osób zapomina o sw ym małym, li­ chym życiu, bez m iłości, w cierpieniach sam otności, niespraw iedliw ości, rozstroju nerw ow e­ go, trosk, biedy i nędzy osobistej, niezgody rodzinnej, staropanieństwa, n iew d zięczn ości ludz­ kiej, itd., itd. [54: 14 IX]

W ażne w życiu człow ieka - zdaje się w tych fragm entach m ów ić Koniński - je st zachow anie godnej postaw y w codzienności, w potocznym , zw ykłym byto­

waniu. Stosunkow o łatwo to uczynić w chwili szczególnej, w yzw alającej zasoby energii duchow ej, która wynika z poczucia jedności ze zbiorow ością. O w iele trud­ niej, ale to je st sw oisty im peratyw diarysty: żyć godnie, po ludzku, bez w zględu na sytuację historyczną.

O bok kroniki w ydarzeń jest więc w Wojnie relacja osobista K onińskiego, obok dziennika-św iadectw a - dziennik intymny, w którym oprócz obfitego w fakty ze­ w nętrzne przekazu istotne staje się bogate archiwum autobiografii ducho w ej17. W zasięgu oddziaływ ania tej sfery zaczynają pojaw iać się drobne i rozleglejsze refleksje, będące konsekw encją wnikliw ego przyglądania się przez autora sobie

17 Koniński św iadom jest istnienia tej perspektywy, skoro sam zauważa: „zdaję sobie sprawę, że ten dziennik, który miał tylko notować fakty charakterystyczne - o ile są mi dostępne - staje się rodzajem psych ologiczn ego w yżyw ania się” (54: 14 IX; 1048). O bydwie sfery m iał też zapew ne na m yśli B. M a m o ń (K a ro l L udw ik Koniński. Kraków 1969, s. 29) pisząc o Wojnie, iż jest „kroniką przeżyć i relacją cierpień indywidualnych i zbiorowych, kroniką mającą kiedyś zaśw iadczyć, jak się żyło w czasach n iew oli”.

W O J E N N A D IA R Y S T Y K A K A R O L A L U D W IK A K O N IŃ SK IE G O 4 1

i sw ojem u najbliższem u otoczeniu w pierw szych m iesiącach wojny. Dzięki tem u słowa: „w ielkie było nasze cierpienie” (35: 9 IX; 104318), czytać m ożem y w od ­ niesieniu do konkretnych okoliczności życia podm iotu, ale i w kontekście stanu jeg o ducha, dzięki tem u wielkość cierpienia poddana zostaje autorskiej analizie, przeciw staw iającej je pow szedniem u a równie dotkliw em u bólowi człow ieka ży ­ jącego w każdym czasie.

„ P o l s k a to - j a ”

K oniński bardzo często w sąsiedztw ie inform acji o faktach zew nętrznych czy też relacji o w łasnym przeżyw aniu czasu um ieszcza kw estie ogólne, które m ożna sprow adzić do dw óch bloków św iatopoglądow ych: m yśli o Polsce oraz rozw aża­ nia religijne. Pierw szy z nich pojaw ia się niem al sam orzutnie przy okazji m ów ie­ nia o najbliższych i nie towarzyszy temu żadna zm iana tonu w ypowiedzi, która m ogłaby sugerować, że m am y do czynienia z kwestiami mniej dla autora osobisty­ mi. Do pew nego stopnia owo powiązanie spraw katastrofy w w ym iarze państw o­ wym z tro sk ą o w łasn ą rodzinę da się w ytłum aczyć w spółzależnością obu sfer, ogniskującą się w lęku o syna zdanego na łaskę i niełaskę czasu wojny. Taki ton pobrzm iew a w yraźnie w pytaniach:

je śli cała Polska nie oprze się, jak żyć chłopcu? [14: 5 IX; 103419]

C zy Polska ma za Dunajcem tyle umundurowania i broni, żeby się tam opierać? C zy zdoła zorganizow ać w ojskow o te tłumy m ęskie, które tam uszły, czy zdoła przetransportować na czas te tłumy cyw iln e, które uszły? Od tego zależy i los m ego dziecka, los Polski i los dziecka. [ 1 5 : 7 IX]

Jednak zestaw ienie losu dziecka z losem Polski w yraża tendencję szerszą, charaktery zującą typ w ypow iedzi K onińskiego w Wojnie. U m ieszczanie spraw narodow ych obok najpryw atniejszych akcentuje przecież podobną tem peraturę ich przeżyw ania, daje do zrozum ienia, że autor traktuje bardzo osobiście kw estie zw iązane z ogólnym przebiegiem działań w ojennych, a poszczególne fakty prze­ żyw a tak, jak b y dotyczyły najbliższego otoczenia: „m am - w yznaje - przy sobie kobietę, która m nie tak kocha. Tylko gdzie chłopiec. Co Polska? Czy się oprze­ m y?” (18: 7 IX; 103720). W pierw szych dniach w ojny końcow e pytanie stale to ­ w arzyszy zapisom K onińskiego i często przechodzi w rozw ażania polityczne, b ę­ dące p ró b ą zbilansow ania działalności rządów m iędzyw ojennych i oceną szans polskiego w ojska. W m iarę upływ u czasu, gdy jasn a staje się klęska kam panii w rześniow ej, pierw otna obaw a zam ienia się w rozgoryczenie i wstyd, spow odo­ w ane klęsk ą ojczyzny - hańbiącą w opinii diarysty. Ponownie jednak uczucia te um ieszczone są bezpośrednio przy relacjach intymnych:

