Zbiór archiwaliów w Muzeum Świętokrzyskim w Kielcach

Tadeusz Maszczyński, Bohdan

Ryszewski

Zbiór archiwaliów w Muzeum

Świętokrzyskim w Kielcach

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 2, 375-378

TADEUSZ MASZCZYŃSKI, BOHDAN RYSZEWSKI

ZBIÓR ARCHIW ALIÓW W MUZEUM ŚW IĘTO K RZYSK IM W K IELCACH

W zbiorach M uzeum Ś w iętokrzyskiego w K ielcach zn ajd u je się niew ielki zbiór archiw aliów , k tó re zaw ędrow ały tu rozm aitym i drogam i. Część ich po­ chodzi z darów , część z zakupów . W ten sposób pow stał zbiór o przypadkow ej prow eniencji i bardzo różnej zaw artości. M ateriały bardzo nieraz in teresu jące dla badacza dziejów Kielecczyzny sąsiadują z m ałow artościow ym i.

Duża różnorodność i przypadkow ość zbioru stw arza konieczność opubli­ kow ania choćby k ró tk iej inform acji o zaw arty ch w nim m ateriałach, przed­ staw iających w iększą w artość naukow ą.

Na pierw szym m iejscu we w spom nianym zbiorze w ym ienić należy k ilk a­ naście dokum entów m iejskich i cechowych pochodzących z lat 1428— 1786, a dotyczących Kielecczyzny. Wobec zniszczenia w czasie ostatniej w ojny d u ­ żej liczby podobnych dokum entów ze zbiorów w arszaw skich n aw et ten skrom ­ ny zbiór zasługuje na uw agę \

Trzy z zachow anych dokum entów dotyczą m iasta B odzentyna, stanow ią­ cego własność biskupów krakow skich. M amy tu dokum ent biskupa J a n a Ko­ narskiego z m arca 1506 roku, nadający s ta tu t cechowi tkackiem u w Bodzen­ tynie, dokum ent biskupa Jak u b a Zadzika z 10 lutego 1642 roku, zaw ierający potw ierdzenie poprzedniego dokum entu i nowe postanow ienia, wreszcie do­ kum ent bisk upa P io tra M yszkowskiego, w y d an y dla cechu kraw ieckiego 25 w rześnia 1601 roku.

M iasto Busko posiada dw a dokum enty z przyw ilejam i dla m iasta: jeden w ystaw iony przez S tefana B atorego z d atą 1583 r., d ru g i przez J a n a K azim ie­ rza w 1661 r., oba pow ażnie zniszczone i m ało czytelne.

Zachow ał się pojedynczy dokum ent w y dany dla Chęcin — jest nim przy­ w ilej Ja n a III, datow any 21 sierpnia 1668 r., n adający Żydom praw o budow a­ nia domów oraz zajm ow ania się rzem iosłem i handlem w Chęcinach.

Podobną treść m a dokum ent S tanisław a A ugusta, zaw ierający potw ier­ dzenie przyw ilejów , w ydanych dla Żydów m iasta Lelowa w 1612 roku i n a­ stępnie potw ierdzonych przez w szystkich kolejnych królów polskich. Do tego sam ego m iasta odnosi się dokum ent W ładysław a IV z r. 1638 dla cechu szew­ skiego, przyznający szewcom m iasta Lelowa w yłączne praw o handlow ania w yrobam i szew skim i na targ ach i jarm a rk ach lelow skich.

T rzy przyw ileje: W ładysław a Jag iełły z 1428 roku, S tefan a Batorego z 1583 r. i W ładysław a IV z r. 1633 odnoszą się do m iasta Pińczowa. W szystkie te dokum enty pochodzą zapew ne z tzw. A rchiw um O rdynacji M yszkowskiej, przechow yw anego obecnie w Woj. A rchiw um P aństw ow ym w Kielcach 2.

M iasto Stopnica posiada jeden dokum ent, w ystaw iony przez H enryka W a- lezego 5 czerw ca 1574 r., zaw ierający potw ierdzenie n ad an ia tem u m iastu praw a średzkiego przez K azim ierza W ielkiego w W iślicy 26 kw ietn ia 1362 roku. Również jeden dokum ent zachował się dla Szydłowa. Pochodzi on z r. 1593 i dotyczy cechu garncarskiego. W reszcie ostatn i dokum ent z 3 lutego 1786 roku, w ydany przez S tan isław a A ugusta, potw ierdza a rty k u ły „dobrego po­ rz ą d k u ” dla cechu kraw ieckiego m iasta W olbrom ia.