Śpim y słabo, tak ja, jak i żona; m inęły pierw sze tygodnie straszliw ego patosu, kiedy sen przychodził m ocny po dniach w ielkich i żyw ych uczuć. Teraz pow olna troska, stała i niezn o­ śna, troska chroniczna. Także to chroniczne uczucie wstydu za tę Polskę, która się rozleciała od szw abskiego kopniaka. [143: 31 X]

18 B łędnie w „Znaku” pod datą 8 IX. 19 B łędnie w „Znaku” pod datą 4 IX. 20 B łędnie w „Znaku” pod datą 6 IX.

W raz z tym rozgoryczeniem K onińskiego zw iększa się obszar jeg o ostrej k ry ­ tyki pod adresem rządów sanacyjnych, m nożą się zarzuty dotyczące konkretnych osób (Piłsudskiego, Rydza-Śm igłego, B ecka i innych) oraz orientacji politycznych (filogerm aństw a, skrajnej praw icy)21. Do tej refleksji o przeszłości dołączane są częstokroć m yśli w ybiegające naprzód, próbujące antycypow ać nadchodzący dla narodu czas. W tym aspekcie czytelnik zauw aża w iele trafnych rozpoznań K on iń ­ skiego, z których szczególnie dwa chciałbym tu przyw ołać. D iarysta doskonale dostrzega piekło totalitaryzm ów faszystowskiego i kom unistycznego, przew iduje jednak - jeśli konieczne będzie współżycie w ramach któregoś z nich - jakąkolw iek m ożliwość bytu dla powojennej Polski jedynie pod patronatem tego drugiego:

my tu m ięd zy N iem cam i a Rosją, z takimi granicami! Ludzie zdają się nie bez za d ow olen ia m ów ić, że „bolszew ik w ali” i „dopiero teraz zacznie się prawdziwa w ojna” - ale bądź co bądź, to jak w yp ęd zan ie B elzebuba Lucyperem: Jednak Lucyper to będzie m in or m alum [...]. [111: 6 X ] 22

W pow ojennym , socjalistycznym państwie, jeżeli obejdzie się bez terroru, je st szansa - zdaniem autora Wojny - n a ocalenie polskości, przetrwanie naszego krw io- biegu kulturow ego. W ielką rolę w tym m ającym nastąpić czasie, i drugie to w du ­ żej m ierze spraw dzone przew idyw anie K onińskiego, przypisuje on K ościołow i katolickiem u, który jeśli stanie na wysokości zadania, będzie przechow yw ał w a r­ tości narodow e i bronił człow ieka przed zalewem dyktatury proletariackiej:

Jeżeli K ościół katolicki w tych czasach nie pokaże tu inicjatywę [!] m iłosierdzia, god n o­ ści narodowej, jakiej takiej odw agi - to komunizm jak przyjdzie, przewróci go jak spróchniałe drzewo. Chrześcijaństwo nie zaginie, to sprawa w ieczna, ale trzeba będzie szukać innego, rze­ telniejszego i sw obodniejszego kształtu; m oże się wrócą Bracia Polscy? A le nie chodzi o bu­ rzenie; lepiej będzie, i o w iele lepiej, jeżeli ta jedyna organizacja, która się ocaliła w tym roz­ grom ię, tj. K ościół, poczuje się do swej misji, będzie szerzył m iłosierdzie, podtrzym ywał g o d ­ ność [...]. [1 9 9 -2 0 0 : 31 XII]

R ozw ażania na te tem aty stanow ią refleksję nadbudow aną nad aktualnym sta­ nem rzeczy, nad docierającym i do lanckorońskiego obserw atora faktam i z historii ogólnej i konkretyzują jego swoisty dziennik myśli społeczno-politycznej. Poru­ szam y się tu w sferze koncepcji ideowych, które diarysta poddaje oglądow i i o ce­ nie. Spraw y te - przypom inam - ujm ow ane sąjak o bliskie notującem u, obchodzą­ ce go do głębi i bardzo dotkliw ie przez niego odczuwane. N aw et kiedy w yznaje:

D ziś już nie umiem cierpieć nad katastrofą straszliw ą i potworną; dziś ju ż tylko m yślę o tym, żebym nie był tchórzem, żebym ja nie był z tchórzami i ugodow cam i. [110: 5 X]

- to za słowam i tymi kryje się wielkie osobiste przeżyw anie klęski ojczyzny i troska o danie św iadectw a płynącego z praw dziw ie patriotycznego źródła. K ry­

21 N ajbliższe w ypow iedziom K onińskiego pod w zględem oceny politycznej okresu m ięd zy­ w ojenn ego są notatki I r z y k o w s k i e g o (op. cit.), w których co jakiś czas, najczęściej w ironicz- no-sarkastycznym tonie, przejawia się św iadom ość diarysty, że „każda klęska narodowa czy pań­ stw ow a odsłania ow e napięcia i niezałatwienia wewnętrzne, wśród których toczyło się życie o w e g o narodu i państwa” (s. 362: 9 X 1939).

22 W tym samym niemal czasie podobnie przewidywał I r z y k o w s k i (ib id e m , s. 351: 30 IX 1939): „M oże Polska stanie się w końcu jedną z republik sow ieckich, m oże z odrębnymi p rzyw ile­ jam i”.