Z m ateriałó w do dziejów m iast, poza w ym ienionym i wyżej dokum entam i, zachow ała się jedna księga m iejska Kielc z lat 1789— 1791. Zaw iera ona

376 Tadeusz Moszczyński, Bohdan Ry s z e ws k i

w pisy spraw , leżących w kom petencji zarów no urzędu w ójtow skiego ja k i burm istrzow skiego, poniew aż oba u rzędy posiadały wspólnego pisarza, k tó ry prow adził dla nich tylko jedną księgę. W zachow anej księdze przew ażają wpisy spraw niespornych, w yroki sądu m iejskiego, niekiedy protokoły posie­ dzeń obu w ładz m iejskich — urzędu radzieckiego i ławniczego. Na końcu księgi w pisana jest tabela hiberny m iasta Kielc z 11 listopada 1803 r.

D rugą grupę w zbiorze stanow i osiemnaście dokum entów rodzin Mysz­ kowskich i W ielopolskich z lat 1373— 1682. Pochodzą one z wspom nianego zespołu ak t A rchiw um O rdynacji M yszkowskiej. P rzew ażają w śród nich do ­ kum en ty w spraw ie kupna-sprzedaży i rozgraniczeń dóbr M yszkowskich i W ielopolskich 3.

Tego samego okresu dziejów dotyczy kilka rozm aitej prow eniencji ak t i dokum entów , z których w ym ienim y tylko dwa:

1. P otw ierdzenie w płaty w niesionej do sk arb u koronnego przez adm ini­ stratorów żup krakow skich, w ydane przez podskarbiego J a n a F irleja 7 lipca 1593 roku.

2. Pism o podskarbiego Bogusława Leszczyńskiego z dnia 16 m arca 1658 roku, polecające w ypłacić chorągw i kozackiej ro tm istrza Fr. D ziew anow ­ skiego sześć tysięcy złotych na rachunek żołdu.

N astępna w yodrębniona przez nas grupa m ateriałów dotyczy okresu sejm u czteroletniego i insurekcji kościuszkow skiej. Z w raca tu szczególną uw agę zbiór osiem nastu listów anonim ow ego autora, skierow anych do nieznanego adresata, pisanych w W arszaw ie w okresie od 15 lipca do 30 g ru d n ia 1789 ro ­ ku. W szystkie listy dość szczegółowo ch arak tery zu ją sy tuację i atm osferę po­ lityczną sejm u i samej W arszaw y w okresie obrad sejm ow ych, relacjonują też w sposób interesujący przebieg obrad, rozmowy i u kład y polityczne z p ań ­ stw am i obcymi. Osobno w ym ienić należy dwie m owy K acpra W alewskiego, po­ sła na sejm czteroletni i szam belana królew skiego, wygłoszone na sejm iku w Proszow icach w 1790 roku.

Z okresu insurekcji kościuszkow skiej zachow ały się dwa p aten ty oficer­ skie z podpisam i Tadeusza Kościuszki, a także rozkaz Kościuszki z 20 m aja 1794 r., w ydany chorążem u m ilicji pow iatu chęcińskiego, aby uzbroił m iesz­ kańców Kielc i czuwał nad bezpieczeństw em m iasta.

Z aledw ie kilk a akt i dokum entów dotyczy okresu K sięstw a W arszaw ­ skiego, m. in. dw ie nom inacje oficerskie z podpisam i m in istra w ojny ks. Józefa Poniatow skiego, p aten ty na odznaczenia w ojskow e polskie i fran cusk ie i dwa w ypisy z protokołów S e k re ta ria tu S tan u z 1810 i 1811 roku w spraw ach po­ datkow ych.