W O JE N N A D IA R Y S T Y K A K A R O L A L U D W IK A K O N IŃ S K IE G O 4 3

je się za nimi pojaw iające się zaraz obok utożsam ienie: „Polska to - ja ” , czy w in­ nym m iejscu: „P olska to cały nasz ludzki byt” (20: 7 IX). Pierw sze m iesiące w ojny otw ierają - posługuję się katastroficzną m etaforyką K onińskiego - „długą noc czarną”, w której człow iek nieustannie pogrążony je st w dw ojakiego rodzaju obaw ie: „w strasznym lęku o swoich i o tę Polskę tragiczną” ( 2 1 : 7 IX). Jest to m roczny czas, kiedy niezw ykle osobiście przeżyw a się spraw y ogółu23. K oniński notuje:

dla nieprzyjaciela, póki nie został pokonany, wygnany, trzeba m ieć nienawiść; podoba mi się ta nienawiść; nie każdy umie czuć nienawiść dla [!] kogoś, kto jem u o s o b i ś c i e nic złego nie zrobił. [8 1 :2 3 IX; 105324]

„ P o c ę s i ę z l ę k u . I C h r y s t u s p o c i ł s i ę w O g r o j c u ”

W tej straszliwej m ęce troski o chłopca, lęku i wstydu o Polskę, czasem i strachu o sie ­ bie, nadchodzą chw ile rozprężenia i odprężenia. N ie w olno odbierać ludziom daru modlitwy! Moja modlitwa jest krótka, oschła, leniwa. A le jest to ogólne nastawienie do modlitwy! To nie jest ,ja k trwoga, to do B oga”. To są rzeczy, których szukam od lat. [3 9 -4 0 : 10 IX; 1045]

O bok analizow anych tem atów diariusza pojaw iają się w Wojnie rów nież w y­ pow iedzi w prow adzające do dziennika problem y religijne. O dczuw a się w tych w yznaniach silne poruszenie autora, który zarów no form ułując postulat dotyczą­ cy w szystkich ludzi, ja k i pisząc na tem at jakości własnej rozm ow y z Bogiem opa­ truje zdania w podkreślające je znaki w ykrzyknienia. Nie m a w przytoczonym fragm encie jakiejś hierarchizacji w ażności poruszanych spraw, w ręcz przeciw nie: zapis sugeruje jed n ak o w ą w agę w szystkich tych obszarów obejm ow anych przez diarystę (rodzina, Polska, m odlitw a) w pryw atnym - rzec m ożna - dośw iadczaniu świata. R ów nocześnie należy podkreślić, że notujący w yraźnie akcentuje tkw iące w jeg o św iadom ości zagadnienia religijne. Ich pojaw ienie się w Wojnie, choć nie­ w ątpliw ie zw iązane z aktualną sytuacją zew nętrzną, m a też - podobnie jak kw e­ stie narodow e - bogatą przeszłość w przedw ojennej aktyw ności (zw erbalizow a­ nej i pozostającej w sferze m entalnej) Konińskiego.

Zastanów m y się, w jaki sposób wskazana tem atyka wkracza do bieżącego prze­ kazu, zakłócając do pew nego stopnia jego zasadniczą orientację, nastaw ioną na relację faktograficzną. Najczęściej w Wojnie dzieje się to poprzez asocjacje auto­ ra, który w łasne pryw atne dośw iadczenie kojarzy ze sferą sacrum . To sw oiste dla K onińskiego przenoszenie uwagi odbyw a się zasadniczo na dw a odm ienne sposo­ by. A lbo elem enty z tej sfery stanow ią w ybrany przez niego, szerzej nie m otyw o­ w any kontekst jeg o osobistej w ypow iedzi i w prow adzają j ą w przestrzeń chrze­

23 O sobiste odczuw anie klęski zbiorow ej charakterystyczne je st dla w ielu w ojennych diary- stów. P rzyw ołuję kilku z nich nap raw ach egzem plifik acji. N a ł к o w s к a (o p . c it ., s . 5 1 -5 2 : 18 IX 1939) notuje: „W łasna sprawa w tej klęsce staje się niew ażna i mała. A le ostatecznie klęska p ow szechn a sprowadza się dla m nie do tego, jak ją odczuw am . I odczuw am ją jako niezn ośne cierp ien ie, żal i w styd ” . I r z y k o w s k i (op. cit., s. 346: 27 IX 1939; s. 410: 22 I 1940) jednym tchem woła: „Biedna Polska, biedne m oje d z iec i!”, czy w yznaje w sym ptom atycznym porządku: „Brak m ydła, brak św iatła, brak w ęgla, brak wody, a przede w szystkim brak P olsk i”. R ów nie m ocno, a naw et bardziej wstrząsająco w ybrzm iew a w tym aspekcie Wojna. N otatki z dnia na dzień.

ścijańskiego przeżyw ania rzeczyw istości, albo konkretna sytuacja intym na rozw i­ jan a je st przy udziale kom entarza religijnego, w pisującego postać diarysty w je d ­ noznaczny aksjologicznie wymiar. Oto przykład pierw szej m ożliw ości:

N oc, noc, w której p ocę się z lęku. I Chrystus pocił się w Ogrojcu.

N oc najw yższego pojednania z żoną. Jesteśmy czyści fizycznie, czyści sercem. P ow ie­ d zieliśm y sob ie w szystko. Błagamy się wzajem nie o przebaczenie. [7: 4 IX; 1031]

M iędzy osobistym i w yznaniam i diarysty a kontekstem religijnym zaczyna się dzięki takiem u form ułow aniu zapisów tworzyć subtelna więź, relacja w skazująca na najw ażn iejszy dla au tora notatek, transcend entalny w y m iar jed n o stk o w ej egzystencji. A ktualna czasoprzestrzeń pęka otw ierając się na sakralny układ od­ niesienia. Zestaw ienie K oniński-C hrystus nadaje nowe znaczenia konkretnej sytu­ acji z życia codziennego: kieruje ku postrzeganiu indywidualnego cierpienia czło­ w ieka w pierw szych dniach wojny - w perspektywie obrazów M ęki Pańskiej. K o­ niński odsłania potrzebę porów nania własnych doznań z doświadczeniem C hrystusa znanym z Ew angelii. M ożna określić tę tendencję diarysty jak o w p i s y w a n i e s y t u a c j i o s o b i s t e j w k o n t e k s t s a k r a l n y . Skłonność ta je s t bardzo często uaktyw niana w zapisach Wojny i odzwierciedla najprostszy sposób przekra­ czania relacji o faktach życiowych w kierunku budow ania refleksji, w yrażania myśli, słow em - poruszania się w obszarze w łasnych duchow ych skojarzeń. Podobny efekt pow staje rów nież w inny sposób i znajduje także liczne św iadectw a w dzien­ niku. M am tu na uw adze w ypow iedzi, w których diary sta rozpoczynając od spraw teraźniejszych i pryw atnych przechodzi do rozw ażań filozoficzno-religijnych:

W nocy z 5 na 6 ze Stefą przysięgliśm y sobie, że nie pow iem y nigdy ,Д е И H itler” . Tak nam dopom óż Bóg. M yślę o Bogu. N ie mam żywej wiary. A le to słow o „B óg” jest dla mnie hasłem , w którym kondensują się moje najlepsze postanowienia. M yślę też, że Opatrzność w sensie „w ie, co robi”, nawet gdy jest najgorzej, że zdanie się na o s t a t n i d o b r y s e n s wbrew w szystkiem u jest lepszą ostoją dla ducha niż mój dualizm, niż mój B óg, który jest tylko j e d n y m z partnerów. B óg religii oficjalnej - i ludowej - jest B ogiem , który nawet gdy d o p u s z c z a zło - w i e, co robi. Zagadka zła nie rozwiązana - ale w ięcej ma się otuchy, gdy się tak wierzy, niż gdy się ma zło i dobro za partnerów poniekąd równorzędnych. [1 6 -1 7 : 7 IX;

103 5 -1 0 3 625]

Elem ent inicjujący rozw ażanie to konkretny fakt, ale dalej podąża ono ju ż w łasnym , niezależnym od niego torem. „A ktualnościow y” charakter relacji z ży­ cia zostaje osłabiony na rzecz bardziej neutralnych tem poralnie refleksji. Jeden z m om entów pryw atnego życia rodzinnego rozpoczyna uw agi na tem at B oga i O patrzności. W ten sposób nad tą chw ilą nadbudow any zostaje kom entarz prze­ chodzący następnie w sam odzielny tok myśli K onińskiego ju ż nie o spraw ach b ie­ żących, lecz - rzec by m ożna - odw iecznych. Ten typ przekraczania faktów n a­ zw ałbym r o z w i j a n i e m r e f l e k s j i r e l i g i j n e j w o p a r c i u o s y ­ t u a c j ę o s o b i s t ą .

O bydw ie w skazane praktyki diarysty pełnią podobną funkcję, choć różnią się stopniem jej realizacji. Służą m ianow icie prezentow aniu życia w ew nętrznego au­ tora, a dokładniej - św iata jego dociekań. Zarów no postrzeganie siebie w kontek­ ście religijnym , ja k i rozw ażanie o Bogu na kanw ie w łasnych dośw iadczeń egzy­

W O J E N N A D IA R Y S T Y K A K A R O L A L U D W IK A K O N IŃ SK IE G O 4 5

stencjalnych, sprzyjają pojaw ianiu się drugiej, obok problem atyki społeczno-na- rodow ej, przestrzeni refleksji, którą m ożna określić m ianem dziennika m yśli. Są one tutaj skupione na penetrow aniu tem atyki religijnej; układem odniesienia roz- trząsań K onińskiego w ychodzącego od bieżących zdarzeń staje się dyskusja nad podstaw ow ym i kw estiam i dotyczącym i stosunku człow ieka do Boga. I w tej sfe­ rze w ypow iedzi zaakcentow ać należy osobisty ton zapisów, które choć zw iązane z rozw ażaniem znanych zagadnień m etafizycznych, naznaczone są w yraźnie pięt­ nem indyw idualnej refleksji form ułującego j ą podm iotu. W ostatnim przytoczo­ nym uryw ku jeg o m yśli i koncepcje (dualizm , Bóg jak o jed en z partnerów czło­ w ieka) usytuow ane są w opozycji do tzw. religii oficjalnej (chodzi tu zapew ne o katolicyzm ). W aktualnej chwili wojennej bardziej przem aw iają do diarysty prze­ konania chrześcijańskiej zorganizow anej wspólnoty, przy pom ocy której człow iek uzyskuje nadzieję i ocalenie ostatecznego sensu rzeczyw istości pom im o teraźniej­ szej inwazji zła. R ów nocześnie jed n ak Koniński stale m a św iadom ość, że „zagad­ ka zła nie ro zw iązana” . Jego m yśl roztrząsająca zagadnienia religijne zostaje w pierw szych m iesiącach w ojny zaw ieszona, przew aża w niej dążność, aby do­ dać otuchy sercu przez przyjęcie oficjalnego punktu w idzenia; konflikty w szakże istnieją nadal i stanow iąjeden z naczelnych rysów fragm entów pośw ięconych poj­ m ow aniu człow ieka w odniesieniu do Boga. O bszar tych sporów w ew nętrznych m ożna naszkicow ać ju ż teraz - rozciąga się on od poczucia konieczności religii, m odlitwy, od ich głębokiego pragnienia, które zaspokojone ustala w człow ieku ład, do trudności w osiągnięciu pożądanego stanu, trudności spow odow anych kom ­ plikacjam i w intelektualnym uzasadnieniu w iary w Boga.