W osobną grupę wydzielić należy papiery pozostałe po A ntonim W alew ­ skim , prezesie Kom isji W ojew ództw a K rakow skiego, później gub ernatorze kieleckim . In teresu jący jest tu ta j rozkaz generała J. H. D ąbrow skiego, w y ­ dany w P oznaniu 22 października 1806 roku A ntoniem u W alew skiem u, aby prow adził pobór do w ojska polskiego oficerów i m łodzieży w Sieradzkiem , Raw skiem i „na całym pobrzeżu P ilicy ”. W skrom nie reprezentow anej k o re­ spondencji A ntoniego W alewskiego z późniejszych lat zn ajd ujem y list P iotra S teink ellera z 1842 r. w spraw ie pow ierzenia mu budow y szosy z Jędrzejow a do granicy pruskiej oraz grzecznościowy list S tanisław a Staszica z 1824 roku.

Do najciekaw szych m ateriałów należy księga zaty tu ło w ana Opis geogra-

ficzno-historyczny i statystyczno-techniczny Z akładów Rządowo-Górniczych w Oddziale Białogon. Je st to rodzaj kroniki Zakładów M echanicznych w

Biało-Zbiór archiwaliów w Muzeum Ś wi ę t o k r z y s k i m 377

gonie. Zaczęto ją pisać w r. 1842, obejm uje jedn ak także czasy wcześniejsze od m om entu założenia zakładów. O statnie inform acje dotyczą 1898 roku. K ronika zaw iera opis zakładów oraz dane, dotyczące procesu i rozm iarów produkcji.

In teresu jącą pozycję w zbiorze stanow ią listy M ichała Czajkow skiego (Sa- dyka-Paszy) i jego żony, L udw iki ze Śniadeckich, skierow ane przew ażnie do H enryka G ropplera — polskiego przem ysłow ca m ieszkającego w Stam bule i zaangażow anego — jak w ynika z korespondencji — w sp raw y polityczne pol­ skiej em igracji. Listy, opraw ione razem , zaw ierają k ró tk ą inform ację, n ap i­ saną praw dopodobnie przez b. kustosza m uzeum — Tadeusza Włoszka. Po­ chodzą z lat 1849— 1872. Sześć z nich wyszło sped pióra M ichała C zajkow ­ skiego, a autorem pięciu innych jest żona Sadyka. Dotyczą one spraw bardzo różnych i nie sposób je tu taj w yczerpująco omawiać. W jed ny m z listów z r. 1861 jest m owa m. in. o przedm iotach, pozostałych po A dam ie M ickiewiczu w Stam bule pod opieką żony Sadyka. Ciekaw a jest treść listu z m arca 1863 r., w którym M ichał C zajkow ski pisze o możliwościach skierow ania do pow sta­ nia styczniowego polskich oficerów przebyw ających w T urcji i w ielu z nich w ym ienia z nazw iska.

Z m ateriałów , dotyczących pow stania styczniowego, zachow ał się w m u­ zeum zbiór kw itów i asygnacji w ystaw ianych przez dowódców oddziałów powstańczych dla dzierżaw cy dóbr N iegosław ice za pobrane środki żyw ­ nościowe.

W śród nielicznych papierów podw orskich najpow ażniejszą pozycję stano­ wią ak ta R adziw iłłów z Przygodzic, będące szczątkiem większego archiw um . K ilka zachow anych staropolskich sum ariuszy daje w yobrażenie o zaw artości i układzie akt w tym archiw um . Zastosow any był w nim układ fascykułow y z oznaczeniem fascykułów sy g n atu ram i literow ym i. Z ciekaw szych m ateria­ łów można tu w ym ienić odpisy przyw ilejów erek cyjny ch m iasta Ostrowa z 1434 i 1442 r. i kopie p aru innych dokum entów tego m iasta z X V III i XIX wieku, w ykaz in tra ty z O strow a i k ilkunastu wsi, w chodzących w skład dóbr przegodzickich, sporządzony w 1792 r. dla obliczenia ofiary dziesiątego grosza. Z najdu je się tu także parę rap o rtó w dobr z 1815 roku.

Jeszcze skrom niejsza je st zaw artość innych m ateriałó w podworskich. Z kilku dokum entów pozostałych po rodzinie D em bińskich z P rzysuchy w arto w ym ienić koncesję na eksploatację ru d y żelaznej, w ydaną H enrykow i Dem­ bińskiem u przez Zachodni U rząd G órniczy 25 czerwca 1899 r o k u 4.