D iarysta w yraźnie unika głębokiego w chodzenia we w skazaną ju ż proble­ m atykę, rozpraw iania na tem at dogm atów, szczegółow ych zagadnień teologicz­ nych, stara się skupiać na tym, co w ażne tu i teraz, w czym m oże pom óc w iara dzisiaj. Jest to charakterystyczna dla Wojny tendencja, którą należałoby określić jako stałą skłonność autora do redukow ania aktyw ności „intelektu analityczne­ go” . D aje on o sobie znać w raz z unorm ow aniem się sytuacji w ojennej po pierw ­ szej dekadzie w rześnia i coraz częściej zaczyna działać, pow odując przyrost re­ fleksji, m nożąc pytania autora sygnalizujące różnorakie jego w ątpliw ości zw iąza­ ne z kw estiam i relig ijn y m i26. K oniński pragnie więc, zw łaszcza w pierw szych tygodniach wojny, uciec od wszelkich wątpliwości natury religijnej, od kłopotów z wiarą, jednak one ustawicznie powracają, są bow iem nierozerw alnie pow iązane z p róbą kierow ania słów do Boga:

C zytałem listy św. Pawła, list św. Jana i psalmy. Trudno: ale w psalmach znalazłem w ię ­ cej pokarmu dla serca w tej chwili; w N.T. na każdym kroku w yłania się dla umysłu trudność egzegetyczn a, komentarz m istyczny potrzebny w szędzie - ale to jest rzecz w ięcej dla głow y niż serca, w szęd zie tajemnica w yłania się; a tu w psalmach i oparcie w opisie, i najprostsze w treści w ołanie serca do Boga, „B oga siły m ojej”. [62: 17 IX; 1050]

K iedy o Worcellu m yślę, o Kubińcu, Wantule, Żurku i tylu innych, w ierzę, że będzie m ię­ dzy ludem w ielu, co się nie dadzą zastraszyć, jeże li nam przyjdzie żyć pod N iem cem . Jak długo? - O tw orzyłem P salm y na psalm ie 46: „B óg jest ucieczk ą i siłą naszą; ...w zb u rzyły się

26 Koniński zapisuje w ów czas obok wyznań na tematy osobiste: „intelekt analityczny zaczyna działać: takie proste pytanie: dlaczego J. Chr. nie urządził zmartwychwstania tak, aby byli wiarygod­ ni św iadkow ie?” (43: 11 IX; 1046).

narody... Ja B ó g będą w yw yższon y m iędzy narodami, będę w yw yższon y na z ie m i...”27 Bóg Jakubowy? C zy B óg nas w szystkich? Przez Jezusa to jest ten sam Bóg. [61: 16 IX]

A utor chciałby dać się całkow icie unieść słowom psalm isty, ale jednocześnie przecież uw idoczniony został tu osobisty kom entarz do Biblii podający w w ąt­ pliw ość, a przynajm niej staw iający pod znakiem zapytania niektóre jej stw ierdze­ nia. W położeniu w ojennym K oniński stara się zawiesić rozw ażania fundam ental­ ne na tem at istnienia Stwórcy, Jego natury, słowem - roztrząsanie kw estii filozo­ ficzno-teologicznych. Próbuje koncentrow ać się natom iast na m ożliwości ocalenia świata w ynikającej z aksjologicznego układu odniesienia, w którym zło, tak uobec­ nione w otaczającej rzeczyw istości, znajduje potężnego przeciw nika, orędow nika dobra, do niego w szak należy ostatnie słowo w dziejach świata. D iarysta bardzo pragnie pew ności, w której zobaczyłby w świetle tego porządku jednoznacznie zarów no sw oje życie osobiste, ja k i całą w spółczesną historię:

duma łotra Hitlera, któremu udało się jeszcz e raz - jest czym ś, co boli do szpiku kości. „Dobra sprawa musi zw y cięży ć”. Jeśli tak, to jest B óg, Ukryty Cierpiący B óg, B óg Pracy i Walki. Tragizm wiary. Bądź, B oże! [11: 4 IX; 1033]

Jednak w szystkie te próby silnie uw ikłane są w filozoficzno-religijne zapatry­ w ania sam ego Konińskiego. W ich obręb w łączone zostają pytania, w ątpliw ości, sygnały tajem nic, które akcentują jeg o bardzo indyw idualną, aktyw ną refleksję teologiczną. S ą to - pow tórzm y - tylko pojedyncze oznaki tej m yśli, w ostatnim z cytatów sw oiste określenia Boga i wiary, w skazujące na interpretacyjną w zglę­ dem problem ów teologicznych dociekliw ość autora. C zytelnik obcuje ze strzępa­ mi jeg o sądów, pom ysłów filozoficznych, w yrabia sobie pogląd, że diarysta dys­ ponuje w łasnym i rozw iązaniam i w tej m aterii, ale na podstaw ie zaledw ie frag­ m entów trudno odbiorcy owe koncepcje zrekonstruować. R ów nocześnie jasn e staje się dla niego, że tak częste przyw oływ anie chrześcijańskiego układu odniesienia, zarów no w sąsiedztw ie spraw osobistych, ja k też społeczno-narodow ych i histo­ rycznych, w yraża najw ażniejszy dla Konińskiego obszar problem owy.

A utor Wojny zastanaw iając się nad życiem swojej rodziny oraz najbliższego otoczenia w skazyw ał na trudność egzystencji targanej w każdym czasie niepoko­ jam i, nerw ow ością, skażonej grzechem . S ą one m ożliw e do przezw yciężenia -

zdaje się mówić, specyficznie układając materiał d zien n ik a -jed y n ie poprzez otwar­ cie człow ieka na Boga, poprzez nieustanne w eryfikow anie w łasnego postępow a­ nia w obliczu aksjologicznego centrum , które zaw iera orientacja religijna, dro­ ga skierow ana ku sacrum . H istoria bow iem - pow iada Koniński - nie przynosi ukojenia:

[historia] nie pociesza; historii nigdy nie zależało ani na jed n ostce, ani na narodach. W histo­ rii nie ma n icze g o , żadnego kierunku, który by był czysty od zła. Historia to jest w ielka historia cierpienia, krzywdy, okrucieństwa, pom yłek, fanatyzm u, beznadziejn ego przem ija­ nia, opłacania w artości kosztem w ielk ich zn iszczeń i w ielk ich grzechów . Historia nie p o cie­ sza! [141: 25 X; 106328]

27 Por. Ps 46, wersety 2 , 7 , 11. Lokalizując tu cytaty, kryptocytaty i parafrazy biblijne posługu­ ję się Pism em Św iętym przełożonym z hebrajskiego i greckiego, wydanym przez Brytyjskie i Zagra­ niczne Towarzystwo Biblijne w 1933 roku. Jak ustalił M a m o ń publikując w „Znaku” fragmenty

Wojny (zob. s. 1043, przypis 7), Koniński korzystał z poprzedniej edycji (1930) tego przekładu.

W O J E N N A D IA R Y S T Y K A K A R O L A L U D W IK A K O N IŃ SK IE G O 4 7

N atom iast działanie uspokajające, pocieszające i zbaw ienne m a w iara w B o­ ga, dzięki której dośw iadczenie historyczne m oże być ujrzane w nowym świetle. Diarysta wyznaje:

Wczoraj dom agałem się stanowczo i brutalnie od J. Chr., jeśli istnieje jako Żyw a Osoba, aby dał mi poznać sw ą łaskę. Jest w tym lęk u mnie, strach przed utratą sensu rzeczyw istości, jej miodu, jej najlepszej części. [55: 14 IX; 104829]

M iędzy tym pragnieniem a jego spełnieniem rozciąga się jedynie zasygnali­ zow ana w Wojnie na kanw ie w ypadków zew nętrznych praca myśli Konińskiego, znacząc ślady tragizm u człow ieka poszukującego Boga, w ujęciu zaś zbiorow ym - tragizm u człow ieka w ogóle, którego najlepiej, zdaniem autora, charakteryzuje m etafora życia na rodrożu: „nasza dusza żyje na rozdrożu pom iędzy światem w ia­ ry i niew iary - i jesteśm y ja k liść na w ietrze” (44: 11 IX; 1047). Trud ten będzie kontynuow any w odrębnym dzienniku, do którego odsyła notatka z 7 I 1940: „spi­ suję jakieś tam m etafizyczno-religijne uw agi” (207; 1064). Już w Wojnie w szakże odnajdujem y w yraźne tropy zm agania, poszukiw ania, które w prow adzają w typ intym istyki określający teksty zdom inow ane przez introspekcję30.

Uwagi - w żyw iole refleksji

Uwagi liczą 799 stronic znorm alizow anego m aszynopisu i czytelnik w yboru z 1987 r. obcuje zaledw ie z je d n ą trzecią napisanego tekstu31. Stw arza to - przy obecnej niem ożności dotarcia do rękopisu czy też m aszynopisu całości - spore problem y przy próbie rekonstrukcji kształtu w ypow iedzi diarysty. Losy m anu­ skryptu są niejasne, nie ma go w papierach po Konińskim , zgrom adzonych w B i­ bliotece Jagiellońskiej, ani u redaktora publikow anych fragmentów, Bronisław a M am onia, opracow anego zaś przez niego m aszynopisu całości nie potrafiono do­ tąd odnaleźć w archiw um dom inikańskiego w ydaw nictw a „W D rodze”, gdzie, w edle relacji autora w yboru, został złożony. Kłopoty analizującego tekst potęguje jeszcze i to, że wydawcy, zapew ne adresując edycję do niespecjalistów , zrezygno­

w ali z zaznaczania m iejsc, w których dokonali skrótów i redakcyjnych cięć orygi­ nału32. B aczny odbiorca książki dostrzeże bez trudu chronologiczne zam ieszanie w obrębie zapisów, kiedy np. skonstatuje rzecz historycznie niem ożliw ą, że pod d atą 31 V 1941 znajduje się fragm ent w yrażający zadow olenie z w ybuchu w ojny niem iecko-sow ieckiej. Z kolei w obszernym w yw odzie datow anym na 30 X 1941 odczyta inform acje z 5 czy 9 XI tegoż roku. W ydaje się, że podobne achronologie

29 Błędnie w „Znaku” pod datą 15 IX.

30 D. M a d e 1 é n a t ( L ’Intimisme. Paris 1989, s. 21. Cyt. za: R. L u b a s - B a r t o s z y ń s k a ,

M ięd zy au tobiografią a literaturą. Warszawa 1993, s. 15) tak opisuje w ąskie, charakterystyczne dla

poufnych dzienników rozum ienie intymizmu: „indywiduum szuka swej identyczności i prowadzi z sobą dialog celem uzyskania sam ow iedzy prowadzącej do kształtowania osob ow ości zorganizo­ wanej w czasie”.