M niejszą w artość posiadają dokum enty Jak u b a Otto, uczestnika wojen n a ­ poleońskich, oraz jego syna, Jana. Dotyczą one przebiegu służby wojskowej. Tak w skrócie przed staw ia się zbiór archiw aliów , przechow yw anych w M uzeum Św iętokrzyskim w Kielcach. W arto na zakończenie dodać, że nie­ które z opisanych m ateriałó w zostaną przekazane W ojew ódzkiem u A rchiw um P aństw ow em u w Kielcach.

PRZYPISY

1 Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źró­

deł historycznych, t. I, A rchiwum Główne Akt Dawnych, W arszawa 1956; t. II Archiwa porozbiorowe i najnowsze, Warszawa 1957.

2 W zbiorze archiwaliów tego zespołu zachowało się pięć dokum entów dotyczą­ cych Pińczowa.

3 Jest to część zbioru dokumentów zespołu Archiw um Ordynacji M yszkowskiej, liczącej kilkadziesiąt dyplom ów.

3 7 8 Wł a d y s ł a w Kos t ers ki - Spal ski

4 W W ojewódzkim Archiwum Państw ow ym w K ielcach przechow yw any jest zespół akt Dem bińskich z Gór i Przysuchy.

КОЛЛЕКЦИЯ АРХИВНЫ Х ДОКУМЕНТОВ В СВЕНТОКЖИЖСКОМ МУЗЕЕ В КЕЛЬЦАХ Часть коллекции, в которой находится свыше десяти городских и цеховы х документов периода 1428—1786 и 18 документов относящихся к семействам Мышковских и Велёпольских, входит в состав так наз. архива майората Мыш- ковских, хранящегося в настоящее время в Воеводском государственном архиве в Кельцах. Другую группу коллекции составляют материалы относящиеся к четырёхлетнему сейму и к восстанию Костюшки, и немало — порой инте­ ресной — переписки.

COLLECTION OF ARCHIVAL DOCUMENTS IN THE ŚWIĘTOKRZYSKI MUSEUM AT KIELCE

A part of a collection containing some m unicipal- and guild documents of the years 1428— 1786 and 18 documents concerning the M yszkowski and W ielo­ polski fam ilies belong to the so called archive of the M yszkowski estate, n ow a­ days kept in the provincial State Archive at Kielce. A nother group of the collec­ tion is composed of docum ents pertaining to Four-Y ear Seym and Kościuszko Insurrection. That group contains also a considerable num ber of letters among them some interesting ones, w ritten by different persons.

WŁADYSŁAW KOSTERSKI-SPALSKI

W YNIK I AKCJI ZABEZ PIE C Z A JĄ C E J PO DW O RSK IE D O B R A K U L TU R A L N E W LATACH 1945— 1946

Po w yzw oleniu, w 1945 i 1946 r. grono ludzi dobrej woli przystąpiło do rato w an ia ocalałych z pożogi w ojennej dóbr k u ltu ro w y ch z opuszczonych pa­ łaców i dworów.

P raca ta, prow adzona w niezm iernie ciężkich w arunk ach , przy b raku środków lokom ocji, ciepłej odzieży i obuw ia, b ra k u żyw ności — w okresie trudności pow ojennych — w ym agała w yjątkow ego pośw ięcenia, energii, zdro­ w ia i częstokroć dużego tu p e tu w drażliw ych n ieraz spraw ach.

U ciekające w popłochu w ojska niem ieckie i zam ęt w alk na ty łach dopro­ w adziły do pozostaw ienia większości opuszczonych dw orów na łaskę losu.

Toczące się szybko w yp ad k i w ym agały pośpiechu i czynnej inicjatyw y. P rzebyw ający wówczas w Pińczow ie a rty sta m alarz, śp. S tefan Styczyń­ ski, przedw ojenny ilu stra to r pism m łodzieżowych, niem al sam ozw ańczo przy­ stąpił do akcji zabezpieczającej.

W ciągu 42 dni lutego i m arca 1945 roku — k ied y nie było jeszcze w Kiel­ cach mowy o jakiejś zorganizow anej i upraw nionej akcji, S tyczyński, w czasie