31 Informacje o tekście pochodzą ze wstępu M a m o n i a P om iędzy rozpaczą a nadzieją. 32 Niektóre z nich m ożna zauw ażyć porównując z wydaniem książkow ym fragmenty dzienni­ ka opublikowane pt. N otatki w m iesięczniku „W drodze” (1974, nr 11). Widać w ów czas jasno, jak zapisy z 1940 r. zostały w tym pierw szym skrócone i jak trudno zorientować się nieraz w dokona­ nych zmianach.

są w ynikiem pracy autora wyboru, który nie zawsze zadbał o zachow anie w łaści­ wej datacji dziennikow ej poszczególnych fragm entów 33.

W zw iązku z zasygnalizow anym i tu trudnościam i, w ynikającym i z braku do­ stępu do całości tekstu Uwag, autor pracy traktującej o kształcie dziennika staje w obec pow ażnych problem ów. Jak określić strukturę relacji, typ w ypow iedzi, dia- rystyczne strategie, ja k ustalić m iędzy nimi proporcje, w yznaczyć og óln ą dom i­ nantę diariusza? W ydaje się to zadaniem m ożliw ym i m ającym szanse p ow odze­ nia tylko pod pew nym w arunkiem i przy określonym - ja k sądzę - spojrzeniu badaw czym . O bserw acja i analiza Uwag oparta je s t na zało żen iu, że w y bó r uw zględnia w szystkie ważne sfery dziennikowej relacji w ystępujące w całym tek­ ście i że proporcje, jak ie m iędzy nimi zachodzą, zostały zachow ane34. M im o to jed n ak trzeba będzie zrezygnow ać ze szczegółow ych obserw acji tam , gdzie nie m a pew ności, co do takiej a nie innej ciągłości wypowiedzi K onińskiego. W ana­ lizie całości, ja k i fragm entów tow arzyszyć mi będzie natom iast stale perspekty­ w a porów naw cza, na którą m ożna sobie pozw olić m ając w pam ięci kształt Wojny. Paralela ta okazuje się bow iem bardzo pom ocna i sprzyja uw ydatnianiu w szelkich genologicznych podobieństw oraz różnic m iędzy obydw om a dziennikam i autora Ex labyrintho.

W o b e c f a k t ó w

Z inform acji w ydaw niczych poprzedzających w ybory z dzienników K oniń­ skiego w ynika, że przez m iesiąc prow adził on rów nocześnie zapisy pom ieszczone w Wojnie i w Uwagach. Te drugie rozpoczynają się bow iem 8 XII 193935 i konty­ nuow ane są do końca 1942 r. (przez m iesiąc zatem - do 101 1940 - diarysta notu­ je aktualności okupacyjne i drobne refleksje w jednym dzienniku, w drugim zaś

skupia się na sw oich przem yśleniach filozoficzno-religijnych). W ypow iada się więc w krótkim stosunkow o okresie (w pew nym m om encie naw et rów nocześnie i w tedy form ułuje odm ienne zapisy w różnych m iejscach tego sam ego zeszytu) w podobnych gatunkow o tekstach, realizuje aktywność diarystyczną w ielotoro­ w o36. N aturalnie, za takim postępow aniem pisarskim stoi św iadom y autorski w y­

33 N ie sposób jednak całkow icie w ykluczyć takiej sytuacji, że sam autor notatek dość luźno traktuje zw iązek m iędzy datowaniem zapisów a ich wypełnieniem i że w U w agach konkretny dzień raczej rozpoczyna zapisyw anie, które jednak rozciąga się, formalnie w ramach tego dnia, na dużo dłuższy czas. W ów czas można by rzec, iż diaryście chodzi o ogólną orientację czytelnika w chrono­ logii, nie zaś o sugerowanie ścisłego związku między określoną datą a przedstawionym i notatkami. Kwestii tej bez wglądu w całość tekstu nie rozstrzygniemy, choć w moim przekonaniu bardziej praw­ dopodobne wydaje się poczynienie przez redaktorów wyboru nieuw idocznionych skrótów.

34 Zgodnie z w yznaniam i autora wyboru, M a m o n i a (P o m ięd zy ro zp a czą a n a d zieją , s. 5 - 6), „Każda redakcja - by użyć określenia Norwida - je st redukcją. W tym wypadku redukcją te­ matów, zdarzeń i refleksji snutych na ich kanwie. U siłow aliśm y tak kom p onow ać wybór, aby za ­ chow ać w nim w szystk ie istotne wątki, naw et te, które od strony ortodoksji katolickiej m ogły być niepożądane”.

35 Zob. M a m o ń , „ Wielkie było nasze cierpien ie ”, s. 1025.

36 N ie jest w takim postępowaniu pośród wojennych relacji autobiograficznych odosobniony. A nalogicznie zach ow yw ał się Irzykowski, który zarazem kontynuował zapisy diariusza z lat 1918— 1939, skoncentrow anego na kw estiach ideow ych i literackich, kończył osob isty notatnik p o św ięco ­ ny zmarłej córce oraz prowadził utrzymaną w stylu św iadectwa kronikę bieżących skutków napaści

W O JE N N A D IA R Y S T Y K A K A R O L A L U D W IK A K O N IŃ SK IE G O 4 9

bór dotyczący tem atyki w ypow iedzi oraz - zazwyczaj idzie to w parze - ich styli­ stycznego (gatunkow ego) kształtu.

W Uwagach św iadectw o historyczne, w ypełniające gros zapisów Wojny, sta­ nowi niew ielką część dziennika. Ponadto dom inują w jeg o ram ach nie fakty za­ chodzące w najbliższym otoczeniu K onińskiego, ale sprawy ogólne, znane mu z prasy czy radia, wypadki na dalekich frontach, odległe od lanckorońskiego, a na­ stępnie rudaw skiego obserw atorium 37. Brak też bogatych relacji z życia najbliż­ szych, które w ypełniały sporą część N otatek z dnia na dzień. K siążka składa się w znakom itej w iększości z refleksji autora, zaw ierających różnego rodzaju kon­ cepcje m yślow e i spostrzeżenia o charakterze ogólnym , głównie religijnym 38.

O czyw iście, taki rozkład m ateriału w Uwagach je st w ynikiem innego niż w Wojnie typu aktyw ności pisarskiej, która ujaw nia się ju ż nie bezpośrednio pod naciskiem sytuacji zew nętrznej, niem al codziennie czy z chw ili na chw ilę, ale doryw czo, w m om encie - m ożna się dom yślać - kiedy praca tłum ionego jeszcze w zapisach w cześniejszych intelektu analitycznego nadaje się do w erbalizacji oraz gdy są odpow iednie warunki do jej zanotow ania (sam opoczucie, czas, środki pi­ sarskie, itp.). M am y więc do czynienia nie z system atycznym dziennikiem , jakim była bez w ątpienia Wojna, ale z notatkam i utrw alanym i co kilka, a naw et co kilka­ naście dni. M im o to widać jasno, że obydw a teksty w yszły spod jednego pióra. D iarysta nadal ogląda w szelkie sprawy, w tym te najogólniejsze, bardzo indyw i­ dualnie, osobiście, nadal zauw ażalne jest kontynuow anie pew nych w ątków m y­ ślow ych. W yznaje:

G dyby ktoś kiedyś przeglądał ten pamiętnik, rozśm ieszy go, a m oże i zdegustuje ta m ie­ szanina rzeczy prywatnych z publicznym i, m ałych z w ielkim i, św ieckich z teologicznym i. Ale: po pierw sze, rzeczy publiczne są prywatne - Polska to jest moja prywatna sprawa, B óg to moja prywatna sprawa; ni mniej, ni w ięcej, tylko prywatna; pow inny być prywatne, tak ważne jak prywatne [...]. [1 14]3y

niem ieckiej. Na w ielotorow ość zapisów autora Beniaminka w paraleli z Konińskim pierw szy zw ró­ cił uw agę M a m o ń w e wstępie do wyboru z Wojny („ Wielkie było nasze cierpien ie ”, s. 1026). Tę cechę Irzykow skiego-diarysty dobrze uw idocznił edytor i autor wyboru przyw oływ anych tu jego dzienników. Także na pisma autobiograficzne A. Trzebińskiego można spojrzeć jako na zupełnie różne rodzaje pierw szoosobow ej relacji, choć rozbieżność m iędzy nimi nie m ieści się w ramach jedynie dziennikow ej konwencji. W spuściźnie po p oecie zachował się typow y tekst zapisyw any na bieżąco (od XII 1941 do XI 1942) oraz pozbaw iony datowania, wspom nieniow y, sugestyw nie kom ­ ponowany pamiętnik. Zob. A. T r z e b i ń s k i , Pam iętnik. W: K w ia ty z d rzew zakazanych. Proza. W stęp, oprać. Z. J a s t r z ę b s k i . Warszawa 1972.

37 Na jesien i 1940 Koniński przenosi się z rodziną do Rudawy, małej m iejscow ości pod Krako­ w em . Zob. M a m o ń , P om iędzy ro zpaczą a nadzieją, s. 7.

38 Jeden z recen zen tów , B. D o b o s z ( U w a g i na m a rg in e sie „ U w a g ”. „C h rześcijanin a W sp ó łczesn o ść” 1988, nr 3, s. 101), stwierdził: „A utentyczny zapis cod zien n ości, opisyw ana »na gorąco« rzeczyw istość a d intra, przeplata się tu z szerszą refleksją filo zo ficz n o -teo lo g iczn ą ” . Na w sp ó ło b ecn o ść „dw óch św iatów : pow szech n ości okupacyjnej i nieustannej refleksji filo z o ­ ficznej” , w sk azyw ała także M. W y k a (Ż ycie du ch ow e i ży c ie codzien n e. „T w órczość” 1988, nr 10, s. 103) i proponow ała traktować je jako dw ie równie istotne p łaszczyzn y w yp ow ied zi. W y­ daje się jednak, że nie można w przypadku tekstu z lat 19 4 0 -1 9 4 2 m ów ić o przeplataniu się w dzien­ niku tak sam o w ażnych rodzajów zapisów - refleksja bow iem wyraźnie, ilo ścio w o i jak ościow o, zdom inow ała przekaz.

39 W ten sposób, przez podanie stronicy, lokalizuję cytaty z Uwag. 1 9 4 0 -1 9 4 2 . Ze w zględu na sp ecyfikę dziennika, prowadzonego niesystem atycznie, skoncentrow anego raczej na m yśli niż na fakcie, jak i dlatego, że korzystam z fragmentów tekstu, rezygnuję z podawania dziennych dat zapi­